طاق بستان

طاق بستان
طاق بستان
نام	طاق بستان
کشور	ایران
استان	کرمانشاه
شهرستان	کرمانشاه
اطلاعات اثر
نام محلی	تاق وه سان
نام‌های دیگر	تاق اوسان، تاق وه سان
نوع بنا	سنگ‌تراش
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۱۷۲
تاریخ ثبت ملی	۱۵ دی ۱۳۱۰
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	عموم مردم

طاق‌بستان(به کردی کرمانشاهی «تاق وه سان» به معنی طاق ساخته شده از سنگ) مجموعه‌ای از سنگ نگاره‌ها و سنگ نوشته‌های دورهٔ ساسانی است که در کردستان ایران شمال غربی شهر کرمانشاه و در غرب ایران واقع شده است. این مجموعه در قرن سوم میلادی ساخته شده است و ارزش هنری و تاریخی زیادی دارد. چند صحنهٔ تاریخی از جمله تاج‌گذاری خسرو پرویز، تاج‌گذاری اردشیر دوم، تاج گذاری شاهپور دوم و سوم و هم‌چنین چند سنگ نوشته (کتیبه) به خط پهلوی کتیبه‌ای و مراسم شکار گراز توسط سوار کاران و نواختن موسیقی با آلات موسیقی چنگ در آن حک شده است. وجود کوه و چشمه در این مکان، آن را به گردش گاهی زیبا تبدیل نموده که از زمان‌های دیرین تا به امروز مورد توجه بوده است.

تاریخچه

نقاشی از طاق بستان در اوایل دوره قاجار

طاق بستان در زبان کرمانشاهی (کردی) تاق اوسا گفته می‌شود. «تاق» همان طاق، «اوسا» به معنی قدیمی می‌باشد و به این ترتیب «تاق اوسا» یا تاق اوسان، طاق قدیمی معنی می‌دهد. این مجموعه در قرن سوم میلادی ساخته شده است. شاهان ساسانی نخست نواحی اطراف تخت جمشید را برای تراشیدن تندیس‌های خود برگزیدند، اما از زمان اردشیر دوم و شاهان پس از او، طاق بستان را انتخاب کردند که در بین راه جادهٔ ابریشم قرار داشت و دارای طبیعتی سرسبز و پرآب بود.

عکس قدیمی از داخل طاق بزرگ در زمان اواخر دوره قاجار

ارزش هنری

هنر نقاشی و موسیقی

نگارهٔ زنان موسیقی‌دان در طاق بزرگ که در حال نواختن چنگ هستند.

سنگ‌نگارهٔ شکارگاه سلطنتی طاق بستان نخستین تابلوی سنگی با رعایت قاعده و اصول نقاشی در جهان به حساب می‌آید. در این حجاری خسرو سوار بر شبدیز به گونه‌ای است که گویی اثر از روی نقاشی، نقش شده‌است. هم‌چنین در طاق بزرگ آثاری از زنان موسیقی‌دان به چشم می‌خورد که به نواختن چنگ و سازهای بادی مشغول هستند. در قسمتی دیگری از طاق بزرگ صحنهٔ شکار گراز به چشم می‌خورد که از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگ‌نگاری به شمار می‌رود، که در سبک هنری، نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است.

پوشاک استفاده شده

با مطالعهٔ تحلیلی در نقش‌برجسته‌های طاق بستان، لباس رنگارنگ سوار با نخ‌های زرّین بافته شده و دارای سبک‌های لوزی‌شکل و تزئین کاملاً هندسی است. در صحنهٔ شکار گراز شاه لباسی در تن دارد که پارچهٔ آن مزین به نقش سیمرغ در نشانه‌های دایره‌وار است. لباس پاروزن‌ها نیز نقش‌های نمایشی دارد. در نقش برجسته‌ای در دیوارهٔ جانبی طاق بستان، زیور تشریفاتی جامهٔ پادشاه که بر تخت نشسته درون شمهٔ مرکزی به روی قرصی از بلور مهر کنی شده و با انواع زردوزی و گل‌اندازهای تنگ هم، تزئین فراوان یافته و جامه‌های ملتزمان و فیل‌سواران با نگاره‌های گیاهی و پرندگان، دست‌دوزی شده است.

بخش‌ها

نقش‌برجستهٔ تاج‌گذاری اردشیر دوم

نوشتار اصلی: نقش‌برجسته تاج‌گذاری اردشیر دوم

اردشیر دوم در وسط، اهورا مزدا سمت راست و زرتشت سمت چپ او

این نقش برجسته نخستین نقش برجستهٔ طاق بستان است که در کنار طاق کوچک قرار دارد. در سمت راست ایوان کوچک، سنگ‌نگاره‌ای وجود دارد که صحنه تاج‌ستانی اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی را نشان می‌دهد. در این صحنه، شاه ساسانی به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی قبضهٔ شمشیر گذاشته و با دست راست حلقهٔ روبان‌داری را از اهورا مزدا می‌گیرد، درحالی که زرتشت یا به قولی میترا با هاله‌ای از نور در سمت چپ، پشت سر او قرار دارد. زیر پای اردشیر دوم، ژولیان امپراتور روم که در جنگ اسیر شده است، قرار دارد. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه‌ها آویخته شده است. وی گوشواره‌ای بر گوش و گردن‌بندی در گردن و دست‌بندی در مچ دارد. گوشوارهٔ او به شکل حلقهٔ مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان است. گردن‌بند او نیز شامل یک ردیف مهره‌های مرواریدی درشت است. از قرار معلوم امشاسپند واسط بین آدمیان و اهورا مزدا، و هومن (بهمن) بوده است چه در گزیده‌های زاتسپرم می‌خوانیم: «وهومن زرتشت را به آسمان برین فراز برد که همه روشنی بود، که فروغ جاویدان و بی‌انتها بود که اهورا مزدا بود به سان روشنایی محض و خالص» (تاریخ مطالعات ایرانی، هاشم رضی صفحه ۲۴۶). لذا تصویر پشت سر اردشیر دوم، امشاسپند وهومن است.

طاق بزرگ

طاق بزرگ

مهم‌ترین اثر در طاق بستان، طاق بزرگ با سنگ نگارهٔ تاج‌گذاری خسرو پرویز است که دارای ایوانی با فضای مستطیل به عرض ۷ متر و ۸۵ سانتیمتر، ارتفاع ۱۱ متر و ۹۰ سانتیمتر و عمق ۷ متر و ۶۵ سانتیمتر است که در کنارهٔ ورودی طاق، سنگ نگاره‌ای از فرشتگان بال‌دار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز و شکار مرغان و ماهیان در مرداب و نقش‌های فیل، اسب و قایق می‌باشد که حاکی از مراسم بزم و شادی است.

در زیر نقش تاج‌گذاری خسرو پرویز سواری زره‌پوش سوار بر اسب قرار دارد.

در این تصویر شاه در میان و در سمت راست وی فروهر قرار دارد. فروهر تاجی کنگره‌دار بر سر دارد و حلقه فر ایزدی را به شاه می‌دهد. لباس شاه و نگاره فروهر تا حدی یک‌سان است. هر دوی آن‌ها شلواری چین‌دار به پا دارند که توسط بندی به مچ پایشان چسبیده است. هم‌چنین هر دو دارای کمربند و دست‌بند هستند. درسمت چپ شاه، میترا قرار دارد.

در سترگ‌ترین طاق، سه تندیس مشاهده می‌شود. شاه در میان، فروهر در سوی راست وی، که مانند تاج‌گذاری اردشیر دوم است و آناهیتا در سوی چپ شاه. آناهیتا ایزدبانوی آب‌هاست و نماد خرمی و سرسبزی.

• 

  ده ریالی - پشت اسکناس تصویر اژدهای بالدار در طاق بستان

طاق کوچک

طاق کوچک شاهپور دوم و شاهپور سوم

طاق کوچک در میان سنگ نگاره تاج‌گذاری اردشیر دوم و طاق بزرگ قرار دارد که دارای فضای مستطیل شکل به عرض ۵ متر و ۸۰ سانتیمتر و ارتفاع ۵ متر و ۳۰ سانتیمتر است و مراسم تاج‌گذاری شاهپور دوم و سوم را به تصویر می‌کشد، این طاق دارای دو نقش در بالای دیوارهٔ طاق و دو کتیبه است. این کتیبه‌ها به خط پهلوی کتیبه‌ای هستند و برگردان آن به فارسی چنین است:

برگردان سنگ نبشتهٔ شاهپور دوم (۹ سطر در پهلوی) این پیکری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد. فرزند بغ مزداپرست، خدایگان هرمز، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوهٔ خدایگان نره شاه شاهان

برگردان سنگ نوشتهٔ شاهپور سوم (۱۳ سطر در پهلوی) این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد، فرزند بغ مزداپرست خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوهٔ خدایگان هرمز شاهنشاه

آسیب‌ها

آسیب‌های انسانی

نقش برجستهٔ محمد علی میرزا

نقش برجستهٔ اضافه شده توسط محمد علی میرزا دولتشاه در قرن ۱۹

در بالای این تابلوی حجاری بسیار نفیس، متأسفانه در زمان قاجار دستکاری‌هایی صورت گرفته و تصاویری را حجاری کرده‌اند که لطمه فراوانی به طاق‌بستان وارد کرده است. تصویر یک حاکم خودخواه در زمان قاجار که خواسته است از خود زیر این طاق یادگاری گذاشته باشد.

این حجاری، مجسمهٔ محمدعلی دولتشاه پسر فتحعلی شاه قاجار را نشان می‌دهد. تصویر چنان نامناسب و بی‌ارزش است که حتی ناصرالدین شاه در سفرنامه خود در این باب چنین نوشته است:

بالای این صفحه آغاغنی، خواجه پاشی محمد علی میرزای مرحوم، که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاده را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچک‌تر را داده است حجاری نموده. خود آغاغنی را هم با هیئت مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده‌اند. طوری به او بیفتاده که واقعاً مهوع است و طاق را ضایع کرده است و بس‌که بد حجاری شده روی اشکال را رنگ‌آمیزی کرده‌اند. الحق مایه تضییع طاق شده است

عمارت مسعودیه

تا سال ۱۳۴۲ بنایی مربوط به دوران قاجار در اطراف طاق بستان وجود داشت که به عمارت مسعودیه معروف بود که توسط امام قلی میرزا عمادالدوله ساخته شده بود که به منظور نمایان ساختن آثار باستانی و آزادسازی چشمهٔ آناهیتا تخریب شد.

آسیب‌های طبیعی

به دلیل حرکت زمین در این منطقه بر دیواره‌های طاق بزرگ و طاق کوچک، ترک‌هایی ایجاد شده است که به مرور زمان و با تجمع خزه‌ها بر دیواره‌های آن باعث محو شدن بخشی از نقوش این طاق‌ها شده است و این روند با نفوذ آب به داخل ترک‌ها تشدید شده؛ باعث شده باستان شناسان به فکر مرمت این بنا باشند.

نگارخانه

نمایی از طاقبستان

Taq Bostan عکس از مهدی میزانیان

• 

  فرشتهٔ پیروزی

• 

  هلال ماه بر روی طاق بزرگ

• 

  طاق بزرگ

• 

  ژولیان امپراتور روم در زیر پای اردشیر دوم، در کتیبه تاج ستانی اردشیر دوم

• 

  درخت زندگی

• 

  مجموعهٔ ساسانی طاق‌بستان

• 

  طاق بزرگ

• 

  سربازان انگلیسی در داخل طاق‌بستان، طاق بزرگ

• 

  ایوان بزرگ، خسرو سوار بر شبدیز (به روایتی)

• 

  ایوان بزرگ، شکارگاه گراز

• 

  سرستون ایزد بهرام، موزه طاق‌بستان

• 

  سرستون ایزدبانو آناهیتا، موزه طاق‌بستان

• 

  تصویر دو طاق در شب

• 

  تصویر بازسازی شده از شاپور دوم و سوم

• 

  نقش خسرو پرویز بر روی شبدیز

• 
• 

  نقش خسرو پرویز سوار بر شبدیز

• 

  تندیس اردشیر دوم در تاق بستان

• 

  تاق بستان در دوران محمدشاه قاجار؛ کاری از هنرمند فرانسوی اوژن فلاندن

منابع

• آل‌داوود، صدیقه، طاق‌بستان، نمونه‌ای از نگاره‌های دوران ساسانی، زمان، ش ۴۴، آذر ۱۳۸۰، ص ۵۷–۵۸.
• آورزمانی، فریدون، نقش برجسته‌های طاق‌بستان، وهومن، سال ۷، ش ۱۴، ۲ خرداد ۱۳۷۷، ص ۸–۱۱.
• آریان‌پور، امیراشرف، «طاق‌بستان، نقش‌ها و سازهایش»، هنر موسیقی، ش ۷۹، فروردین ۱۳۸۶، ص ۳۰–۳۵.

جستارهای وابسته

• بلوار طاق‌بستان
• شکارگاه خسروپرویز
• موزه سنگ طاق‌بستان
• روستای طاق‌بستان

پیوند به بیرون

• عکس‌هایی از طاق بستان