شبه‌علم

شبه علم یا دانش‌نما به ادعاها، باورها، یا کارهایی گفته می‌شود که به نادرستی با عنوان دانش ارائه داده می‌شوند ولی بر پایۀ روش دانشیک نیستند. پیدایش بشقاب پرندهها، طالع بینی، کف‌بینی، فال قهوه، ستاره‌بینی، و انرژی‌درمانی نمونه‌هایی از دانش‌نما هستند. دانش نماها خوراک نوشتاری بسیاری از مطبوعات همگان‌پسند موسوم به مجلات زرد را تشکیل می‌دهند.

تمیز علم از شبه علم

یکی از اهداف رشتۀ فلسفۀ دانش تشخیص نگره‌ها و روش‌های دانشیک از روش‌های نادانشیک می‌باشد. برای نمونه برخی از نگره‌پردازان حوزۀ فلسفۀ دانش مانند کارل پوپر اعتقاد دارند که یکی از معیارهای تمییز دانش از دانش‌نما ابطال‌پذیری ادعاهای مطرح‌شده می‌باشد. گزاره‌های دانش‌نما معمولاً ابطال‌ناپذیر هستند، در حالی که ادعاهای دانشیک ابطال‌پذیرند.

نشانه های دانش نما

پروفسور روبرت پارک ۷ نشانه هشداردهنده برای دانش‌نما معرفی می‌کند:

• فرار به رسانه: اصحاب دانش‌نما ادعاهای خود را یکراست به رسانه‌های گروهی می‌برند. درستی دانش وابسته به آن است که هر کشف تازه، نخست به همتایان عرضه و توسط ایشان نقد شود. وجود ژورنال‌هایی دارای مرور همتا درست برآوردگار همین هدف است. اصحاب دانش‌نما اما این مرحله را دور می‌زنند و یافته‌ها و بافته‌های خود را یکراست به رسانه‌های همگانی می‌برند.
• توطئه اندیشی: اصحاب دانش‌نما ادعا می‌کنند که نهادهای دارای قدرت و ثروت زیادی پشت علم رسمی قرار دارند و با توطئه و حق کشی مانع از ابراز وجود و ارائه یافته‌های ایشان می‌شوند.
• تکیه بر همهمه به جای پیام: دانش‌نما بر یافته‌های اتفاقی که در اندازه‌گیری‌های دانشیک وجود دارند (و بهترین نمودار آنها در پزشکی، اثر دارونماست) تکیه می‌کنند و با ترفندهای آماری کوشش می‌کنند که به جای پیام، همهمه را عمده کنند و به نتیجه‌گیری‌های غیرمنطقی برسند. یافته‌های به اصطلاح دانشیک ایشان مبتنی بر تغییرات تصادفی و یافته‌های مرزی اتفاقی در مطالعه‌هاست.
• تکیه بر تک‌نگاری تجربه‌های شخصی: نقل تجربه‌های شخصی به‌صورت تک‌نگاری ادعاها، راه زنده ماندن خرافات در عصر دانش تجربی بوده‌است. از همین روست که می‌گویند: «کشف بزرگ علم تجربی نه واکسن بوده‌است و نه آنتی‌بیوتیک، بلکه کارآزمایی تصادفی شده دوسوکور بوده است!» در پزشکی مبتنی بر شواهد از «داده‌ها» استفاده می‌شود نه از نقل مدعیات فردی. دانش‌نما اما افرادی را می‌آورد تا جلوی ما بنشینند و بگویند که مدعیات آنها را «شخصاً تجربه کرده‌اند».
• تکیه بر قدیمی و باستانی بودن ادعا: اهالی دانش‌نما بر این ادعا تکیه می‌کنند که صدها و بلکه هزاران سال پیش، باور مورد ادعای ایشان رواج داشته و مورد تایید بزرگانی بوده‌است و به درست یا نادرست از شخصیت‌های قدیمی نامی یا مورد احترام برای تأیید خود نقل‌قول می‌آورند.
• کار در انزواء: اصحاب دانش‌نما معمولاً در انزواء کار می‌کنند، شفافیت را برنمی‌تابند و یافته‌های خود را نیز معمولاً در جمع خود و همایش‌ها و رسانه‌های ویژه خودشان طرح می‌کنند.
• طرح کردن قوانین تازه برای طبیعت: اصحاب دانش‌نما برای آنکه یافته‌ها و مشاهده‌های ادعایی خود را توجیه کنند، «قوانین» تازه و بدیعی را برای طبیعت پیشنهاد می‌کنند.

علمی بودن بودن

راه دیگر تمیز علم از شبه علم وجود امکان راستی آزمایی آن است.به این معنا که یک استدلال امکان بررسی و نقد را داشته باشد.برای نمونه فرض کنید ادعا می شود درون هر تخم مرغ قورباغه ای وجود دارد ولی اگر تلاشی برای مشاهده درون ،آن چه از راه شکستنش و چه از راه اشعه X ، انجام شود قورباغه تغییر ماهیت میدهد.این ادعا قابل بررسی و راستی آزمایی نبوده و از این جهت علمی نیست.به همین سبب حتی بعضاً تاریخ را دانش قلم داد نمی‌کنند چرا که امکان راستی آزمایی دقیق آن وجود ندارد. البته درکنار آن تاریخ تحلیلی با بکارگیری شیوه های مخصوص به خود این مسئله را جبران میکند.

قابلیت تکرار

راه دیگر بررسی علمی بودن یک پدیده امکان تکرار آن است.برای نمونه وقتی راجع به مسئله ای ادعایی صورت میگیرد صرف نظر از دقتی که برای رخ دادن آن صرف شده ،باید بتوان مجدداً به آن رسید.

جستارهای وابسته

• علم‌گرایی
• فلسفه علم
• نژادگرایی علمی
• فلسفه تحلیلی
• شبه‌تاریخ
• فهرست تصورات نادرست متداول

منابع

• چیستی علم: درآمدی بر مکاتب علم‌شناسی فلسفی، آلن اف. چالمرز، ترجمهٔ سعید زیباکلام، انتشارات سمت، ۱۳۸۰
• علم و نابخردی، انتشارات انجمن فیزیک ایران

پیوند به بیرون

• فهم عمومی از علم و تکنولوژی ( قسمت پنجم: برنامه‌های فریب عمومی، پارادایم‌های پارانرمال، اعمال مرتاضان و جادوگران!) - شبکه فیزیک هوپا (انجمن فیزیکدانان جوان ایران)