آرامگاه خیام
مختصات: ۳۶°۹′۵۷.۲۱″ شمالی ۵۸°۴۹′۲۰.۲″ شرقی / ۳۶.۱۶۵۸۹۱۷° شمالی ۵۸.۸۲۲۲۷۸° شرقی
آرامگاه عمر خیام | |
---|---|
نام | آرامگاه عمر خیام |
کشور | ایران |
استان | خراسان |
شهرستان | نیشابور |
اطلاعات اثر | |
نوع بنا | آرامگاه |
کاربری | آرامگاه |
دیرینگی | ۲ آوریل ۱۹۶۳م/ ۱۲ فروردین ۱۳۴۲ |
دورهٔ ساخت اثر | دولت شاهنشاهی ایران |
بانی اثر | انجمن آثار و مفاخر فرهنگی |
مالک فعلی اثر | سازمان فرهنگ |
اطلاعات ثبتی | |
تاریخ ثبت ملی | ۱۲ فروردین ۱۳۴۲ |
اطلاعات بازدید | |
امکان بازدید | بله |
آرامگاه عمر خیام (گشایش: ۲ آوریل ۱۹۶۳م/ ۱۲ فروردین ۱۳۴۲)[۱] جایدفنِ عمر خیام، گیراترین جای گردشگری نیشابور و نمونهٔ برجستهٔ معماری نوین ایرانی است که طراحِّ آن هوشنگ سیحون بود و آن را در ۶ شهریور ۱۳۴۱ پایان داد.[۲] طرحش برگرفته از زندگی، زمانه و اندیشههای عمر خیام است که بر هر سه «ریاضیدان»، «اخترشناس» و «شاعر» بودنِ خیام استوار است و سازههای پیرامون آرامگاه، به پیشهٔ پدری خیام (خیمهدوزی) رویکرد دارد؛ ۲۲ متر بلندا دارد؛ پیکربندیاش بتنی با هستهٔ فلزی است؛ در باغی در حومهٔ شهر نیشابور جای دارد که آرامگاه و مسجد محمد محروق نیز در آن برپاست که بهعنوان یک امامزاده نزد مسلمانان شیعه گرامی داشته میشود.
پیشینهٔ گوربنای خیام[ویرایش]
پس از درگذشت عمر خیام در ۱۱۲۳م یا ۱۱۳۴م، پیکرش در گورستان مرکزی حیرهٔ نیشابور دفن شد که گوربنای ویژهای نداشته است. نظامی عروضی نقل کرده که خیام در ۱۱۱۲م در نشستی دوستانه دربلخ گفت «گور من در موضعی باشد که هر بهار، شمال [نسیم] بر من گلافشان میکند.»؛ سپس نظامی نوشت:
مرا این سخن مستحیل نمود و دانستم که چنونی گزاف نگوید. چون در سنهٔ ثلاثین [۵۳۰ق / ۱۱۳۶م] به نیشابور رسیدم، چهار سال بود تا آن بزرگ روی در نقاب خاک کشیده بود. آدینهای به زیارت او رفتم و یکی را با خود ببردم که خاک او به من نماید. مرا به گورستان حیره بیرون آورد و بر دست چپ گشتم. در پایین دیوار باغی، خاک او نهاده و درختان اَمرود و زردآلو، سر از باغ بیرون کرده و چندان برگ و شکوفه بر خاک او ریخته بود که خاک او در زیر گُل پنهان شده بود و مرا یاد آمد آن حکایت که به شهر بلخ از او شنیده بودم. گریه بر من افتاد که در بسیط عالم و اقطار ربع مسکون او را هیچ جای نظیری نمیدیدم. ایزد تبارک و تعالی جای او در جنان کناد بمنّه و کرمه.»
دوران نوین[ویرایش]
در دوران نوین، آرامگاه خیام در ضلع شرقی مسجد محمد محروق درون یک اتاقک ایوانمانند جای داشته است. این گوربنای ساده تا ۱۹۴۳م برپا بود تا اینکه فراخواندگان مراسم گشایش آرامگاه فردوسی که به توس میرفتند، در میان راه از این آرامگاه نیز دیدن کردند. سپس پیشنهاد بازسازی این گوربنا، بهشکلی بهتر و شایستهتر مطرح شد؛ بنابراین، همزمان با برپائی جشن هزارهٔ فردوسی، انجمن آثار ملی آرامگاهی برای خیام ساخت.
این آرامگاه، به شکل سکویی چهارگوش و ساختمان سنگی روباز ساخته شد که در کنار آرامگاه و مسجد محمد محروق جای گرفت. این آرامگاه عبارت بود از دو ایوان بالا و پائین و دیوار کوتاه سنگی از سنگ خلج که دراطراف محل قبر و روی قبر که سه یا چهار متر از دیوار بقعه فاصله داشت بکار رفته بود؛ و نیز یک ستون سنگی همراه یک رباعی از ملک الشعرای بهار با خط نستعلیق بر آن نقش کردند.
در ۱۹۵۹م ساخت آرامگاهی بزرگتر برای خیام از سوی هوشنگ سیحون طرحریزی شد؛ چرا که مشکل اصلی آرامگاه ستونی، نزدیکی بسیار به آرامگاه محروق بود. آرامگاه کنونی که سومین گوربنای خیام در دوران نوین است، در ۲ آوریل ۱۹۶۳م بهدست شاهبانو فرح گشایش یافت و سازهٔ گوربنای پیشین به شهر نیشابور جابهجا شد و هماکنون در میان میدان خیام برپاست.
ساختار[ویرایش]
این آرامگاه در یک باغ کهن جای داردو مجموعهای از کتابخانه، موزه و مهمانخانه را داراست. تندیسی از خیام در درآمد باغ نصب شده است. مساحت باغ خیام بیست هزار متر مربع و طول گوربنا ۱۸ متر است که پیراموش درختان کاجاند.[۳] این گوربنا، آمیزهای هنر معماری مدرن و کهن ایرانی است که طراحش هوشنگ سیحون بود.
در کتیبههای لوزی و کاشیکاری شدهٔ آرامگاه، بیست رباعی از خیام به خط تعلیق بهخط مرتضی عبدالرسولی در ۱۳۳۹ ش نگاشته است.[۴][۵] که تحت نظارت طراح و معمار بنا، مهندس سیحون انجام شده و نمونهای منحصر به فرد از کاربرد خط تعلیق در کتیبهنگاری بناها بهشمار میرود. خط تعلیق هر چند امروزه فراموش شده اما نخستین خط ایرانی است و در روزگار خیام در میان کاتبان کاربرد فراوانی داشت. هوشنگ سیحون خود دربارهٔ این بنا میگوید:
آرامگاه خیام در باغ امامزاده محروق نیشابور قرار داشت اولین کاری که باید انجام میدادم این بود که به گونهای طراحی کنم که آرامگاه خیام و امامزاده محروق تداخل پیدا نکنند به همین منظور من برای باغ محوری عرضی تعریف کردم تا آرامگاه را که در گوشه شمال شرقی باغ قرار داشت از امامزاده جدا کنم. از طرفی دیگر در چهار مقاله عروضی گفتاری از خیام آمده مبنیبر اینکه ایشان گفتهاند که: من آرزو دارم مزارم در جایی باشد که در بهاران برگ گل روی مزارم بریزد؛ بنابراین من مکانی در باغ را که اختلاف ارتفاع سه متری نسبت به درختان زردآلوی باغ داشت انتخاب کردم چون این مکان سه متر پائینتر قرار دارد فصل بهار شکوفههای زردآلو روی مزار میریزد. خیام ریاضیدان، منجم و ادیب بود؛ سعی داشتم که این سه جنبه شخصیتی در مزارش تجلی پیدا کند من ده پایه برای آرامگاه در نظر گرفتم عدد ده اولین عدد دو رقمی است و پایه و اساس بسیاری از اعداد میباشد از هر پایه دو تیغه بر پایه مدل ریاضی خاصی به صورت مورب بالا میرود و با دیگر تیغهها برخورد میکنند و از روبهرو بر روی پایه مقابلشان پائین میآید همه این تیغههای مورب در محور عمودی وسط برج همدیگر را قطع میکنند سطح پیچیده حاصله بر اثر یک فرمول ریاضی به وجود آمده که سنبله جنبه ریاضیان خیام است از طرف دیگر تقاطع تیغهها در سقف آرامگاه یک ستاره به وجود میآورد که سمبول ستارهشناسی خیام محسوب میشود.[۶]
این بنا ۱۰ پایه دارد که ۱۰، اولین عدد دورقمی ریاضی و پایهٔ اصلی اعداد است. از هر پایه دو تیغه مورب به صورت مارپیچ به سمت بالا میرود تا یکدیگر را میبُرند و سقف بنا را بسازند و از سوی دیگر فرود آیند که این خود یکی از شکلهای پیچیده ریاضی است. این شکل هندسی و عدد ۱۰ هر دو نماد دانش ریاضی خیام است.
برخورد تیغهها با همدیگر، فضاهایی پر و خالی و به ویژه در بالا، ستارههایی درهم را میسازند که از میانشان، آسمان آبی نیشابور پیدا است و کمکم نزدیکِ سرِ گنبد، ستارهها کوچکتر میشوند و درآخر یک ستاره پنجپر آنها را کامل میکند. این ستارهها و نقش آسمان، اشاره به شخصیت نجومی خیام دارند.
برخورد تیغهها همدیگر، ده لوزی بزرگ میسازند که با کاشی کاریهایی به خط نستعلیق شکسته و به روش خطاطان بزرگی مثل میرعماد، به شکل انتزاعی و مدرن از رباعیات خیام پر شدهاند. رباعیات را جلال همایی برگزید و زیبانویسیها بهدست مرتضی عبدالرسولی انجام شد. در تاریخ معماری ایران این نخستین بناست که خط شکسته نستعلیق درآن به کار میرفت. از درون نیز همین لوزیها پر از شعر با نقش گل و برگ و پیچک، با کاشی معرق تزیین شدند که همگی به شاعری خیام اشاره دارند.
هوشنگ سیحون دربارهٔ سازههای پیرامون آرامگاه خیام گفته:
دور تا دور برج در کنار چشمه سارها، یک دایره وسیع به مرکز خود برج ساخته شد. همه از سنگ گرانیت با اجزاء مثلثی شکل و تورفتگیها و برون آمدگیهایی که تا اندازهای شکل خیمه را تداعی میکنند واین اشاره به نام خیام است. چون پدرش خیمه دوز بود و نام او به همین مناسبت انتخاب شد... از طرف دیگر حوضها [را] با کاشی فیروزه [داریم] که در مجموع قسمتی از ستاره را نشان میدهند، به تعداد هفت پر به مفهوم هفت فلک و هفت آسمان و هفت تپه [که] باز اشاره به افلاک و نجوم، دانش دیگر خیام است. روی هم رفته مجموعه در یک حال و هوای شاعرانه با درختان تنومند در اطرافش ساخته شد و همانطور که خواست خود خیام بوده کاملاً باز است و مزارش [در] بهاران گل افشان.
پانویس[ویرایش]
نگارهها[ویرایش]
منابع[ویرایش]
متن مربوطه در ویکینبشته: عمر خیام و نیشابور |
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ آرامگاه خیام موجود است. |
- هاشم جوادزاده، ۱۳۸۰، کتاب خراسان، کانون آگهی ایران نوین
- وبگاه حکیم عمر خیام نیشابوری
- رباعیات حکیم عمر خیام، به کوشش نساء حمزه زاده، مقدمه :دکتر محمدحسن سیدان، چاپ: شرکت چاپ ابریشم رشت
- حبیب اللّه فضائلی، اطلس خط، چاپ مشعل، اصفهان ۱۳۵۰ ش
- حسین بحرالعلومی، کارنامه انجمن آثار ملّی، تهران ۱۳۵۵ ش
- Arch Net
- باغ و آرامگاه خیام از زبان اولین نگهبان آن
پیوند به بیرون[ویرایش]
- وبگاه حکیم عمر خیام نیشابوری
- تصاویری دیدنی از آرامگاه خیام
- تصاویر ۳۶۰ درجه از باغ آرامگاه خیام، روز نیشابور
|
|