قزل‌اوزن

قزل اوزن
سرچشمه	چهل چشمه، قمچقا، شهرچای، هیرو چای، آرپا چای، زنجان چای، ابهر چای، قرانقو، آیدوغموش، هشترود
ریزشگاه	دریای خزر
طول	۶۷۰ کیلومتر

قِزِل‌اوزَن یکی از طولانی‌ترین رودخانه‌های ایران است که از کوه‌های کردستان و استان آذربایجان شرقی سرچشمه گرفته و پس از پیوستن هیرو چائی، زنجان‌رود و شاهرود به آن به دریای خزر می‌ریزد. قزل‌اوزن در جنوب استان گیلان در درون آب دریاچه سد سفیدرود به رودخانه بزرگ شاه‌رود پیوسته و تشکیل رودخانه‌ای به نام سفیدرود می‌دهد.

نام

قزل‌اوزن-خورشرستم-خلخال

قزل اوزن نامی است ترکی و از دو جزء قزل و اوزن تشکیل شده‌است.

قزل به معنای طلا و طلایی می‌باشد. به‌طور کلی در زبان ترکی چهار کلمه آق، قرا، گوی و قزل صفت مطلق رنگهای سفید و سیاه و آبی و سرخ می‌باشند ولی معنی اصطلاحی آنها متفاوت است. در زبان ترکی صفت بر موصوف مقدم است و هرگاه هر یک از صفت‌های آغ، قرا، گوی و قزل با اسماء عام و عادی بکار روند رنگ آن اسم را بیان می‌کند؛ ولی هرگاه هر یک از صفت‌های مذکور مفهوم اسم عام را تغییر داده و از آن اسم خاص و اعلام درک شود آنگاه صفت مزبور به معانی بزرگ، عظیم، ارزشمند، شکوهمند، نیرومند، شریف، مقدس و پر شمار بوده و اسم مزبور را متمایز می‌نماید.

اوزن معنای شناور می‌دهد و به معنای رودخانه است. برابر تحقیقات مستشرق لهستانی، (Tadeusz Jan Kowalski) تادئوش یان کوالسکی، کلمه اوز در ترکی قدیم بمعنی آب فراوان یا رود بکار می‌رفته‌است.

بنابر توضیحات فوق کلمه قزل اوزن به معنی رودخانه بزرگ و شکوهمند می‌باشد.

خانم ژان دیولافوا در صفحه ۷۲ از کتاب خود به نام (فرانسوی: La Perse, la Chaldée et la Susiane 1881-1882, Paris, 1887) نام دره‌ای که این رودخانه از رشته کوه قافلانکوه عبور می‌کند

بخشی از این رود که از منجیل تا دریای خزر قراردارد سفیدرود نامیده می‌شود. فرهنگستان ایران نام سفیدرود را برای تمام این رود مقرر کرد ولی هنوز از سرچشمه تا منجیل به قزل اوزن نامیده می‌شود. سفیدرود توسط مورخ رومی Ammianus Marcellinusبه نام آماردوس ذکر شده‌است که با نام قوم آمارد ارتباط دارد و در منابع اسلامی آن را نهرالابیض خوانده‌اند.

مسیر

این رودخانه از ارتفاعات چهل‌چشمه استان کردستان سرچشمه گرفته و پس از عبور از منطقه گروس (بیجار) و جذب رودخانه‌های متعدد وارد جلگه خمسه شده و رودخانه‌های زنجان‌رود و ابهرچای را ضمیمه خود ساخته و به مسیر خود ادامه داده و در حدود پلدختر وارد تنگه کوهستانی قافلانکوه شده و از کنار این کوهستان گذشته و نرسیده به شهر میانه رودخانه‌های قرانقو، آیدوغموش و هشترود را که بالاخره به میانه‌رود می‌پیوندند و از غرب به شرق جریان دارند ضمیمه خود ساخته و در محل در عرض جغرافیائی ۳۷ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۰۵ دقیقه طول شرقی بعد از روستای کوهبنان در شهرستان میانه، وارد شهرستان خلخال می‌شود. در حوزهٔ خلخال عمدهٔ رودهائی که جاری هستند پس ار پیوستن به رودخانهٔ هیرو چائی در محل دربند مشکول که حد شهرستان خلخال و کوثر می‌باشد؛ به رودخانهٔ قزل اوزن می‌پیوندند. از مهم‌ترین رودخانه هائی که جزء شعبات هیرو چائی محسوب می‌گردند، رودخانه‌های نورعلی چائی، قزباخان، کالار چائی، چلنبر چائی و آرپاچائی و همچنین رودخانهٔ مهم شاهرود است که پس از طی مسیر در بخش شاهرود شهرستان خلخال و خروج از حوزهٔ شهرستان خلخال در محل روستای سرخ‌آباد واقع در شهرستان طارم استان زنجان به قزل اوزن می‌پیوندد. آب دریافتی رودخانهٔ قزل اوزن از حوزهٔ شهرستان خلخال در حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب در سال تخمین زده شده‌است که با توجه به عمدهٔ برداشت هائی که در بالادست‌های قزل اوزن صورت می‌پذیرد به نظر می‌رسد در حال حاضر تنها عامل حیات این رودخانه باشد. پس از خروج از شهرستان خلخال مسیر قزل اوزن در دلتای طارم استان زنجان پس از سیراب نمودن باغات زیتون و شالیزارهای برنج در محل شهرستان منجیل در استان گیلان با رودخانهٔ شاهرود قزوین تلاقی یافته و سپیدرود را شکل می‌دهند.

شهرهای مسیر قزل‌اوزن

• بیجار
• حلب
• دندی
• ماه‌نشان
• ساری آغل
• میانه
• کاغذکنان
• کزج
• هشجین
• چورزق
• آب‌بر

منابع

• مصاحب، غلامحسین، دائرةالمعارف فارسی
• برخی اطلاعات برپایه: چهره ایران، راهنمای سیاحتی و مسافرتی، سازمان جغرافیائی و کارتوگرافی گیتاشناسی، تهران ۱۳۷۴خ.