ولایتهای افغانستان
جمهوری اسلامی افغانستان | |
قانون اساسی
ریاست جمهوری
هیئت قانون گذاری
قوه قضایی
تقسیمات
انتخاباتها
روابط خارجی
رؤسای جمهوری
|
محتویات
فهرست ولایتها[ویرایش]
^ ولایتهای شمالغربی و شمالشرقی برنگ سرخ و ولایتهای غربی و مرکزی برنگ سبز و ولایتهای شرقی، جنوبغربی و جنوبشرقی برنگ آبی آمدهاند.
ریشهشناسی و پیشینه[ویرایش]
ریشهشناسی و پیشینه | ||||
نام ولایت | ریشهشناسی و نامهای تاریخی | نام باشندگان | تاریخچه مختصر | |
اُرُزگان | ریشه: ؟ |
|
صاحب طبقات ناصری ارزگان را از شهرهای قدیم غور میداند. سنگ نبشههای متعددی در آن موجود است که بیانگر کیش مهر پرستی در سدهٔ پنجم در آن وادی بودهاست و به نظر میآید که نامگذاری آن هم مبتنی بر همین آیین بودهاست. در قدیم جزء ناحیه وسیعی به نام غرجستان بوده که جزئی از سرزمین غور بخش مرکزی بزرگ میشده. | |
بادغیس | ریشه: یاقوت حموی، آن را از ریشه بادخیز میداند، بخاطر بادخیز بودن آن منطقه. - به زبان اوستایی: Vāitigaēsa/وایتیگَئیسه؛ - در منابع جغرافیایی ارمنی: Watagēs/وَتَگیس یا Watgēs/وَتگیس.[۴] |
|
در دورۀ ساسانیان، بادغیس بدست مردمی هفتالی بنام کادیشیها (بعدها در صدر اسلام به نام مکانی "قادِس" تغییر پیدا کرد.) افتاده بود و دارای اقلیت مسیحی نستوری بود. در سدۀ نخست هجری، بادغیس همراه با هرات و پوشنگ بدست اعراب افتاد. در سه سدۀ بعدی، در منابع تاریخی از قیامهای متعدد در بادغیس علیه اعراب یاد شده. بهآفرید، دینآور خراسانی، در سال ۱۳۱ ه.ق./۷۴۹ م. در کوهستانهای بادغیس بهدام افتاد و در نیشابور بهدار آویختهشد. کمی بعد در دوره خلافت منصور، اُستاذسیس، پیامآور دیگر خراسانی در بادغیس ظهور کرد. در سدۀ سوم هجری (نهم میلادی)، بادغیس جزئی از قلمرو طاهریان بود و در این دوره حنظله بادغیسی، یکی از نخستین شاعران پارسیگوی در بادغیس میزیست. بادغیس در سال ۸۷۳/۲۵۹ بدست صفاریان افتاد. گیتاشناسان سدههای سوم و چهارم هجری (نهم و دهم میلادی) بادغیس را سرزمینی روستانشین با مردمی کشاور، و فاقد شهرهای بزرگ توصیف کردهاند. در سدههای بعدی چراگاههای بادغیس همواره مورد طمع و کشمکش بین کوچنشینان حاکم در شرق جهان اسلام بوده، و جنگ سال ۱۲۷۰/۶۶۸ بین براق حاکم چغتایی، و اباقاخان حاکم ایلخانی بخاطر نزاع بر سر همین چراگاهها رخ داد. بادغیس در سال ۱۳۴۳ خورشیدی/۱۹۶۴ میلادی از ولایت هرات جدا شده و به ولایتی (استانی) جداگانه تبدیل شد.[۴] | |
بامیان | ریشه: برگرفته از نام پارسی میانه بامیکان (در بُنْدَهِشْن). - در منابع چینی قدیم: Fan-yan ،Fang-yan و Fan-yen-na، از سدۀ پنجم میلادی به بعد.[۵] |
|
بامیان بخاطر چشمانداز زیبای آن و وجود دو تندیس عظیم بودا از ارزش خاصی برخوردار بودهاست. در قدیم محل اُتراق کاروانهای جاده ابریشم و مرکزی مهم برای هنرمندان، و همچنین مرکزی برای نشر آیین بودایی بودهاست. بین سالهای ۶۲۹ و ۶۴۵ میلادی، هوانتسنگ زائر مشهور چینی، که از بامیان بازدید کرده از خود نوشتههای گرانبهایی راجع به بناها و تندیسهای بامیان و همچنین از زندگی اجتماعی و مذهبی باشندگان آن بجای گذاشتهاست. قریب به نیم قرن بعد، یک راهب اهل کوریا بنام هویچائو، که در سال ۷۲۷ م. از بامیان گذر کرده بود، آن منطقه را علیرغم حضور اعراب در شمال و جنوب آن، یک پادشاهی مستقل و قدرتمند توصیف کرد. گرویدن باشندگان بامیان به آیین اسلام روندی تدریجی بود. شاهزادگان بامیان که دارای لقب "شیر" (به معنای پادشاه) بودند، بجای اینکه توسط خلفای بغداد سرکوب شوند، در دربار بغداد و جاهای دیگر گمارده میشدند. یعقوب لیث صفاری معبدی بزرگ در بامیان را ویران کرد، با اینحال باشندگان بومی بامیان تا آمدن غزنویان هنوز به اسلام نگرویده بودند. در دورۀ غوریان، بامیان برای نزدیک به یک قرن (۶۰۹-۱۲۱۲/۵۵۰-۱۱۵۵ م.) پایتخت این پادشاهی بزرگ بود که قلمرو آن تا شمال آمودریا میرسید. درۀ بامیان جزئی از قلمرو خوارزمشاهیان بود تا اینکه چنگیزخان برای انتقام از قتل نواسهاش شهر را بکلی ویران کرده و باشندگان آن را قتلعام کرد. پس از این کشتار و ویرانگری توسط سپاهیان مغول، بامیان سالیان دراز همچنان متروکه باقیماند و همین موقعیت مهم جغرافیایی آن بود تا توانست دوباره جان تازه گرفته و دارای سکنه شود. از دورۀ تیموریان به بعد شهری در بامیان ظهور کرد و در دورۀ حکومت گورکانیان هند دوباره از بامیان یاد شد. بابُر فرمانروای گورکانی بامیان را جایی زیبا توصیف کرده، اما در دورۀ اورنگزیب، حاکم دیگر گورکانی، بامیان دوباره آسیب دید و ویرانگریهای اورنگزیب شامل به توپ بستن تندیس بودای بزرگ ۵۵ متری میشد. بعدها بامیان مورد طمع حاکمان ازبک شمالی قرار گرفت. شهر بامیان در سال ۱۸۳۶ میلادی مورد حمله مُرادبیگ، امیر کندوز قرار گرفت. تسلط افغانها بر بامیان به ساختار قومی و فرقهای کنونی بامیان انجامید: باشندگان سنیمذهبِ تاجیک و پشتون و باشندگان شیعه و اسماعیلیمذهبِ هزاره. در سدۀ نوزدهم میلادی برخی از جهانگردان اروپایی از درۀ بامیان بازدید کردند. اما پس از کاوشهای باستانشناسی هیئت باستانشناسی فرانسه در افغانستان (در فولادی، کَکرَک، شهرِ غُلغُله و شهر ضحاک) بین سالهای ۱۹۲۲ و ۱۹۳۰ بود که بامیان به روی جهانگردان گشوده شد. بامیان در سال ۱۳۴۳ خ./۱۹۶۴ م. از ولایتهای کابل و پروان (=شمالی) جدا شده و به ولایتی (استانی) جداگانه تبدیل شد.[۵] | |
بدخشان | ریشه: برگرفته از لقب رسمی ساسانی بِدَخش یا بَدَخش؛ پَهلَویِ bythš در سنگنوشتههای اشکانی؛ bthšy در سنگنوشتههای پارسی میانه؛ bidix, pitiaxou/pituaxou در زبان یونانی؛ bdeašx به زبان ارمنی؛ pəṭaḥšā یا afṭaḥšā به زبان سریانی، برگرفته از ریشۀ عربی مُفَتِّش ، بهمعنای جوینده. این واژه میتواند معنای اصلی ریشۀ واژۀ pati-axša نیز باشد. بدخشان از نخستین دورههای روزگار باستان به بعد منبع لاجورد بوده و معادن یاقوت آن نیز شهرت داشتهاند. واژۀ فرانسوی "balais" و انگلیسی "balas" که نام گونهای از یاقوت بوده ریشه در همین واژۀ بدخش دارد که در برخی از زبانهای ایرانی شرقی، حرف d به حرف l تبدیل شدهاست. به گفته برخی از پژوهشگران، نام ارمنی سرزمین قفقازی Bałasakan نیز احتمالاً با بدخشان همخوانی دارد؛ اما این نام در سنگنوشتههای ساسانی در کعبه زرتشت بصورت بلاسَکان آمدهاست. پسوند -ان اشاره دارد به کشوری که مقام علیرتبۀ بدخش به آن تعلق داشته یا در آنجا گمارده میشده. (همانند نامهایی چون آذربایجان، اصفهان، کرمانشاهان، تهران و غیره.) - نام بدخشان نخستین بار در یک منبع چینی از سدۀ هفتم میلادی بصورت Po-to-chang-na یاد شد.[۶] |
|
||
بَغلان | ریشه: برگرفته از واژگان ایرانی کهن *baga-dānaka. - به زبان باختری: bagolango، بهمعنای "شبهمعبد"، آنطور که در سنگنوشتۀ نوکونزوکو در پایگاه باستانشناسی سرخکوتَل آمده. |
|
||
بلخ | ریشه: احتمالاً برگرفته از نام باخدری/Bāxdrī، نام کهن رودخانه بلخاب (به یونانی باستان/لاتین: Bactrus).[۷] - به زبان اوستایی: باخذی/Bāxδī، در بخشهای ۶ و ۷ فرگرد یکم از وندیداد اوستا در عبارت Bāxδīm srīrąm ərəδβō.drafšąm بهمعنای "بلخ زیبا با درفشهای برافراشته" آمدهاست؛ - به زبان پارسی باستان: باختریش/Bāxtriš، در سنگنوشتههای هخامنشی؛ - به زبان یونانی: بَکتریانه/Βακτριανή (نام سرزمین باختر)؛ نام شهر بلخ: بَکترا/Βάκτρα؛ - به زبان لاتین: بَکتریانا/Bactriana یا بطور اختصار بَکتریا/Bactria.[۸] |
|
||
پروان | ریشه: ؟ - به یونانی/لاتین: Alexandria of the Caucasus/اسکندریه قفقاز یا Alexandria-Kapisa/اسکندریه کاپیسا.[۹] |
پَروانی (کاربرد امروزی) |
||
پکتیا | ریشه: Pakthas/پَکتهه در ریگودا؟ - به زبان یونانی باستان: Πἁκτυες/پِکتیس یا پِکتویس (به انگلیسی: Pactyan)، نام مردمانی ایرانیتبار باستانی، آنطور که در مجموعه تواریخ هرودوت، فصل هفتم، "پولیمنیا" آمده.[۱۱] |
|
||
پکتیکا | ریشه: Pakthas/پَکتهه در ریگودا؟ - به زبان یونانی باستان: Πἁκτυες/پِکتیس یا پِکتویس (به انگلیسی: Pactyan)، نام مردمانی ایرانیتبار باستانی، آنطور که در مجموعه تواریخ هرودوت، فصل هفتم، "پولیمنیا" آمده.[۱۱] |
|
||
پنجشیر | ریشه: ابن بطوطه، جهانگرد و گیتاشناس مشهور مغربی در سفرنامۀ خود پنجهیر را مآخذ از پنجکوه میداند و میگوید: این کلمه [پنجهیر] مرکب است از پنج و هیر بمعنی کوه. لکن شاید این لفظ مخفف پنج هیربِذ (هِربِذ یا هربد بهمعنای 'نگهبان آتشکدۀ زرتشتی'[۱۲]) باشد.[۱۳] - در منابع اسلامی: پنجهیر.[۱۴] |
پنجشیری (کاربرد امروزی) |
||
تخار | ریشه: برگرفته از نام یونانی Tokharoi/تُخارُی (آنطور که توسط تاریخدانان و گیتاشناسان یونان باستان یاد شده): نام قوم تخار، که در روزگار باستان از اِستِپهای اوراسیا به سرزمینهای شمالی آمودریا ریخته و در جایی که بعدها تخارستان نام گرفت، جای گرفتند. تخاریهای باختر به زبان ایرانی سکایی سخن میگفتند.[۱۵] |
|
||
جوزجان | ریشه: جوزجان مُعرب نام پارسی گوزگان یا گوزگانان است. - به زبان چینی قدیم: Hu-ši-kien/هو-شی-کین، آنطور که هوانتسنگ، زائر مشهور چینی سدۀ هفتم میلادی یاد کرده.[۱۶] - این نام در منابع اسلامی بصورت جوزجانان نیز یاد شده. جوزجان در معجمالبلدان چنین آمده: شهرهای بلخِ خراسان است و میان مرورود و بلخ واقع است. قصبۀ ('روستاهای') آنرا یهودیه گویند و از شهرهای آنست انبار و فاریاب و کلار.[۱۷] |
جوزجانی (کاربرد امروزی) |
||
خوست | ریشه: گئورگ مورگنستیرنه، زبانشناس نروژی و متخصص زبانهای هندوایرانی در کتابش، فرهنگ ریشهشناسی زبان پشتو (چاپ اسلو، ۱۹۲۸، ص.۹۸)، نام خوست را گونۀ ایرانیشدۀ واژۀ *hwāstu میداند، مقایسه شود با واژۀ سانسکریتی suvāstu- بهمعنای "جای خوب" (که امروزه تبدیل به نام سوات-نام دره و شهرستانی در ایالت مرزی شمال غربی پاکستان-شده است.) -به زبان چینی قدیم: K'wat-sit-to، آنطور که هوانتسنگ، زائر مشهور چینی سدۀ هفتم میلادی یاد کرده؛ -خواشت: آنطور که در منابع اسلامی همچون مُعجَم اَلبُلدان، نوشتۀ یاقوت حموی، گیتاشناس سدۀ ۱۲ و ۱۳ م. سوری آمده.[۱۸] |
|
||
دایکُندی | ریشه: مرکب از دو واژۀ دای + کندی. واژۀ 'دای' احتمالاً برگرفته از واژۀ ایرانی باستانی دهیو (اوستایی: dax́iiu-/دخییو- یا daŋ́hu-/دنگخو-) بهمعنای 'سرزمین'[۱۹] است. واژۀ دای در برخی اسامی محلات که امروزه هزارهنشین است تا هنوز باقیمانده، همچون نامهای دایکندی، 'سرزمین کندیبای' (بای، واژهایست تُرکی و ظاهراً صورتیاست از بیگ، بهمعنای 'بزرگ')، دایزنگی، 'سرزمین زنگیبای'، دایمیرداد، 'سرزمین میردادبای' و دایدیغو، 'سرزمین دهقانبای'.[۲۰] |
|
||
زابل | ریشه: احتمالاً برگرفته از نام زُنبیل (تشابه زابُل و زُنبیل شاید اتفاقی باشد.)، رجوع شود به کابلشاهان، لقب فرمانروایان پیرو هفتالیان جنوبی؛ بهنظر میرسد مناطق مرتفع زابلستان پایتخت تابستانی آنها بودهباشد. -این نام نخستین بار در نسخۀ ارمنیِ کتاب شهرستانهای ایرانشهر به شکل زاوَلِستان یاد شده؛[۲۱] -در منابع اسلامی بهصورت زاوُلِستان (توسط مقدسی) و زابُلِستان نیز آمدهاست.[۲۲] |
|
||
سرپل | ریشه: برگرفته از نام رود سرپل. در منابع قدیمی نیز از این نام یاد شدهاست.[۲۳] |
|
||
سمنگان | ریشه: ؟ -این نام در نوشتههای باختری بجایمانده از دورۀ هفتالیان[۲۴] و منابع اسلامی یاد شدهاست. |
|
||
غزنی | ریشه: نام غزنه تلفظی در زبانهای ایرانی شرقی است از واژه گَنزَک که در زبانهای ایرانی قدیم به معنای گنجه ("گنج") بودهاست و نام غزنه پس از روی دادن جایگشت آوایی گنزک/گزنک به شکل کنونی در آمدهاست.[۲۵] -به زبان یونانی باستان: احتمالاً همان Gázaca/گَزَکه یا Gāzaca/گازکه که بطلمیوس (در کتاب ۶، فصل ۱۸، بند ۴ از Geographia) آورده؛ -به زبان چینی قدیم: Ho-si-na، آنطور که هوانتسنگ، زائر مشهور چینی سدۀ هفتم میلادی یاد کرده؛[۲۶] -واژۀ درست غزنین به نون آخر است و غزنه یا غزنی تلفظ عامه میباشد.[۲۷] |
(کاربرد عامیانه)[۲۸] غَزنَوی (کاربرد قدیمی) |
||
غور | ریشه: در فرهنگ انجمنآرای ناصری بهنقل از فرهنگ آنَنْدراج آمده: بیشتر بلاد آن کوهستان است و از این رو آن را غور غرجستان و غرشستان گویند؛ زیرا که در لغت آنان غرجستان کوهستان است.[۲۹] -در اصل، نام منطقۀ اصلی مَندَیْشْ بوده، که در ناحیهای بنام سَنگه در نزدیکی کوه زارِ مَرغ واقع بوده.[۳۰] -غورات: گونه دیگری از نام ولایت غور که گاه استفاده میشود.[۳۱] |
|
||
فاریاب | ریشه: ؟ - فاریاب در قدیم نام شهری در استان گوزگان (جوزجان امروزی)، در ۱۶ کیلومتری شرق آبِ قیصر در محلی بنام خیرآباد (که بقایای سکونت انسان و دژی در آن بجای مانده) بوده که امروزه نام ولایتی است در شمال افغانستان.[۳۲] |
|
||
فَراه | ریشه: برگرفته از نام شهر فرادا (به یونانی باستان/لاتین: Phrada)، با پیشینۀ تاریخیِ هزاره اول (پیش از میلاد). فرادا پایتخت ساتراپی زَرَنکه (به یونانی باستان/لاتین: Drangiana/درَنگیانا)، یکی از ساتراپیهای هخامنشیان بوده. -از دوران یورش اسکندر مقدونی (در ۳۳۰ ق.م.) به بعد: Prophthasia/پروفتازیا؛ -از سدۀ اول پیش از میلاد به بعد: Phra/فرا، جزئی از سرزمین هریوه (یونانی باستان/لاتین: Aria) بوده و در مسیر جادۀ زمینی از شام به هند واقع بوده؛ -از دوران ساسانیان تا اکنون: فراه، سنگری مهم در مرزهای شرقی شاهنشاهی ساسانیان شمرده میشده و آنطور که از نام فراخکَر-پیروز پیداست، احتمالاً توسط پیروز یکم، شاهنشاه ساسانی (شاهنشاهی: ۴۵۹-۴۸۴ میلادی) دوباره آباد شده.[۳۳] |
|
||
قندهار | ریشهها:[۳۴] ۱. برگرفته از نام گندهارا، نام سرزمین و دولتی در روزگار باستان که شامل حوزۀ جنوبی رود کابل میشده. به باور هنری والتر بیلیو (Bellew)، نویسندۀ بریتانوی، این سرزمین شامل تمامی ولایت امروزی قندهار میشده که در پی یورش هفتالیان در سدۀ پنجم میلادی گسترش پیدا کرده بود. ۲. فرضیه دیگر، که حتی شامل کاربردهای قدیمیتر این نام میشود، آن را برگرفته از نام فرضی یونانی شهر Gondophareia/گُندُفاریا، برگرفته از نام گُندُفَر، فرمانروای پارتیِ هند میداند، که سکههایش در قندهار پیدا شدهاند. ۳. برخی نام قندهار را برگرفته از بخش اول نام Condigramma/کُندیگراما میدانند. (بخش دوم، گراما، به زبان سانسکریت بهمعنای 'روستا' است.) ۴. برخی نیز این نام را برگرفته از منطقهای در رُخَج بنام Gandutava/گَندوتاوا میدانند؛ که در سنگنوشته بیستون از نبردی در آن منطقه بین ساتراپ هخامنشی آنجا و شورشیان علیه داریوش بزرگ یاد شدهاست. نامهای تاریخی: سرزمین قندهار = هَرَووَتیش/اَراخوزیا/رُخَج؛ شهر قندهار = تِگینآباد: -در منابع پیش از اسلام، در سنگنوشتههای هخامنشی از نام Harauvatiš/هَرَووَتیش (یونانی باستان: Ἀραχωσία/اَراخوزیا یا Ἀραχῶται/اَراخوتای) یاد شده که سرزمینی در پیرامون قندهار امروزی بوده و یکی از ساتراپیهای شرقی هخامنشیان شمرده میشده.[۳۵] در منابع اسلامی، بویژه تا پیش از حملۀ مغول از نام قندهار بجز در معدودی منابع جغرافیایی به زبان عربی (همچون ابن خردادبه، ص. ۵۶، ۶۸؛ یعقوبی، در البُلدان، صص. ۲۸۱، ۲۸۷ و ۲۸۹؛ ابن رُسته، ص. ۹۰؛ مسعودی، در التنبیه، ص. ۴۳؛ مقدسی، ص. ۶۰) اشارات مکرری نشده، و در این منابع نام قندهار به دو سرزمین متفاوت اشاره دارد: یکی قندهار در سِند، یا همان قندهار امروزی، و دیگری قندهار در هند، که بهگفتۀ یوزف مارکوارت میتواند همان سرزمین باستانی گندهارا، در شمالغربی هند باشد. در منابع اسلامی نام رُخَج (یا رُخُد، یا همان اَراخوزیا در منابع یونانی/رومی) است که برای سرزمین پیرامون قندهار امروزی استفاده میشده. کلاوس فیشر [۳۶] بر این باور است که نام قندهار در منابع بین سدههای دهم و دوازدهم میلادی تقریباً ناپدید شده، و در آن دوره پَنجوائی، مرکز اداری، و تِگینآباد دو شهر عمده در رُخَج بودند. ولادیمیر مینورسکی، خاورشناس روسی احتمال همخوانی تگینآباد با قندهار تاریخی (حدودالعالم، مینورسکی، ص. ۳۴۵) را بعید نمیداند. احتمال اینکه نام تگینآباد برگرفته از نام سبکتگین، نخستین فرمانروای غزنوی، که آن منطقه را در سال ۸۹۰ میلادی فتح کرده، باشد رد شده، چون اشارۀ استخری به تگینآباد پیش از ظهور سبگتگین بوده. ریشۀ احتمالی دیگر برای نام تگینآباد نام قراتگین، فرمانده سامانی است که بر امیر نصر سامانی شورید و در سال ۹۳۰ میلادی به بُست گریخت. هِلمز[۳۷] هم برگرفتن نام تگینآباد از نام دودمان تُرکشاه را محتمل میداند که از اواسط سدۀ هفتم تا اواسط سدۀ نهم میلادی بر کابل و گندهارا فرمان میراندند.[۳۸]
|
|
||
کابل | ریشه: برگرفته از نام کوبها؟[۴۰]، نام سانسکریت ودایی رود کابل، که در ریگودا در فهرست رودهای ریگودا (سَپتهسندو) در کنار این سه رود دیگر یاد شده: رَسا (همان رَنهای اوستایی)، کُرومو (درۀ کُرَم در مناطق قبیلهای فدرال پاکستان) و سَرَیو (همان هریرود در ولایت هرات).[۴۱] -در منابع یونانی باستان: -Karoura/کارورا یا Kaboura/کابورا، نام شهری که بطلمیوس (در کتاب ۶، فصل ۱۸، بند ۴ از Geographia) آن را در سرزمین پاروپامیز (گندهارا) یاد کرده و بدیهی است که نام این شهر رونویسی از نام محلی بوده؛ -Ortospana/اُرتُسپانا، نام شهر دیگری است که بطلمیوس آن را در سرزمین پاروپامیز آورده، و استرابو (در کتاب ۱۱، فصل ۸، بند ۹) آن را چهارراهی مهم دانسته که از آنجا سه جاده به سرزمین باختر منتهی میشدند. -در منابع چینی باستان: -Kau-fu/کاو-فو، نام چینی باستانی کابل در منابع چینی بجایمانده از سدۀ پنجم میلادی به بعد (همچون توسط هوانتسنگ، زائر چینی)، و بدیهی است که این نام هم رونویسی از نام محلی کابورا بوده؛ Jep-poʿ-lo/جِپپولو، نام چینی باستانی سرزمین گندهارا تا قبل از آمدن هفتالیان در سدۀ چهارم میلادی. یوزف مارکوارت، خاورشناسی نامدار آلمانی این نام را برگرفته از شکل -ǰābul/ژابُل که همان کابُل امروزی باشد، میداند و میگوید بر روی سکههای هندی بجایمانده از همان دوره لقب ṣāhi ǰawūwlaḥ/ǰabula (احتمالاً بهمعنای 'پادشاه ژَووله/ژَبُله') دیده میشود.[۴۲] -در منابع اولیۀ اسلامی: -کابُلِستان، نام سرزمینی در حوزۀ فوقانی رود کابل، که در منابع اولیۀ اسلامی بطور مبهم بعنوان سرزمینی بین بامیان در غرب و لغمان در شرق توصیف شدهاست. مقدسی، جغرافیادان سدۀ چهارم هجری (دهم میلادی)، تمام سرزمینهای شمال غزنه و زابُلِستان که شامل درۀ لوگر باشد را جزئی از کابلستان دانسته. در همین دوره بود که نام کابل بجای اشاره به کُل سرزمین کابلستان، تنها برای اشاره به شهر کابل استفاده شد. در سال ۱۹۶۴ میلادی، قلب سرزمین کابلستان تبدیل به ولایت کابل شد.[۴۳] |
|
||
کاپیسا | برگرفته از نام سانسکریت شهر باستانی کاپیسی (همان بگرام امروزی)، که توسط پانینی، زبانشناس هندی اهل گندهارا یاد شده. این شهر پایتخت تابستانی شاهنشاهی کوشان بوده و در منابع یونانی باستان و لاتین به نامهای Alexandria of the Caucasus/اسکندریه قفقاز و Alexandria-Kapisa/اسکندریه کاپیسا نیز یاد شدهاست.[۴۴] |
|
||
قندوز | ریشه: کُندوز یا قُندوز، مخفف قُهَندُز، مُعرَبِ نام پارسی کُهَندَژ است.[۴۵] که طبق تعریف معجمالبلدان به دِژهای قدیمی که در شهرها بوده اطلاق میگردیده.[۴۶] تا قبل از سال ۱۳۴۳ خورشیدی/۱۹۶۴ میلادی بنام ولایت قَطَغَن نامیده میشده، که نامیاست تُرکی و معادل همان کُهندژ فارسی است. |
|
||
کُنَر | ریشه: ؟ -Choaspes/کواَسپِس (لاتینشدهٔ واژهٔ یونانی باستانی Khoáspēs/خواَسپیس؛ اوستایی نو: هووَسپه یا هووَسپا): نام رود کنر در منابع باستانی (نام دو رود دیگر؛ یکی در سرزمین سوسیانا، و دیگری در شمال سرزمین پارس هم به همین نام خوانده شده).[۴۷] آریان (ح۹۲-ح۱۷۵ م.)، تاریخنگار یونانی، این رود را بنام Euaspla یاد کرده، که احتمالاً نیمبرگردانی است از نام ایرانی کهن هواَسپه بهمعنای "داشتن اسبهای خوب". Aspasii نام مردمانی قبیلوی بوده که در سرزمین گندهارا در اطراف رود کُنَر میزیستند. استرابو (۲۷ ق.م.-۱۴ م.)، تاریخنگار دیگر یونان باستان، نام این مردمان را Hypasii خواندهاست.[۴۸] |
|
||
لَغمان | ریشه: ؟ |
|
||
لوگر | ریشه: ؟ -لوگر یا لَوکَر، بهعنوان نام شهر و رودی بههمین نام در منابع قدیم نیز آمدهاست.[۴۹] |
|
||
ننگرهار | ریشه: برگرفته از نام سرزمین باستانی نَگَراهاره (همان هده امروزی، در نزدیکی شهر جلالآباد امروزی، مرکز ولایت ننگرهار). هوانتسنگ، زائر چینی سدۀ هفتم میلادی نام Na-hi-lo-ho را از همین نام نَگَراهاره اقتباس کرده.[۵۰] |
|
||
نورستان | نام نورستان توسط عبدالرحمنخان، امیر افغانستان، پس از تسخیر و اسلامیکردن اجباری سرزمینی که تا آنوقت توسط مسلمانان کافرستان نامیده میشد در سال ۱۸۹۶ میلادی، و بهمناسبت "آوردن نور به این سرزمین" بر آن نهاده شد. تا پیش از زمستان سال ۱۸۹۵/۹۶ میلادی، مردم کافرستان که توسط مسلمانان کافر خوانده میشدند، هنوز به فرهنگ و آیین نیاکانی خود که ریشه در گذشتههای دور باستانی داشت، باور داشتند.[۵۱] |
|
||
نیمروز | ریشه: برگرفته از واژۀ پارسی میانه نیمروز، بهمعنای "جنوب". این نام در نسخۀ ارمنیِ کتاب شهرستانهای ایرانشهر با عنوان کوست نیمروز (بهمعنای "بخش جنوبشرقی")، در کنار سه کوست ("بخش") دیگر ایرانشهر یاد شدهاست.؛[۲۱] |
|
||
وَردَک | ریشه: ؟ |
|
||
هرات | ریشه: برگرفته از واژۀ ایرانی کهن هَرَیو-، بهمعنای "پُر شتاب"، نام رودخانۀ هریرود. سَرایو- معادل سانسکریت ودایی آن در کتاب ریگودا، در فهرست رودهای ریگودا (سانسکریت: سَپتهسندو؛ بهمعنای 'هفترود') است که در کنار این سه رود دیگر یاد شده: کوبها (همان رود کابل)، رَسا (همان رَنهای اوستایی) و کُرومو (درۀ کُرَم در مناطق قبیلهای فدرال پاکستان). نامهای تاریخی ایرانی:[۵۲] - به زبان اوستایی: هَرویوه/Harōiva، در یشت ۱۰٫۱۴ (یشت چهاردهم مِهریَشت) و وندیداد ۱٫۹ (فرگرد یکم وندیداد) از اوستا؛ - به زبان پارسی باستان: هَرَیوه/Haraiva، در سنگنوشتههای هخامنشی. در منابع اسلامی نیز از زر هریوه یا دینار هریوه یاد شده، که زر خالص و رائج مسکوکِ ضرابخانه هرات قدیم بوده؛[۵۳] - به پارسی میانهٔ ساسانی: هَریو/Harēv، در سنگنبشتهای از شاپور یکم در کعبه زردشت واقع در نقش رستم؛ - به پهلوی: هَری، در فهرست پایتختهای استانهای امپراتوری ساسانیان؛ نامهای تاریخی یونانی باستان و لاتین:[۵۴] - Ἀρεία/اَرِیا، آنطور که توسط آریان، تاریخنگار یونانی سدۀ دوم میلادی یاد شده؛ - Ἀρία/اَریا، آنطور که توسط استرابو و بطلمیوس یاد شده؛ - Arii/اَرِی، نام سرزمین هرات و باشندگان آن، آنطور که پلینی، نویسندۀ رومی سدۀ یکم میلادی آورده؛ - پس از یورش اسکندر مقدونی در سال ۳۳۰ پیش از میلاد به بعد: اسکندریه آریانِه (به یونانی: Αλεξάνδρεια, η Αρειανή/الکساندریا آریانه)/(به لاتین: Alexandria Areion/اسکندریه اَرِیون)، همان شهر هرات امروزی، این نام نباید با نام یونانی سرزمین باستانی آریانا اشتباه شود. |
یا هراتی |
||
هلمند | ریشه: برگرفته از نام رود هلمند، رودی بزرگ در سیستان تاریخی، که در اوستا بنام رود هَئیتومَنت/Haētumant یاد شده. در نسک یشتها (در ۶۹-۱۹.۶۶) از این شاخههای رود بزرگ هئیتومنت (هلمند) نیز یاد شده: Xᵛāstrā/خواسترا، Hvaspā/هوَسپا، Fradaθā/فرَدَثا، Xᵛarənahvaitī/خوَرِهنَوَیتی، Uštavaitī/اوشتَوَیتی، Urvā/اُروا، Ǝrəzī/اِرِهزی، و Zarənumatī/زَرِهنومَتی. این اسامی در نوشتههای پهلوی، بهویژه در کتاب تاریخ سیستان نیز اینگونه یاد شده: رودِ هیرمند (رود هلمند)، رُخَّدرود (همان رود ارغنداب؛ اوستایی: Haraxᵛaitī/هَرَخوَیتی)، خاشرود (Xᵛāstrā/خواسترا، وادی نِسَل یا نهرِ نیشَک در منابع عربی)، فراهرود (Fradaθā/فرَدَثا، همان Ophradus که پلینی یاد کرده)، خُشکرود (Uštavaitī/اوشتَوَیتی، بین فراهرود و هَروترود) و هَروترود (Xᵛarənahvaitī/خوَرِهنَوَیتی، همان Pharnacotis که پلینی یاد کرده.)[۵۵] در منابع اسلامی:[۵۶] -هِندمَند، در منابع اولیه اسلامی، همچون توسط استخری، صص. ۴۵-۲۴۲؛ یاقوت، در بُلدان، ص. ۴۱۸؛ -هیلمَند، توسط ابن حوقل، ص. ۴۱۷؛ -هیرمید: توسط مقدسی، صص. ۳۰۴، ۳۲۹؛ -هیدمَند، در حدودالعالم، برگردان و تفسیر از مینورسکی، صص. ۷۳، ۱۱۰؛ -هیرمَند، نام معمول فارسی آن است که تا امروز کاربرد میشود، توسط حمدالله مستوفی، در نُزهَت القُلوب، برگردان لِسترانج (Guy Le Strange)، صص. ۱۴۲، ۱۷۸؛ -نَهرِ بُست، توسط مسعودی در مروجالذهب. |
|
تاریخچهٔ تقسیمات کشوری[ویرایش]
از سال ۱۷۷۳ میلادی به بعد درست از زمانی که تیمورشاه کابل را پایتخت خود قرار داد، شاهزادگان ولایت را کم و بیش خودمختاری داده بودند. مهمترین ولایات تحت کنترل شاهزادگان و امیران، کابل، قندهار، هرات، ترکستان افغانستان، قطغن و بدخشان بودند. امیر عبدالرحمنخان (۱۹۰۱-۱۸۸۰) دامنه قلمرو سلطنتیاش را به ولایات هرات، ترکستان افغانستان، هزارهجات، نورستان و بدخشان گسترش داد. امانالله شاه (۱۹۱۹-۱۹۲۹) با کسب استقلال کشور، در سیستم اداری هم تغییراتی بوجود آورد که به شکل کشورهای دموکراتیک آن وقت بود. او ساحات کشور را به پنج ولایت اصلی و یا عمده و چهار حکومت اعلی تقسیم نمود. در دورهٔ سلطنت محمد نادرشاه (۱۹۲۹-۱۹۳۳) این تقسیمات عبارت بودند از:[۵۷]
ولایات اصلی:
- ولایت کابل
- ولایت قندهار
- ولایت هرات
- ولایت مزارشریف
- ولایت قطغن و بدخشان
حکومتهای اعلی:
- حکومت اعلای مشرقی
- حکومت اعلای جنوبی
- حکومت اعلای فراه و چخانسور
- حکومت اعلای میمنه
بعد از حکومت مشروطه و تصویب قانون اساسی در سال ۱۳۴۳ خورشیدی/۱۹۶۴ میلادی در دورهٔ سلطنت محمد ظاهرشاه (۱۹۳۳-۱۹۷۳)، افغانستان به ۲۶ ولایت تقسیم شده که هر کدام به دلیل اهمیت و چگونگی انکشاف آن به گروههای یک، دو و سه تقسیم گردیده بودند. کابل، غزنی، گردیز، جلالآباد، مزار شریف، هرات و قندهار جزء مراکز «درجه یک»، ارزگان، غزنی، هلمند، فاریاب، جوزجان، فراه، بغلان، بدخشان، تخار و پروان جزء مراکز «درجه دو» و کنر، وردک، زابل، غور، بامیان، بادغیس، نیمروز، سمنگان، کاپیسا و لغمان جزء مراکز «درجه سه» ولایات در تقسیمات کشوری قرار گرفتند.[۵۸] هر کدام از این ولایات به وسیله فرمانداری «والی»، اداره میشد که در برابر وزارت داخله در کابل مسئولیت داشتند. مضافاً این که نمایندههایی در هر ولایت وجود داشت که روند اجرایی کار را مستقیماً به کابل گزارش میدادند. هر ولایتی دارای چندین «ولسوالی» بود که به وسیله مسئولی به نام «ولسوال» اداره میشدند و ولسوالیها در برابر «والی» مسئولیت داشته و میبایست گزارش کار را به آنها میدادند، البته هر ولسوال امکان داشت چندین علاقهداری را نیز اداره کند. علاقهداریها در روستاهای مهم مستقر و در قبال ولسوالیها مسئولیت مستقیم داشتند، علاقهداریها به تناسب جمعیت آنان به چهار گروه تقسیم میشدند.[۵۹]
مقایسۀ تقسیمات کشوری افغانستان[۶۰] | |||
تقسیمات پیشین | تقسیمات جدید (بعد از مارچ ۱۹۶۴) | ||
نام واحد | نام مسئول | نام واحد | نام مسئول |
ولایت | نایبالحکومه | ولایت | والی |
حکومت اعلی | حاکمِ اعلی | - | - |
حکمرانی (یا حکومتِ کلان) | حکمران (یا حاکمِ کلان) | وُلُسوالی | وُلُسوال |
حکومت | حاکم محلی | - | - |
علاقهداری | علاقهدار | علاقهداری | علاقهدار |
در سال ۱۹۷۰ افغانستان به ۲۶ ولایت، شش ولسوالی بزرگ (پشتو: لُوی ولسوالی)، ۱۷۵ ولسوالی و ۱۱۸ علاقهداری تقسیم شد. در دورهٔ حکومت کمونیستها در دههٔ هشتاد میلادی، ولایتهای پکتیکا، کاپیسا، کنر و سر پل به نقشه اضافه شدند. در دورهٔ مجاهدین با افزوده شدن ولایتهای خوست و نورستان در سال ۱۹۹۴ تعداد ولایتها به ۳۲ ولایت رسید. در سال ۲۰۰۴ دو ولایت دیگر نیز به نقشه افزوده شدند. پس از روی کار آمدن حامد کرزی، وی به پاس مبارزات مردم پنجشیر این منطقه را که در گذشته یکی از ولسوالیهای ولایت کاپیسا بود در ۱۳ آوریل ۲۰۰۴ به ولایت تبدیل کرد. دایکندی پیشتر یکی از ولسوالیهای ولایت اُروزگان بود. ولی در تاریخ ۲۸ مارس ۲۰۰۴ به عنوان یک ولایت جداگانه تشکیل شد.
جستارهای وابسته[ویرایش]
پانویس[ویرایش]
- ↑ وبگاه وزارت احیاء و انکشاف دهات افغانستان، زبان: انگلیسی، بازیابی در ۵ سپتامبر ۲۰۰۹
- ↑ نقشهٔ ولایتهای افغانستان در سال ۲۰۰۹، پروژهٔ ۲۰۰۰ خلیج فارس، وبگاه دانشگاه کلمبیا، زبان: انگلیسی، بازیابی در ۶ ژانویهٔ ۲۰۱۰
- ↑ وبگاه دانشنامه ایران، پکتیا،، بازیابی در ۱۹ سپتامبر ۲۰۰۹
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ C. E., Bosworth, D. Balland, 1988, 'BĀḎḠĪS', Encyclopædia Iranica
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ X. De Planhol, Z. Tarzi, D. Balland, ۱۹۸۸, 'BĀMĪĀN', Encyclopædia Iranica
- ↑ W. Eilers, 1988, 'BADAḴŠĀN', Encyclopædia Iranica.
- ↑ J. Markwart, 1931, A Caralogue of the Provincial of Erānshahr, 34.
- ↑ R. N. Frye, 1986, BALKH, The Encyclopaedia of Islam (Volume I: A-B), 1001.
- ↑ R. N. Frye, 1991, FARWĀN (also PARWĀN), The Encyclopaedia of Islam (Volume II: C-G), 817.
- ↑ لغتنامه دهخدا، سرواژۀ 'پَروان'.
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ لغتنامه دهخدا، سرواژۀ 'پشتو'.
- ↑ لغتنامه دهخدا، سرواژۀ 'هربذ'
- ↑ لغتنامه دهخدا، سرواژۀ 'پنجهیر'
- ↑ PANDJHĪR, 1995, The Encyclopaedia of Islam (Volume VIII: NED-SAM), 258.
- ↑ W. Barthold, C. E. Bosworth, TUKHĀRISTĀN, 2000, The Encyclopaedia of Islam (Volume X: T-U), 600.
- ↑ C. Edmund Bosworth, 2009, JOWZJĀN, Encyclopædia Iranica.
- ↑ لغتنامه دهخدا، سرواژۀ 'جوزجان'
- ↑ C. E. Bosworth, 1986, KHŌST, The Encyclopaedia of Islam (Volume V: KHE-MAHI), 36.
- ↑ Gherardo Gnoli, 1993, DAHYU, Encyclopædia Iranica.
- ↑ محمدعوض نبیزاده، ساختار اتنیکی و تاریخی جامعۀ هزاره، تارنمای آریایی.
- ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ شهرستانهای ایرانشهر، برگردانِ تورج دریایی
- ↑ C. E. Bosworth, 2002, ZĀBUL, ZĀBULISTĀN, The Encyclopaedia of Islam (Volume XI: W-Z), 371.
- ↑ لغتنامه دهخدا، سرواژۀ 'سَرپُل'.
- ↑ Prof. Nicholas Sims-Williams, Bactrian Documents from Ancient Afghanistan
- ↑ C. E. Bosworth, 1991, GHAZNA, The Encyclopaedia of Islam (Volume II: C-G) ,1048.
- ↑ XAVIER DE PLANHOL, 2000, ḠAZNĪ, Encyclopædia Iranica.
- ↑ لغتنامه دهخد، سرواژۀ 'غزنین'
- ↑ لغتنامه دهخدا، سرواژۀ 'غزنیجی'
- ↑ لغتنامه دهخدا، سرواژۀ 'غور'. (اِخ ) نام ولایتی است...'
- ↑ A. D. H. Bivar, GHŪR, The Encyclopaedia of Islam (Volume II: C-G), 1096)
- ↑ C. Edmund Bosworth, 2002, ḠUR, Encyclopædia Iranica.
- ↑ Daniel Balland, 1999, FĀRYĀB, Encyclopædia Iranica.
- ↑ Daniel Balland, 1999, FARĀH, Encyclopædia Iranica.
- ↑ Xavier de Planhol, 2010, KANDAHAR i. Historical Geography to 1979, Encyclopædia Iranica.
- ↑ ۳۵٫۰ ۳۵٫۱ R. Schmitt, 1986, ARACHOSIA, Encyclopædia Iranica.
- ↑ K. Fischer, “Zur Lage von Kandahar an Landverbindungen zwischen Iran und Indien,” Bonner Jahrbücher des Rheinischen Landmuseums in Bonn 167, 1967, pp. 210-211.
- ↑ Svend W. Helms, “Kandahar of the Arab Conquest,” World Archaeology 14/3, 1982, pp. 349.
- ↑ Minoru Inaba, 2010, KANDAHAR iii. Early Islamic Period, Encyclopædia Iranica.
- ↑ Willem Vogelsang, 2000, GANDHĀRA, Encyclopædia Iranica.
- ↑ C. E. Bosworth, KĀBUL, The Encyclopaedia of Islam (Volume IV: IRAN-KHA), 356.
- ↑ G. Gnoli, 1987, AVESTAN GEOGRAPHY, Encyclopædia Iranica.
- ↑ Xavier de Planhol, 2009, KABUL ii. HISTORICAL GEOGRAPHY, Encyclopædia Iranica.
- ↑ C. E. Bosworth, KĀBULISTĀN, The Encyclopaedia of Islam (Volume IV: IRAN-KHA), 357.
- ↑ Martha L. Carter, 1989, BEGRĀM, Encyclopædia Iranica.
- ↑ لغتنامه دهخدا، سرواژۀ 'قُندُز'
- ↑ لغتنامه دهخدا، سرواژۀ 'قُهَندَژ'
- ↑ Rüdiger Schmitt, 1991, CHOASPES, Encyclopædia Iranica.
- ↑ C. J. Brunner, 1987, ASPASII, Encyclopædia Iranica.
- ↑ لغتنامه دهخدا، سرواژۀ 'لوکر'
- ↑ C. E. Bosworth, 1993, NANGARHĀR, The Encyclopaedia of Islam (Volume VII: MIF-NAZ), 957.
- ↑ Max Klimburg, 2004, NURISTAN, Encyclopædia Iranica.
- ↑ W. J. Vogelsang, 2002, HERAT ii. HISTORY, PRE-ISLAMIC PERIOD, Encyclopædia Iranica.
- ↑ لغتنامه دهخدا، سرواژۀ 'هریوه'.
- ↑ 'Ărī^a', Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, Perseus Digital Library.
- ↑ Gherardo Gnoli, ۲۰۰۳, HELMAND RIVER ii. IN ZOROASTRIAN TRADITION, Encyclopædia Iranica.
- ↑ C. Edmund Bosworth, 2003, HELMAND RIVER iii. IN THE MEDIEVAL PERIOD, Encyclopædia Iranica.
- ↑ علیخان، محمد، افغانستان، مطبع مفید عام، لاهور، ۱۳۰۶ ه.خ. (۱۹۲۷ م.)، تارنمای کتابخانه دیجیتال افغانستان.
- ↑ نقشه اخیر کتاب افغانستان در مسیر تاریخ، نوشته میر غلام محمد غبار، بر گرفته از اطلس کامل افغانستان
- ↑ وبگاه سفارت کبرای جمهوری اسلامی افغانستان در تهران، تقسیمات کشوری افغانستان، بازیابی در ۱۹ سپتامبر ۲۰۰۹
- ↑ افغانستان، نوشتۀ لوئی دوپری (Louis Dupree)، انتشارات دانشگاه آکسفورد (Oxford University Press)، ایالات متحده امریکا، ۲۰۰۲
پیوند به بیرون[ویرایش]
- وبگاه سرویسهای مدیریت اطلاعات افغانستان (AIMS)، نقشهٔ تقسیمات واحدهای اداری افغانستان، زبان: فارسی دری
- وبگاه سرویسهای مدیریت اطلاعات افغانستان (AIMS)، نقشهٔ تقسیمات واحدهای اداری افغانستان، زبان: انگلیسی
- وبگاه سفارت کبرای جمهوری اسلامی افغانستان در تهران، تقسیمات کشوری افغانستان، زبان: فارسی دری
- Xavier de Planhol, 2000, GEOGRAPHY i. Evolution of geographical knowledge: Development of geographical knowledge about Afghanistan., Encyclopædia Iranica.
- A. Ghani, 1983, AFGHANISTAN xi. Administration, Encyclopædia Iranica.
- قاموس اعلام جغرافیایی، نشریه ی انجمن دائرةالمعارف، کابل، مطبعۀ عمومی، ۱۳۲۷ ه.خ.، تارنمای کتابخانه دیجیتال افغانستان.
ویکیسفر یک راهنمای سفر برای ولایتهای افغانستان دارد. |
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ ولایتهای افغانستان موجود است. |
|
|