علیشیر نوایی
میرنظام‌الدین علیشیر نوائی (۸۴۴ ه. ق در هرات - ۹۰۶ ه. ق) شاعر، دانشمند و سیاستمدار برجسته روزگار فرمانروایی تیموریان و معاصر سلطان حسین بایقرا (۸۷۵ – ۹۱۱ ه. ق) بوده است.
محتویات
زندگی[ویرایش]
امیر علیشیر نوایی نام او علیشیر بن غیاث الدین کیچکنه بخشی یا کیچکینه بهادر و ملقب به «نظام‌الدین» است. او از نامدارترین سیاستمداران و فرهنگمردان روزگار فرمانروایی تیموریان در ایران به شمار می‌آید.
او مردی نیکوصفت و دانشمند و شاعر بوده اشعار بسیاری به دو زبان فارسی و ترکی جغتایی دارد به همین جهت مشهور به «ذواللسانین» بود. تخلص او در اشعار ترکی «نوائی» و در اشعار فارسی «فانی» است. برخی پژوهشگران، به پدیدآوردن آثاری به زبان‌های پشتو و عربی توسط او نیز اشاره داشته‌اند، با وجود این، مدارکی که بتوان دعاوی این چنینی را با استناد به آنها تأیید کرد تا به امروز یافت نشده است.[۱]
وی در سال ۸۴۴ ه. ق. در هرات متولد شد و تحصیلات اولیه خود را نزد پدرش کیچکینه بخشی -که از جمله امرای دربار تیموریان بود - کسب کرد و سپس برای ادامه تحصیل به سمرقند رفت. علیشیر در خردسالی با سلطان حسین میرزا همدرس و هم‌مدرسه بود. نوائی از آن پس به منظور تحصیل معارف و کمالات خراسان و سمرقند و بسیاری از شهرهای دیگر را سیاحت کرد و در آن میان گرفتار فقر و فاقه‌ای سخت شد. با به سلطنت رسیدن سلطان حسین میرزا امیر علیشیر به‌حکم دوستی دیرینه به نزد او رفت و به گرمی از سوی وی مورد استقبال واقع گردید. آنچه روشن است او در این هنگام از جمله توانمندترین چهره‌های سیاسی دربار به شما می‌آمده است. از جمله مقام‌ها و مناصبی که از سوی سلطان حسین میرزا به امیر علیشیر واگذار گردید می‌توان به تصدی مقام مهرداری، امارت دیوان اعلی[۲] حکومت هرات[۳] و حکومت استرآباد.[۴] اشاره داشت. با وجود این، گفتنی است امیر علیشیر بیشتر مایل بود تنها ندیم و مشاور سلطان باشد و بدین سبب به تقریب از پذیرش مناصب سیاسی گریزان بود. امیر علیشیر سرانجام به سال ۹۰۶ در شهر هرات درگذشت.[۵]
مذهب[ویرایش]
مورخان دربارهٔ عقاید مذهبی امیر علیشیر آرای متفاوتی ذکر داشته‌اند. شماری او را پیرو تشیع و گروهی وی را از جمله باورمندان به تسنن برشمرده‌اند. دسته‌ای نیز او را یک صوفی صافی و یا فردی که در هیچ گروه مذهبی قرار نمی‌گرفت و تنها دارای گرایش‌های صوفیانه بود، شناخته‌اند.[۶] اما به باور امیر نعمتی لیمایی، امیر علیشیر نه پیرو تشیع و نه پیرو تسنن و نه یک صوفی تمام عیار بود. او تنها فردی دیندار و مبادی آداب بود که سرشت اندیشه اش به دور از هرگونه عامی گری و آمیخته‌ای از تشیع، تسنن و تصوف بود و به تمامی گروه‌های یادشده به یک چشم می‌نگریست.[۷]
آثار مکتوب[ویرایش]
شمار آثاری که تدوین آنها را به امیر علیشیر نسبت داده‌اند به نسبت افزون و حدود سی تا نود اثر می‌باشد. اما آنچه روشن است، تا به امروز تنها از آثار زیر به عنوان آثاری می‌توان نام برد که به یقین توسط امیر علیشیر نگاشته یا سروده شده‌اند.
- اربعین منظوم. به ترکی
- تاریخ انبیاء و حکما، به ترکی
- تاریخ ملوک عجم، به ترکی
- خمسهٔ نوائی، به ترکی که در تقلید و استقبال از خمسهٔ نظامی و خمسه امیرخسرو دهلوی سروده و آن پنج مثنوی است به زبان ترکی جغتائی به نامهای: حیرةالابرار، لیلی و مجنون، فرهاد و شیرین، سبعهٔ سیاره، سد اسکندری یا اسکندرنامه.
- خمسةالمتحیرین، به ترکی و آن رساله‌ای است در شرح حال عبدالرحمان جامی و با در نظر گرفتن یک مقدمه و یک خاتمه و سه مقاله، بدین نام خوانده شده است.[۸]
- دیوان ترکی خزائن المعالی؛ که شامل چهار دیوان به نامهای: غرائب‌الصغر (یا غرائب‌النوائب)، نوادرالشباب، بدایع الواسط، و فوائدالکبر می‌باشد و آنها را بترتیب در خردسالی و جوانی و سن کمال و سالخوردگی و انزوا نظم کرده است. بخش عمده این دیوان‌های چهارگانه را غزلیات تشکیل می‌دهد. اما کم و بیش دیگر قالب‌های شعری چون مثنوی، رباعی، قطعه و … را نیز می‌توان در آنها دید.[۹]
- دیوان اشعار فارسی (دیوان فانی). ازجمله مشهورترین اشعار این دیوان مرثیه‌ای است که امیر علیشیر آن را در پی درگذشت مراد و دوست یکرنگ خویش، نورالدین عبدالرحمن جامی، سرود. سرآغاز این مرثیه چنین است: هر دم از انجم دهر جفایی دگر است / هر یک از انجم او داغ بلایی دگر است[۱۰]
- سراج‌المسلمین. به ترکی
- مثنوی لسان‌الطیر. به ترکی. مشتمل بر سه هزار و پانصد بیت است. امیر علیشیر این مثنوی را به صورت ترجمه و نظیره‌ای بر کتاب مشهور منطق الطیر اثر عارف و شاعر پرآوازه قرن هفتم هجری، شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، سروده است.[۱۱] گفتنی است لسان الطیر تنها اثر ترکی امیر علیشیر است که در آن به جای تخلص نوایی از تخلص فانی (تخلص او در اشعار فارسی) سود جسته شده است.[۱۲]
- مجالس النفائس. به ترکی. تذکره‌ای است در شرح حال قریب به سیصد و پنجاه تن از بزرگان و شعرای معاصر خود و دو ترجمه آن در تهران به چاپ رسیده است.[۱۳]
- محاکمةاللغتین، به ترکی در مقایسهٔ دو زبان ترکی و فارسی[۱۴]
- محبوب‌القلوب. به ترکی. امیر علیشیر در نگارش این کتاب پرحجم و سترگ که به نثر مسجع نوشته شده و از تکلف و تصنع نیز خارج نیست، از سبک سعدی در گلستان و جامی در بهارستان پیروی کرده و به گفته برخی پژوهندگان، انیس القلوب امیرخسرو دهلوی را نیز از نظر دور نداشته است.[۱۵]
- رساله مفردات (در فن معما). به فارسی.[۱۶]
- منشآت ترکی
- نسائم المحبة. به ترکی. ترجمه و نظیره‌ای برنفحات الانس جامی است.
- نظم‌الجواهر. به ترکی.[۱۷]
- حالات پهلوان محمد ابوسعید. به ترکی
- حالات سید حسن اردشیر. به ترکی
- مناجات. به ترکی
- میزان الاوزان. به ترکی.[۱۸]
- رساله تیرانداختن. به ترکی[۱۹]
- رساله وقفیه. به ترکی
- زبده التواریخ. امیر علیشیر دست کم در دو کتاب خویش یعنی محاکمه اللغتین[۲۰] و غرائب الصغر از این اثر خویش یاد کرده است. با وجود این، از این کتاب امروزه هیچگونه اثری در دست نیست. درضمن امیر علیشیر هیچ اشاره‌ای بدین مهم نداشته است که زبده التواریخ به چه زبانی نگاشته شده بود.[۲۱]
فرهنگ‌های لغات ترکی و فارسی متکی بر آثار امیر علیشیر نوایی[ویرایش]
عنایت ادیبان به آثار امیر علیشیر و همچنین فزونی تعداد آثار وی سبب شد برای درک و فهم دشواری‌های احتمالی اصطلاحات و واژگان آثار وی فرهنگ لغت‌هایی چند به زبان‌های ترکی و فارسی نگاشته شود. از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره داشت؛
- بدایع اللغت/ طالع ایمانی هروی
- ابوشکا/ نویسنده گمنام
- لغت نامه فضل‌الله خانی/ فضل‌الله خان
- زبان ترکی/ یعقوب جنگی
- سنگلاخ/ میرزا مهدی خان استرآبادی
- التمغای ناصری/ شیخ محمدصالح اصفهانی
- مقالید ترکیه/ فتحعلی بن کلبعلی قزوینی سپانلو
- لغات شیخ سلیمان افندی بخارایی/ شیخ سلیمان ازبک افندی بخارایی
- خلاصه عباسی/ محمه بن عبدالصبور خویی
- اللغه علی لسان نوایی/ نویسنده گمنام[۲۲]
نمونه اشعار به زبان فارسی[ویرایش]
| اگر به میکده‌ام یک شب انجمن باشد | چراغ انجمن آن به که یار من باشد | |
| چه میل باغ کنم با وجود قد و رخش | که صد فراغتم از سرو و یاسمن باشد | |
| ز زلف پرشکنش صید دل چه سان بره | که صد کمند بلا زیر هر شکن باشد | |
| ز روضه دیر مغان آرزو کنم در حشر | غریب را دل محزون سوی وطن باشد | |
| کجاست می که بشوید ز لوح خاطر پاک | گرت ز محنت دوران دو صید سخن باشد | |
| اگر به دشت فنا خاک ره شود فانی | به باد سوی تو میل آمدن باشد |
نمونه اشعار به زبان ترکی جغتایی[ویرایش]
| اویلا حریفیکه چو بزم ایلاسم | ایچگالی بو باده عزم ایلاسم | |
| نظم بیک مسندیده اولتوروب | آلیما نظم اهل تومان مینگ توروب | |
| بزم دا شاهانه یساب ساز و برگ | باشیم اوزه ایگره کویوب نیم ترگ | |
| سوزمیدین آلیما دریای ژرف | الکیما زورق کیبی جام شگرف | |
| هر نفس ایلاب تو لا اول جام نی | سیپکاریپ اول باده گلفام نی |
ترجمه:
- آنگاه که بزم سخن بیارایم و عزم سخن سرایی کنم.
- بر مسند بلند نظم نشینم، هرچند از اهل نظم در برابر من هزاران کس باشند.
- ساز و برگ بزم را شاهانه تدارک می‌بینم و کلاهم را کج بر سر می‌گذارم.
- از باده سخن در نزد من دریای شگرفی هست و در دستم جام شگرف زورق مانندی وجود دارد.
- هر نفس جام را از باده گلفام پر کرده سر می‌کشم.[۲۳]
| کؤنگلیم اورتانسین اگر غیریغَه پروا ایلاسَه | هر کؤنگیل هم کیم سنینگ شوقینه پیدا ایلاسَه | |
| اؤزگالار حسنین تماشا ایلاسَه، چیقسون کؤزؤم | اؤزگا بیر کؤز هم کی حسنینگ‌نی تماشا ایلاسَه | |
| غیر ذکری آشکارا قیلسا، لال اولسون تیلیم | قایسی بیر تیل هم کی ذکرینگ آشکارا ایلاسَه |
ترجمه:
- دلم آتش بگیرد اگر به کسی غیر از تو توجه کند. همچنین هر دلی (به‌جز من) که عشق تو را داشته باشد.
- چنانچه چشمانم به جمال دیگر خوبرویان نظر کند، برکنده باد! همچنین هر چشم نامحرم که نظر به جمال تو داشته باشد.
- زبانم لال باد اگر صحبت از کسی جز تو کند. همچنین هر زبان بیگانه‌ای که حدیث تو کند.
| غربتدا غریب شادمان بولمَس‌ایمیش | ایل اونگا شفیق و مهربان بولمَس‌ایمیش | |
| آلتین قفس‌ایچره گر قیزیل‌گؤل بولسه | بولبول‌غه تیکَن‌دَک آشیان بولمَس‌ایمیش |
ترجمه:
- غریب در غربت شاد نمی‌گردد. مردم (آنجا) با وی صمیمی نیستند.
- چنانچه گل سرخ را در قفسی زرین نگه دارند، برایش مأوای مطلوبی نیست و حکم خار برای هزاردستان را دارد.
آثار و خدمات عام‌المنفعه[ویرایش]
بررسی و واکاوی عملکرد امیر علیشیر را تنها به حوزه‌های سیاست و فرهنگ محدود نمی‌توان داشت، چرا که تکاپوهای وی در عرصه فعالیت‌های عام‌المنفعه و امور خیریه اجتماعی نیز بسیار چشمگیر بوده است. گواه اصلی در تأیید این مدعا، فهرست بناهای پرشماری اعم از مسجد، خانقاه، مدرسه، حمام، کتابخانه، بیمارستان، کاروانسرا، پل و … که امیر علیشیر در جهت رفاه حال عامه بنیان نهاده بود. به تعبیر امین هروی، مؤلف فتوحات شاهی «آن قدر مساجد و مدارس و خانقاه و رباطات و بقاع الخیر در صحاری و براری خراسان ساختند که زبان قلم از شرح و بیان آن عاجز است».[۲۴] از جمله مشهورترین آثاری که توسط امیر علیشیر بنیاد گردید می‌توان به مجتمع آموزشی اخلاصیه هرات، آرامگاه عطار در نیشابور، کتابخانه امیر علیشیر در هرات، آرامگاه جامی در هرات، آبراهه چشمه گیلاس مشهد، آرامگاه شاه قاسم انوار تربت جام، دارالحفاظ و ایوان صحن عتیق حرم امام رضا (ع) در مشهد، کاروانسرای سنگ بست، مسجد جامع ترشیز، رباط اسفراین، رباط چناران، کاروانسرا و حمام چهل دختران هرات، بند طرق مشهد، پل بابا کمال هرات، مدرسه فناییه هرات، مسجد جامع سرخس و … اشاره داشت.[۲۵]
پشتیبانی امیر علیشیر نوایی از اهل فرهنگ[ویرایش]
امیرعلیشیر نوایی برجسته‌ترین حامی و بزرگترین پشتیبان فرهنگ در روزگار تیموریان بود و بدین سبب جمعی بزرگ و پرشمار از دانشمندان، عالمان، هنرمندان، شاعران، نویسندگان و عارفان به گرد او فراز آمده بودند. از جمله مشهورترین اینان می‌توان از مورخان نامدار میرخواند و خواندمیر، نقاش سرشناس کمال الدین بهزاد، خوشنویش پرآوازه سلطانعلی مشهدی، دانشمندان و عالمان مشهور واعظ کاشفی و الهی اردبیلی و همچنین شاعر و عارف بزرگ جامی یاد کرد.[۲۶]
نگارخانه[ویرایش]
پانویس[ویرایش]
- ↑ نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳، ص۱۰۰.
- ↑ خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین، مکارم الاخلاق: شرح احوال امیر علیشیر نوایی، مقدمه و تصحیح و تعلیق محمداکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب، ۱۳۷۸ ص۹۰–۸۹.
- ↑ نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳، ص۴۳.
- ↑ فرهانی منفرد، مهدی. پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان و ظهور صفویان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۱، ص۱۸۸.
- ↑ خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین، مکارم الاخلاق: شرح احوال امیر علیشیر نوایی، مقدمه و تصحیح و تعلیق محمداکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب، ۱۳۷۸ ص۱۶۲.
- ↑ نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳، ص۸۴.
- ↑ نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳، ص۹۸.
- ↑ نوایی، امیرعلیشیر، خمسه المتحیرین، ترجمه محمد نخجوانی، به کوشش مهدی فرهانی منفرد، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ضمیمه شماره ۱۲نامه فرهنگستان، خرداد۱۳۸۱
- ↑ بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳، ص۱۸۴.
- ↑ نوایی، امیرعلیشیر. دیوان امیر علیشیر نوایی، به اهتمام رکن الدین همایونفرخ، تهران: اساطیر، ۱۳۷۵، ص۳۱۹.
- ↑ نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳، ص۱۹۷.
- ↑ نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳، ص۱۹۷.
- ↑ نوایی، امیرعلیشیر. تذکره مجالس النفائس، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، تهران: کتابخانه منوچهری، ۱۳۶۳.
- ↑ نوایی، امیرعلیشیر. محاکمة اللغتین، تصحیح و ترجمه دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر اختر، ۱۳۸۸.
- ↑ نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳، ص۱۸۴.
- ↑ نوایی، امیرعلیشیر. رساله مفردات (در فن معما)، با مقدمه، تصحیح، توضیح و تحشیه دکتر امیر نعمتی لیمایی و مهدی قاسم‌نیا، تهران: مشکوه دانش، ۱۳۹۴.
- ↑ نوایی، امیرعلیشیر. نظم الجواهر، گردآوری و ترجمه و ترجمه بهمن اکبری و سیومه غنی آوا، تهران: الهدی، ۱۳۸۷.
- ↑ نوایی، امیرعلیشیر، میزان الاوزان، ترجمه و تصحیح حسین محمدزاده صدیق، تهران: تکدرخت، ۱۳۹۱
- ↑ نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳، ص۱۸۲.
- ↑ نوایی، امیرعلیشیر. محاکمة اللغتین، تصحیح و ترجمه دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر اختر، ۱۳۸۸، ص۸۲
- ↑ نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳، ص۲۰۸.
- ↑ نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳، ص۲۳۲–۲۲۹.
- ↑ نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳، ص۱۲۴–۱۲۳.
- ↑ امینی هروی، امیر صدرالدین ابراهیم، فتوحات شاهی، تصحیح و تعلیق و اضافات محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۳، ص۴۶۰.
- ↑ نوایی، امیرعلیشیر. دیوان امیرعلیشیر نوایی، به اهتمام رکن الدین همایونفرخ، تهران: اساطیر، ۱۳۷۵، ص۲۸۰–۲۵۹.
- ↑ شگفته، صغری بانو. شرح احوال و آثار فارسی امیر علیشیر نوایی متخلص به فانی، تهران: الهدی، ۱۳۸۷، ص ۳۵۸–۳۲۰. و نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳، ص۳۰۱–۲۸۶.
منابع[ویرایش]
- نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳
- نوایی، امیرعلیشیر. رساله مفردات (در فن معما)، با مقدمه، تصحیح، توضیح و تحشیه امیر نعمتی لیمایی و مهدی قاسم‌نیا، تهران: مشکوه دانش، ۱۳۹۴
- نوایی، امیرعلیشیر، خمسه المتحیرین، ترجمه محمد نخجوانی، به کوشش مهدی فرهانی منفرد، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ضمیمه شماره ۱۲نامه فرهنگستان، خرداد۱۳۸۱
- نوایی، امیرعلیشیر، میزان الاوزان، ترجمه و تصحیح حسین محمدزاده صدیق، تهران؛ تکدرخت، ۱۳۹۱
- نوایی، امیرعلیشیر. تذکره مجالس النفائس، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، تهران: کتابخانه منوچهری، ۱۳۶۳
- نوایی، امیرعلیشیر. دیوان امیرعلیشیر نوایی، به اهتمام رکن الدین همایونفرخ، تهران: اساطیر، ۱۳۷۵،
- نوایی، امیرعلیشیر. نظم الجواهر، گردآوری و ترجمه و ترجمه بهمن اکبری و سیومه غنی آوا، تهران: الهدی، ۱۳۸۷
- نوایی، امیرعلیشیر. محاکمة اللغتین، تصحیح و ترجمه دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر اختر، ۱۳۸۸
- شگفته، صغری بانو. شرح احوال و آثار فارسی امیرعلیشیر نوایی متخلص به فانی، تهران: الهدی، ۱۳۸۷
- واحدی جوزجانی، محمدیعقوب. امیرعلیشیر نوایی (فانی)، کابل: انجمن تاریخ، ۱۳۴۶
- فرهانی منفرد، مهدی. پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان و ظهور صفویان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۱
- خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین، مکارم الاخلاق: شرح احوال امیرعلیشیر نوایی، مقدمه و تصحیح و تعلیق محمداکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب، ۱۳۷۸
