کریم سنجابی

کریم سنجابی
۹۳مین وزیر امور خارجه ایران
مشغول به کار ۱۱ فوریه ۱۹۷۹ – ۱ آوریل ۱۹۷۹
نخست وزیر	مهدی بازرگان
پس از	احمد میرفندرسکی
پیش از	ابراهیم یزدی
وزیر فرهنگ
مشغول به کار ۱۹ ژانویه ۱۹۵۲ – ۶ فوریه ۱۹۵۳
نخست وزیر	محمد مصدق
پس از	محمود مهران
پیش از	محمود حسابی
جبهه ملی ایران
پس از	الهیار صالح
پیش از	ادیب برومند
اطلاعات شخصی
تولد	سپتامبر ۱۹۰۴ کرمانشاه، ایران
مرگ	۴ ژوئیه ۱۹۹۵ میلادی (۹۰ سال) کاربوندیل، ایلینوی، ایالات متحده آمریکا
ملیت	ایرانی
حزب سیاسی	جبهه ملی ایران
همسر	فخرالملوک اردلان سنجابی
فرزندان	چهار
محل تحصیل	دانشگاه حقوق سوربنSorbonne University, Faculty of Law
امضاء

کریم سنجابی، سیاست‌مدار ایرانی، از رهبران جبهه ملی و وزیر فرهنگ در دولت محمد مصدق و برای مدت کوتاهی وزیر امور خارجه ایران در دولت موقت مهدی بازرگان بود.

اوان زندگی

کریم سنجابی در ۱۲۸۳ خورشیدی در کرمانشاه متولد و در تاریخ ۴ ژوئیه ۱۹۹۵، برابر با ۱۳ تیرماه ۱۳۷۴ خورشیدی در سن ۹۰ سالگی در خانه خود در شهر کاربوندیل در جنوب ایالت ایلینوی ایالات متحده آمریکا درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد. پدرش قاسم خان سردار ناصر رئیس ایل سنجابی بود. کریم تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه‌ای که توسط صمصام‌الملک تأسیس شده بود، به پایان رساند. در بحران جنگ جهانی اول و مهاجرت خانواده‌اش، حساب و هندسه را نزد سلیمان‌میرزا اسکندری و علوم دیگر را نزد آقا میرزا طاهر تنکابنی و سهراب زاده فرا گرفت. سیزده ساله بود که ایل سنجابی مورد حمله و تاراج انگلیسی‌ها قرار گرفت. پدرش را اسیر کرده و به بغداد فرستادند و ایل سنجابی نیز به کرمانشاه کوچ داده شد. در این زمان سنجابی دوره اول متوسطه را به پایان رسانده بود. در سال ۱۳۰۰ به تهران آمد و در مدرسه عالی علوم سیاسی ثبت نام کرد. پس از دریافت دیپلم عالی، به مدرسه عالی حقوق رفت و در سال ۱۳۰۷ با نخستین گروه محصلان اعزامی به اروپا، راهی پاریس شد. در پاریس با ارائه پایان‌نامه خود تحت عنوان «اصلاحات کشاورزی و کشاورزان در ایران» موفق به دریافت دکترای دولتی حقوق عمومی از دانشگاه پاریس شد.

سنجابی پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۱۳ به سمت دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران منصوب شد و حقوق اداری را درس می‌داد. او پس از ۵ سال که به درجه استاد تمام رسید، به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و سپس در فاصله سال‌های ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۵ (ش) رئیس دانشکده حقوق شد.

در سال ۱۳۱۵ با فخرالملوک اردلان (خواهر علی اردلان) ازدواج کرد که حاصل این ازدواج سه پسر و یک دختر بود.

آغاز فعالیتهای سیاسی

دکتر سنجابی از بنیانگذاران حزب میهن بود و بعدها به حزب ایران پیوست و در سال ۱۳۲۵ حزب ایران با حزب توده ائتلاف کرد. در تحصن دربار بر سر انتخابات مجلس شانزدهم با مصدق همراه بوده و از آن پس به عضویت جبهه ملی ایران درآمد. مدت کوتاهی به سمت وزارت فرهنگ در دولت مصدق رسید. دکتر سنجابی برای اینکه مجلس در دست طرفداران مصدق باقی بماند از وزارت استعفا کرد و به نمایندگی مردم کرمانشاه در مجلس رسید. در خرداد ۱۳۳۱ در دعوای میان ایران و انگلستان در بحران شرکت نفت انگلیس و ایران، ایران سنجابی را به عنوان قاضی اختصاصی خود در این پرونده به دیوان دادگستری بین‌المللی معرفی کرد. (در پرونده‌های دیوان بین‌المللی هر یک از دو کشور حق معرفی یک قاضی اختصاصی را دارند. یکی از قضات دیوان به نام آرنولد مک نایر تبعه انگلستان بود)

دکتر سنجابی (نفر اول از چپ) در کابینه دولت دکتر مصدق

دکتر سنجابی، قاضی اختصاصی ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری در پرونده نفت ایران و انگلیس پس از کودتای ۲۸ مرداد حدود ۱۹ ماه مخفی بود و در نهایت باتوجه به موقعیت بین‌المللی و با شفاعت حشمت‌الدوله والاتبار آزاد شده و به دانشگاه بازگشت و تا سال ۱۳۳۸ فعالیت سیاسی نداشت. با تشکیل جبهه ملی دوم در سال ۱۳۴۰ دکتر سنجابی وارد فعالیت شد ولی در نهایت با بروز اختلافاتی میان علی امینی و جبهه ملی و سرکوب دانشجویان دانشگاه، در نهایت امینی کنار گذاشته شد.

دکتر سنجابی و انقلاب ۱۳۵۷

سنجابی پس از آزاد شدن از زندان درخواست بازنشستگی کرد و به آمریکا عزیمت کرد و در سال ۱۳۵۰ به ایران مراجعت کرد و فعالیت‌های محدودی به همراه یارانش آغاز کرد تا آنکه در سال ۱۳۵۵ با به وجود آمدن فضای مناسب شروع به فعالیت کردند و در ۲۲ خرداد ۵۶ او به همراه داریوش فروهر و شاپور بختیار نامه سرگشاده معروف را به شاه نوشته و او را از ادامه سیاست‌هایش بر حذر داشتند.

خلاصه متن نامه سه امضایی ۲۲ خرداد ۱۳۵۶ به شاه

پیشگاه اعلیحضرت همایونی، شاهنشاه

افزایندگی تنگناها و نابسامانیهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور چنان دورنمای خطرناکی را در برابر دیدگان هر ایرانی قرار داده که امضاء کنندگان زیر بنابر وظیفه ملی و دینی در برابر خدا و خلق خدا با توجه به اینکه در مقامات پارلمانی و قضایی و دولتی کشور کسی را که صاحب تشخیص و تصمیم بوده، مسئولیت و مأموریتی غیر از پیروی از «منویات ملوکانه» داشته باشد نمی‌شناسیم و در حالی که تمام امور مملکت از طریق صدور فرمانها انجام می‌شود و انتخاب نمایندگان ملت و انشاء قوانین و تأسیس حزب و حتی انقلاب در کف اقتدار شخص اعلیحضرت قرار دارد که همه اختیارات و افتخارات و بنابراین مسئولیتها را منحصر و متوجه به خود فرموده‌اند این مشروحه را علی‌رغم خطرات سنگین تقدیم حضور می‌نماییم.

... بنابراین تنها راه بازگشت و رشد ایمان و شخصیت فردی و همکاری ملی و خلاصی از تنگناها و دشواری‌هایی که آینده ایران را تهدید می‌کند ترک حکومت استبدادی، تمکین مطلق به اصول مشروطیت، احیاء حقوق ملت، احترام واقعی به قانون اساسی و اعلامیه جهانی حقوق بشر، انصراف از حزب واحد، آزادی مطبوعات، آزادی زندانیان و تبعید شدگان سیاسی و استقرار حکومتی است که متکی بر اکثریت نمایندگان منتخب از طرف ملت باشد و خود را بر طبق قانون اساسی مسئول اداره مملکت بداند.

بیست و دوم خرداد ۱۳۵۶

دکتر کریم سنجابی / دکتر شاپور بختیار/ داریوش فروهر

دکتر سنجابی پس از صدور اعلامیه معروف سه ماده‌ای که به دنبال دیدار با خمینی انتشار یافته بود، در مقابل دوربین تلویزیون‌های بین‌المللی در منزل خود در تهران در آغاز یک مصاحبه مطبوعاتی، همراه داریوش فروهر دستگیر شد.

کریم سنجابی در آبان ۱۳۵۷ در جریان سفر خود به کانادا برای اجلاس بین‌المللی سوسیالیست‌ها به پاریس رفت و با همراهی ابولحسن بنی صدر، سلامتیان و سایر میلیون در پاریس به دیدار خمینی رفت در پایان این دیدار سنجابی طی بیانیه‌ای ۳ ماده‌ای پایان رژیم سلطنتی، مراجعه به آراء مردم و لزوم برقراری دموکراسی بر اساس موازین اسلام و دموکراسی و استقلال را اعلام کرد.

متن بیانیه اعلام مواضع سنجابی بدین شرح است:

بسمه تعالی

یکشنبه چهارم ذیحجه ۱۳۹۸ مطابق با چهاردهم آبانماه ۱۳۵۷

۱. سلطنت کنونی ایران با نقض مداوم قوانین اساسی و اعمال ظلم و ستم و ترویج فساد و تسلیم در برابر سیاست بیگانه فاقد پایگاه قانونی و شرعی است.

۲. جنبش ملی اسلامی ایران با وجود بقای نظام سلطنتی غیرقانونی، با هیچ ترکیب حکومتی موافقت نخواهد کرد.

۳. نظام حکومت ملی ایران باید بر اساس موازین اسلام و دموکراسی و استقلال به وسیله مراجعه به آراء عمومی تعیین گردد.

دکتر کریم سنجابی

تصدی وزارت خارجه

سنجابی پس از انقلاب به مدت ۵۵ روز وزیر امور خارجه مهندس مهدی بازرگان در دولت موقت بود اما به دلیل مشکلات فراوان استعفا داد

جبهه ملی چهارم

در روز بیست و هشتم آبان ماه، اتحاد نیروهای جبهه ملی طی صدور بیانیه‌ای اعلام موجودیت کرد. به موجب این اعلامیه سوسیالیست‌های نهضت ملی ایران، حزب ایران و حزب ملت ایران عناصر متشکله جبهه ملی چهارم بودند. مهندس کاظم حسیبی بعنوان رئیس شورای مرکزی به همراه دکتر کریم سنجابی، دکتر شاپور بختیار، داریوش فروهر و رضا شایان بعنوان اعضای کمیته مرکزی انتخاب شدند.

در ۲۲ اسفندماه ۱۳۵۷ دکتر کریم سنجابی به همراه مهندس کاظم حسیبی طی اعلامیه از عموم مردم برای مشارکت در بازسازی جبهه ملی ایران دعوت عمل آوردند و با کمک اعضای جبهه ملی اقدام به راه‌اندازی باشگاه جبهه ملی نمودند. دکتر سنجابی عضویت در شورای انقلاب را با وجود پیشنهاد مطهری و بهشتی نپذیرفت و در حقیقت با اینکار شانس خود را برای پذیرش پست نخست وزیری از دست داد. دکتر سنجابی در این مورد می‌گوید: مطهری و بهشتی از طرف خمینی از او برای شرکت در شورای انقلاب دعوت کردند ولی وی نپذیرفت.

جبهه ملی به رهبری دکتر سنجابی پس از اندک زمانی به دلیل مواضع سکولار و دموکراسی خواهانه رو در روی نظام قرار گرفتند. جبهه ملی ایران حادثه بحران گروگان‌گیری در سفارت آمریکا را محکوم کرد و انتخابات قانون اساسی را نیز تحریم نمود و با قانون اساسی نوشته شده توسط خبرگان مخالفت کرد. اعضای جبهه ملی در اولین دوره انتخابات شورای ملی پس از انقلاب شرکت نمودند و برخی از آنان که رای آورده بودند یا در مجلس اعتبارنامه هایشان مورد تصویب قرار نگرفت و یا انتخابات باطل شد. مانند انتخابات کرمانشاه و ابطال آن به منظور جلوگیری از ورود دکتر سنجابی به مجلس روی داد.

پس از اعلام ارتداد جبهه ملی توسط آیت الله خمینی و دستگیری اعضای جبهه ملی دکتر سنجابی به مدت ۱۴ ماه مخفی بود و سرانجام از راه کردستان به ترکیه و از آنجا به پاریس و سپس به ایالات متحده آمریکا رفت.

دکتر سنجابی در کتاب خاطرات خود به نام امیدها و ناامیدی‌ها در این مورد چنین می‌گوید:

... چند روز بعد از ۲۵ خرداد ۶۰ ما خانه‌های خود را ترک کردیم و در حال اختفای مطلق افتادیم و در حال اختفا بود که آقای علی اردلان، دکتر ورجاوند، مسعود حجازی و عده زیادی از فعالین ما را گرفتند و توقیف کردند و، یکی از آنها، یکی از بازاریهای فداکار و رفیق ما بنام کریم دستمالچی را هم اعدام کردند. شنیدیم به خانه ما ریخته اثاثه آنرا غارت کرده و خانه را در تصرف گرفته‌اند ...»

«... من و همسرم پس از ۱۴ ماه اختفای همیشه آمیخته با وحشت و نگرانی تن به بار گران فرار و هجرت از وطن دادیم و روزچهارشنبه ششم مرداد ۱۳۶۱ مطابق با ۲۸ ژوئیه با اتوبوس کوچکی که دوستان ما فراهم کرده بودند... با چشمانی اشکبار عزیزان خود را پشت سر گذاشتیم ...»

دکتر سنجابی پس از اقامت کوتاهی در ترکیه به پاریس رفت و بعد از چهل روز اقامت در پاریس روز یکشنبه ۲۸ شهریور ماه ۱۳۶۱ برابر با ۱۹ سپتامبر ۱۹۸۲ وارد سانفرانسیسکو در آمریکا شد و در نهایت در تاریخ ۴ ژوئیه ۱۹۹۵، برابر با ۱۳ تیرماه ۱۳۷۴ خورشیدی در سن ۹۰ سالگی در خانه خود در شهر کاربوندیل در جنوب ایالت ایلینوی آمریکا درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد.

امیدها و ناامیدی‌ها

کتاب امیدها و ناامیدی‌ها مجموعه‌ای است از مصاحبه‌های دکتر کریم سنجابی که برای پروژهٔ «تاریخ شفاهی» دانشگاه هاروارد (آمریکا) تهیه شده و بعداً به‌صورت کتاب درآمده‌است این کتاب در ایران تحت عنوان "خاطرات سیاسی دکتر کریم سنجابی توسط انتشارات صدای معاصر منتشر شده است. در حقیقت هسته مرکزی این خاطرات را چگونگی شکل گیری جبهه ملی ایران و فعالیتها و تحولات و سرنوشت آن تشکیل می‌دهد

دولت نخست موقت جمهوری اسلامی ایران

نخست وزیر: مهدی بازرگان
وزیران
ر.	وزیر	وزارت‌خانه	ر.	وزیر	وزارت‌خانه
۱	شکوهی←رجایی	آموزش‌ و پرورش	۱۰	طاهری	راه و ترابری
۲	اسلامی	پست	۱۱	احمدزاده	صنایع و معادن
۳	اردلان←بنی‌صدر	دارایی	۱۲	شریعتمداری←حبیبی	آموزش عالی
۴	سنجابی←یزدی	امور خارجه	۱۳	فروهر←اسپبهدی (کفیل)	کار
۵	صدر	بازرگانی	۱۴	حاج‌سیدجوادی←صباغیان	کشور
۶	سامی	بهداری	۱۵	کتیرایی‌‏‎	مسکن
۷	میناچی	تبلیغات و جهانگردی	۱۶	معین‌فر	نفت
۸	ایزدی	کشاورزی	۱۷	تاج	نیرو
۹	مبشری←حاج‌سیدجوادی	دادگستری	۱۸	مدنی←ریاحی←چمران	دفاع
وزیران مشاور
ر.	وزیر مشاور	وزارت مشاور	ر.	وزیر مشاور	وزارت مشاور
۱	معین‌فر←عزت‌الله سحابی	برنامه و بودجه	۳	بنی‌اسدی	امور اجرایی
۲	یدالله سحابی	طرح‌های انقلاب	۴	داریوش فروهر	سرکشی به استان‌ها
معاونان نخست وزیری
ر.	معاون	معاونت	ر.	معاون	معاونت
۱	یزدی←چمران	امور انقلاب	۳	سمیعی	محیط زیست
۲	امیرانتظام←طباطبایی	سخنگوی دولت	۴	شاه‌حسینی	تربیت بدنی

وزیران کابینهٔ اول محمد مصدق

ر.	وزیر	وزارت‌خانه	ر.	وزیر	وزارت‌خانه
۱	محمدحسن لقمان‌ادهم، محمدعلی ملکی	بهداری	۷	حسنعلی فرمند، خلیل طالقانی	کشاورزی
۲	یوسف مشار، غلامحسین صدیقی	پست و تلگراف	۸	سپهبد علی‌اصغر نقدی، سپهبد مرتضی یزدان‌پناه	جنگ
۳	باقر کاظمی	امور خارجه	۹	سرلشکر فضل‌الله زاهدی، امیرعلائی، امیرتیمور کلالی	کشور
۴	جواد بوشهری	راه	۱۰	امیرتیمور کلالی	کار
۵	محمدعلی وارسته، محمود نریمان	دارایی	۱۱	کریم سنجابی، محمود حسابی	فرهنگ
۶	علی هیئت، شمس‌الدین امیرعلائی	دادگستری	۱۲	شمس‌الدین امیرعلائی، علی امینی	اقتصاد ملی
وزیر مشاور: محمدحسن لقمان‌ادهم معاون پارلمانی نخست وزیر: حسین فاطمی کفالت نخست وزیری: باقر کاظمی

پیوند به بیرون

• روایت کریم سنجابی از نخست وزیری شاپور بختیار
• دانلود کتاب امیدها و ناامیدی‌ها
• دانلود کتاب امیدها و ناامیدی‌ها
• عکسهای مصدق، سنجابی و دیگران در اولین روز شکل گیری جبهه ملی

منابع

پیشین: احمد میرفندرسکی

وزیر امور خارجه ایران ۱۳۵۷ - ۱۳۵۸

پسین: ابراهیم یزدی