اورامان
اورامان[۱] (به کردی: هەورامان یا Hewraman) نام منطقهای کوهستانی در غرب ایران و شرق عراق است که ساکنان آن به گویش هورامی سخن میگویند.
محتویات
خاستگاه نامگذری[ویرایش]
دربارهٔ خاستگاه نامگذاری هورامان دیدگاههای گوناگونی مطرح شده که هیچیک از لحاظ زبانشناسی تأیید نشدهاند. از جمله در زبان اورامی هَور به معنی ابر و آما به معنی آمدن است و مفهوم کلی آن جایی که ابرها از آن میآیند. نظریه دیگر واژه اورامان یا هورامان از دو بخش اهورا و «مان» به معنی خانه، جایگاه و سرزمین میداند و آنرا سرزمین اهورایی و جایگاه اهورا مزدا تفسیر میکند. «هور» در اوستا به معنی خورشید است. هورامان را میتوان جایگاه خورشید هم معنی کرد.[۲]
جغرافیای طبیعی و سیاسی[ویرایش]
این منطقه بیشتر کوهستانی و دارای درههای پرپیچوخم و عمیق و رودبارهای بی شمار است. از مجموع آب این چشمهها و رودبارها دو رودخانه سیروان و لیله پایه ریزی میشوند که در نقطهای به نام دروله در نزدیکی مرز ایران و عراق به هم میپیوندند. از میان این چشمهها میتوان چشمه بل را نام برد که با دبی ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ لیتر در ثانیه پرآبترین آنهاست و به سیروان میریزد و از سویی رودی که از آن پایه ریزی میشود کوتاهترین رود جهان است.[۳][۴]
هر چند که بخش بزرگی از منطقه اورامان از کوههای بلند و پربرف ساخته میشود. اما در ارتفاعات پائینتر و در دامنه همین کوهها جنگلهای متراکم کم و بیش وسیعی وجود دارند. پوشش جنگلی این ناحیه همچون پوشش عمومی رشتهکوه زاگرس بیشتر از درختان بلوط است. درختان دیگری مانند گلابیوحشی و زالزالک نیز به تعداد چشمگیری یافت میشود. این جنگلها از دیرباز تأمینکننده سوخت زمستانی اهالی منطقه بودهاند.
بخش بزرگی از اورامان در استان کرمانشاه و بخش کوچکتری در حلبچه در خاک عراق واقع است. از مناطق مهم شهری آن نیز میتوان به پاوه، نوسود، نودشه، بیاره و حلبچه اشاره کرد، که البته در شهرهایی نظیر مریوان، کامیاران، سنندج، کرمانشاه، جوانرود و تهران نیز از طریق مهاجرت مردم هورامی زبان ساکن شدهاند.[نیازمند منبع] هورامان روی همرفته خود به چند بخش تقسیم میشود که عبارت اند از هورامان لهون، هورامان تخت و ژاورو.
باستانشناسی و تاریخ[ویرایش]
کهنترین آثار سکونت انسان در بررسیها و کاوشهای باستانشناسی در اطراف روستای هجیج، ناو و اسپریز یافت شده و مربوط به دوران پارینه سنگی است که طبق گزارش باستان شناسان بیش از چهل هزار سال تا حدود ۱۲ هزار سال قدمت دارند.[۵] آثار کشف شده شامل ابزارهای سنگی غارنشینان اولیه، استخوان حیوانات شکار شده که بیشتر متعلق به بز کوهی بوده و بقایای اجاق است که در چند غار از جمله گیلوان و مرو دارای کشف شده است. طبق نظر باستان شناسان انسانهای نئاندرتال که اسکلت آنها در غارهای بیستون و شانیدر یافت شده در پیش از چهل هزار سال پیش در این منطقه میزیستند و پس از انقراض آنها انسان هوشمند جدید در این منطقه سکنا گزیده است که آثار آنها در غار کناچه کشف شده است.
آثاری از سکونت انسان در عصر آهن در نزدیکی روستای روآر یافت شده شامل چند سکونتگاه و یک گور بزرگ سنگی با سقف گنبدی شکل است که حدود سه هزار سال قدمت دارد.[۶] این گور سنگی احتمالاً از قدیمیترین شواهد گنبد سازی در غرب زاگرس است که با شیوه خشکهچین ساخته شده است. از دیگر آثار عصر آهن در اورامان سنگنبشته اورامان در نزدیکی تنگی ور است. این کتیبه مربوط به دوره آشوریها است که نقش سارگون دوم شاه آشور بر آن نمایش داده شده که همراه با کتیبهای میخی به زبان آشوری در شرح لشکرکشیهای وی در غرب زاگرس و اورامان است.
از دوره سلوکی و اشکانی چند پوست نوشته کشف شده که با عنوان بنچاق اورامان از آنها یاد میشود. این مجموعه در درون یک ظرف سفالی در غاری نزدیک روستای پالنگان در دره تنگی ور کشف و بوسیله دکتر سعید خان کردستانی به موزه بریتانیا در لندن اهدا شد که در نهایت به کتابخانه بریتانیا منتقل شدهاند. این پوست نوشتهها به زبان یونانی و پهلوی نوشته شدهاند و سند فروش تاکستان و زمین اند که در آنها به اسامی ساکنان منطقه مانند پاتسپار، تیراک پسر آپن و اویل پسر بشنین اشاره شده است. طبق این اسناد در آن دوره اشخاص با نام پدر شناخته میشدند.
در دوره افشار و قاجار برخی از طوایف ساکن اورامانات برای تقویت قوای نظامی نواحی شرقی مازندران و جلوگیری از حملات ازبکان، به نزدیکی گرگان کوچانده شدند.
زبان[ویرایش]
مردم این منطقه کرد هستند.[۷][۸][۹][۱۰] آنان به گویش هورامی[۱۱] تکلم میکنند. هورامی دارای چند زیر شاخه شامل لهونی، تختی، بیسارانی، حلبچهای و شیخانی است. در مجموع تخمین زده میشود که بین بیست تا بیست و دو هزار نفر به گویش هورامی سخن میگویند. در مورد ماهیت گویش هورامی و جایگاه آن در گروه زبانهای شمال غربی ایران دیدگاهها گوناگون وجود دارد از جمله اُرانسکی که آنرا گونهای از گویشهای کردی گورانی و زازا میداند اما طبق نظر مکنزی هورامی مانند دیگر گویشهای گورانی، دارای برخی مشخصات آوایی است که آن را به گویشهای مرکز ایران نزدیکتر میکند. اتنولوگ هورامی را در دسته زازا-گورانی جایی داده است؛ که زبانی مستقل از زبانهای کردی است.[۱۲]
معماری و فرهنگ[ویرایش]
معماری اورامانات کاملاً با کوهستان انطباق یافته و متکی بر ساخت و ساز با استفاده از سنگ و بصورت خشکه چین است و خانهها در روستاهای منطقه با توجه به شیب تند دامنههای صخرهای به صورت پلکانی ساخته شدهاست. خانهها در اکثر موارد در دو طبقه ساخته شده و براساس معیشت فضاهای خانهها با یکدیگر متفاوت است و خانههای افراد باغ دار، کشاورز، دامدار کمابیش با هم متفاوت است. در بسیاری از موارد طبقه همکف به محل نگهداری گله و انبار اختصاص دارد. فضای اصلی مسکونی در طبقه بالاتر واقع است و از بخشهای مختلفی تشکیل میشود.
مردم منطقه معتقدند اورامانات تخت زمانی شهری بزرگ بوده و مرکزیتی خاص داشته به همین دلیل از آن به عنوان تخت یا مرکز حکومت ناحیهٔ اورامان یاد میکردهاند. به غیر از وضعیت خاص روستا از نظر معماری، موقعیت چشمههای پرآب، مراسم خاص و آداب و رسوم و وجود مقبره و مسجد پیر شالیار و به ویژه جمعیت و تعداد سکنه قابل توجه آن نشانگر اهمیت منطقه از دورههای گذشته است. پوشاک کردی آمیزهای از رنگ و نقش است. لباس مردم اورامانات کردی است. پیش از ورود پارچه و کفشهای خارجی و سایر منسوجات داخلی بهاستان کردستان، بیشتر پارچهها و پایافزار مورد نیاز آنها توسط بافندگان و دوزندگان محلی بافته و ساخته میشدهاست.
نگارخانه[ویرایش]
پانویس[ویرایش]
- ↑ AVROMAN
- ↑ شاید هم اخلاف نژاد هوریان مد نظر باشد
- ↑ "کانی بل:صدا و سیمای کردستان".
- ↑ "روداو:کانی بل در بحران".
- ↑ "کاوشهای باستانشناسی در غارها و پناهگاههای سنگی دره رودخانه سیروان.".
- ↑ "کشف گور منحصربهفرد 3000 ساله با ساختار سنگی و پلان مدور".
- ↑ Edmonds, Cecil. Kurds, Turks, and Arabs: politics, travel, and research in northeastern Iraq, 1919-1925. Oxford University Press, 1957.
- ↑ home.hum.uva.nl/oz/leezenberg/GInflCK.pd
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-tribes
- ↑ The Kurdish National Movement: Its Origins and Development by Wadie Jwaideh page 307
- ↑ ساختهای فعلی استمراری تأکیدی در گویش هورامی
- ↑ گویشهای گورانی
جستارهای وابسته[ویرایش]
منابع[ویرایش]
- ولدبگی، برهالدین. نگاهی به جاذبههای گردشگری اورامان. تهران، احسان، ص ۷. ۱۳۸۸
- فرهنگ لغات اورامی یا هورامی تا آوستایی
- چمری خوانی برای سیاوش در اورامانات یا سیاوه چه مانه؟