جهرم
جهرم |
|
|---|---|
 |
|
| کشور |  ایران |
| استان | فارس |
| شهرستان | جهرم |
| بخش | مرکزی |
| نام(های) قدیمی | گهرم |
| سال شهرشدن | ۱۳۰۸ |
| مردم | |
| جمعیت | ۱۴۱۶۳۴ نفر طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ [۱] |
| رشد جمعیت | ۴٫۷ |
| تراکم جمعیت | ۱۸۲/۵ نفر بر کیلومتر مربع |
| جغرافیای طبیعی | |
| مساحت | ۵۷۶۸ کیلومتر مربع |
| ارتفاع از سطح دریا | ۱۱۰۰ متر |
| آب‌وهوا | |
| میانگین دمای سالانه | تابستان:۳۵ زمستان:۱۱ |
| میانگین بارش سالانه | ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیمتر |
| اطلاعات شهری | |
| شهردار | مهندس قزلی |
| ره‌آورد | خرما- مرکبات (لیمو ترش-لیمو شیرین-) |
| پیش‌شماره تلفنی | ۰۷۱ |
| شناسهٔ ملی خودرو | ایران۷۳ - ب، ایران۸۳ - ه |
| تابلوی خوش‌آمد به شهر | |
جَهرُم (به پارسی میانه: گهرم ) یکی از شهرهای استان فارس در ایران است. این شهر، مرکز شهرستان جهرم است. جمعیت این شهر طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ برابر با ۱۴۱٬۶۳۴[۲] نفر بوده‌است.
محتویات
- ۱ موقعیت جغرافیایی
- ۲ زمین‌شناسی
- ۳ مردم‌شناسی
- ۴ پیشینه تاریخی
- ۵ فرهنگ
- ۶ سیاست
- ۷ علم و دانش
- ۸ اماکن زیارتی
- ۹ اقتصاد و صنعت
- ۱۰ ترابری و ارتباطات
- ۱۱ بهداشت و درمان
- ۱۲ پیوندهای داخلی
- ۱۳ نگارخانه
- ۱۴ منابع
موقعیت جغرافیایی[ویرایش]
جهرم یکی از شهرستانهای تابعهٔ استان فارس می‌باشد که در نیمه جنوبی استان واقع شده است. این شهرستان ۵۴۳۶ کیلومتر مربع وسعت دارد و از شمال به شیراز و سروستان، از شرق به فسا و داراب، از جنوب به لار و قیر و کارزین و از مغرب به فیروزآباد محدود شده است. این شهرستان در عرض جغرافیایی ۲۸ درجه و ۱۹ دقیقه تا ۲۹ درجه و ۱۰ دقیقه شمالی و طول جغرافیایی ۵۲ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۵۴ درجه و ۴ دقیقه شرقی قرار گرفته است. چهره طبیعی این شهرستان کاملاً کوهستانی و مرتفع می‌باشد. حدود یک پنجم وسعت شهرستان جهرم دشت و چهار پنجم بقیه ارتفاعات است. این ارتفاعات بخشی از چین خوردگی زاگرس بوده و جهت اغلب کوه‌ها به تبعیت از سلسله کوه‌های زاگرس جنوبی قرار گرفته و شاخه‌هایی از آن این شهرستان را محصور کرده است. ارتفاع متوسط مرکز این شهرستان حدود ۱۰۵۰ متر و بلندترین نقطه آن قله سفیدار بین بخش خفر و سیمکان حدود ۳۱۷۰ متر و پست‌ترین نقطه آن حدود ۸۵۰ متر در بخش سیمکان از سطح دریا ارتفاع دارد. رودخانه قره آقاج سیمکان از رودخانه‌های منطقه است. هوای شهرستان جهرم به طور کلی گرم و در نواحی کوهستان معتدل بوده و جمعیت شهرستان جهرم در سرشماری سال ۱۳۹۵ برابر با ۲۲۸۵۳۲ نفر بوده است. مردم منطقه به زبان فارسی یا گویش‌های محلی سخن می‌گویند و مسلمان و شیعه مذهب هستند. شهرستان جهرم شامل چهار بخش مرکزی، خفر، سیمکان و کردیان است. مرکز این شهرستان جهرم می‌باشد.
 |
فسا | سروستان | شیراز | |
| داراب |  |
فیروز آباد | ||
 جهرم  |
||||
 |
||||
| زرین دشت | لارستان | قیر و کارزین |
معنی جهرم[ویرایش]
وجه تسمیه‌ای نه چندان منطقی که برای جهرم شناخته شده است توسط احمد کسروی پیشنهاد شده و در جایگاه خالی نبودن عریضهً نظریات مقبولیت یافته است. به نظر او در نامهایی مثل جهرم وسمیرم پسوند «رم» به معنی جا و مکان است. «جه» و «سم» هم تغییر شکل یافته «گه» و «زم» هستند که به معنی گرم و سرد هستند؛ بنابراین جهرم یعنی «جای گرم». در اصل اساساً وجه اشتقاق درست جهرم این است که آن را مرکب از جا و هروم (به لغت اوستایی به معنی دژ بلند و محروسه) بگیریم که در تاریخ بدین صفت نیز معروف بوده است. جز دوم یعنی هروم خود جداگانه بدین صورت نام دیگر شهر برزه (بلند) در آذربایجان، کنار شهر مراغه بوده است که محل آتشکده ی کهن و معروف آذرگشنسب و زادگاه زرتشت و جای دستگیر شدن و به قتل رسیدن افراسیاب تورانی (مادیای اسکیتی) به دست کی خسرو (کی خشثرو، کی آخسارو، هوخشثره) به شمار رفته است. حتی به نظر می‌رسد نام سمیروم مورد استناد کسروی نیز نه به معنی مفروضهً جایگاه سرما بلکه به معنی جایگاه منسوب به سرما (سمیر- اوم) است؛ چه علی‌القاعده ریشهً واژهً ایرانی سمیر (همیر) با زیمیلیای اسلاوها و کلمه شمال عرب (مأخوذ از شیمالیای آریاییان کاسی بین‌النهرین) یکی است. در سایت تحقیقاتی لیبر در باب تاریخچهً شهر جهرم چنین آمده است: "بنای شهر جهرم را به همای دخت بهمن فرزند اسفندیار نسبت می‌دهند. به روایت مورخان، بنای این شهر به سده سوم قبل از میلاد مسیح می‌رسد و این شهر توسط اردشیر اول، پنجمین پادشاه هخامنشی، بنا شده است. در شاهنامه فردوسی بارها از این شهر سخن به میان آمده و از آن به عنوان شهری آباد در آن دوران یاد شده است.
تقسیمات سیاسی جهرم در قرون مختلف[ویرایش]
با توجه به اینکه استان فارس خاستگاه تمدن و دو امپراتوری هخامنشی و ساسانی بوده است، لذا، بررسی ساختار سیاسی شهرستان جهرم در این چارچوب اهمیت دارد. در زمان ساسانیان فارس به پنج قسمت یا کوره یا خوره: ۱-استخر ۲- اردشیر خوره ۳- دارابگرد ۴- شاپور ۵- قباد خوره تقسیم می‌شده و جهرم در آن دوره ضمیمه دارابگرد بوده است. پس از اسلام این تقسیمات تغییر کرده و فارس به چهار ناحیه: ۱-شبانکاره ۲- فارس خاص ۳- کوه کیلویه ۴- لارستان محدود گردیده و جهرم جزیی از بلوک شبانکاره به شمار می‌رفته است. سده‌های اولیه اسلامی شهر جهرم به علت آبادانی و اهمیتی که داشته اغلب به طور مستقیم تحت نظر سلاطین وقت اداره می‌شده کما آنکه ابن حوقل (نیمه دوم قرن چهارم) در سفرنامه خود در این باره می‌نویسد: «کان للسطان لها صاحب یستعمل فیه» یعنی در جهرم از طرف سلطان وقت مأموری حکمرانی می‌نماید. همچنین ابن بلخی در فارس نامه خود می‌نویسد: «چون پارس… رحمه اله علیهم بود این جهرم در جمله مواجب ولیعهد نهاده شدی و جهرم او را بودی». متأسفانه در کتابی که از ابن بلخی برجای مانده همان‌طور که مشاهده می‌شود اسم ملوک مزبور بیاض افتاده است ولی با در نظر گرفتن این موضوع که ابن بلخی کتاب خود را بین سالهای ۴۹۸ تا ۵۱۱ نوشته و با مراجعه به کتاب تاریخی معلوم می‌گردد که تنها سلاطین آل بویه بوده‌اند که تا آن تاریخ برای اولین بار بعد از اسلام مقر حکمرانی خود را در فارس نهاده‌اند بنابراین به احتمال قوی از این نوشته ابن بلخی چنین نتیجه می‌شود که: در زمان سلاطین آل بویه مالیات جهرم به عنوان حقوق به ولیعهد مملکت پرداخت می‌شده است. تقسیمات استان فارس در ادوار مختلف مخصوصاً از دوران صفویه به بعد تغییراتی یافته و چون شهرها و بلوکات، در قبال مبلغی به اشخاص و حکام واگذار می‌گردید، بالتبع تقسیمات کشور نیز هر روز تغییر می‌کرده است. این تغییرات در دوره قاجاریه بیشتر شده و در مزایده و بخششهای یکه از طرف سلاطین و امراء وقت بعمل می‌آمده این شهر فلک‌زده نیز گاهی ضمیمهٔ فسا و سالی چند تابع لارستان و زمانی هم با قیر و کارزین جزء ابواب جمعی حکام دوره استبدادی بوده است.[۳]
زمین‌شناسی[ویرایش]
پوشش گیاهی[ویرایش]
پوشش گیاهی در جهرم به سه دسته تقسیم می‌شود:
- پوشش گیاهی استپی: معروفترین گیاهان این ناحیه شامل درمنه، کز، انواع گون، اسپند و تلخ بیان است.
- پوشش گیاهی نیمه استپی: مهمترین گیاهان آن عبارتند از کنگر، جاشیر، شیرین بیان، بومادران، خارشتر، شاطره و چوبک. علاوه بر این، گیاهانی که مصرف دارویی دارند مانند گل ختمی، مک، گل گاو زبان، پر سیاوش، مومنایی، آویشن، گل بابونه، کاسنی، خاکشیر، مورد و … در این شهرستان می‌رویند.
- پوشش گیاهی جنگلی: بعضی از ارتفاعات و کوه‌های این شهرستان را بطور پراکنده درختان بومی و طبیعی پوشانده‌اند. این جنگلها تنک بوده و غالباً سرو کوهی، کنار، کیالک، گلخنگ، بنه و.. می‌باشند.
مناطق جنگلی این شهرستان عبارتند از:
- جنگل البرز کوه در جنوب شرقی جهرم که پوشیده از درختان جنگلی از نوع بادام کوهی و بنه است و مناطق چاه تیز، تنگ آب و سر کوه را در بر می‌گیرد. مساحت تقریبی این جنگل ۱۳۰۰ هکتار می‌باشد.
- جنگل بهجان سیمکان: این جنگل به مساحت تقریبی ۱۸۰ هکتار و در غرب شهرستان واقع شده و درختان آن را بادام کوهی، کهکم و بنه تشکیل می‌دهند.
- جنگل امیرسالار خفر: این جنگل به مساحت ۳۲۰۰ هکتار در شمال جهرم واقع شده و درختان بادام کوهی، کهکم و بُنه را در آن می‌توان دید.
- جنگل کوه سفیدار: این جنگل به مساحت ۲۴۰۰ هکتار در شمال غربی جهرم قرار دارد و غالب درختان آن از بادام کوهی، گلخنگ و کهکم تشکیل شده است. در بعضی از بخشهای جهرم بخصوص در بخش کوهک که سنگهای گچی جزء مواد تشکیل دهنده خاک می‌باشد، درختچه‌های گز بویژه در اطراف رودخانه شور دیده می‌شود. در بعضی از نقاط برای حفظ باغات مرکبات از وزش باد از گز بعنوان بادشکن یا دیوار باغ استفاده می‌شود. البته عمده فضای سبز و پوشش گیاهی جهرم را نخلستانها و باغات مرکبات و مزارع تشکیل می‌دهند که سهم بسزایی در زیبایی و طراوت شهرستان دارند.
حیات وحش[ویرایش]
این شهرستان به تناسب شرایط طبیعی و پوشش گیاهی، از حیات وحش متنوعی نیز برخوردار است. کل، آهو، پازن، بز کوهی، قوچ و میش، روباه، گرگ، کفتار، خرگوش از مهمترین پستانداران و عقاب، قوش، کبک، کبوتر، تیهو، قمری، گنجشک، بلبل، چفت، پرستو، مارقیطونی، مارهای جعفری، کبری، کوتوله پارسی، شترمار شیرازی و … از جانوران مهم این منطقه می‌باشند. هرچند شکار بی‌رویه و خشکسالی‌های پی در پی نسل این جانوران را در معرض تهدید و انقراض قرار داده است.
دما[ویرایش]
طبق اطلاعات مربوط به ایستگاه کلیماتولوژی شهر جهرم در یک دوره ۲۴ ساله می‌توان گفت که سردترین ماه سال، دیماه با میانگین درجه حرارت ۱۰٬۴۲ درجه سانتیگراد و گرم‌ترین ماه سال، تیرماه با میانگین ۳۳٬۱۶ درجه سانتیگراد می‌باشد. درجه حرارت متوسط سالیانهٔ این شهرستان ۲۱٬۷۸ درجه سانتیگراد است.
 آب و هوای جهرم |
|||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ژانویه | فوریه | مارس | آوریل | مـــــه | ژوئـن | ژوئیـه | اوت | سپتامبر | اکتبـر | نوامبر | دسامبر | ||
| گرم‌ترین C° |
۲۰ | ۲۳ | ۲۷ | ۳۴ | ۳۷ | ۴۱ | ۴۲ | ۴۰ | ۳۹ | ۳۳ | ۳۰ | ۲۴ | |
| میانگین گرم‌ترین‌ها C° |
۹ | ۱۳ | ۱۷ | ۲۳ | ۲۹ | ۳۴ | ۳۶ | ۳۶ | ۳۲ | ۲۶ | ۱۹ | ۱۳ | |
| میانگین سردترین‌ها C° |
۱ | ۳ | ۷ | ۱۲ | ۱۷ | ۲۲ | ۲۴ | ۲۳ | ۱۹ | ۱۳ | ۷ | ۴ | |
| سردترین C° |
-۱۲ | -۸ | -۳ | -۲ | ۷ | ۱۱ | ۱۶ | ۱۳ | ۷ | ۳ | -۵ | -۵
|
|
| منبع: وب‌گاه مای فورکست[۴] | |||||||||||||
مردم‌شناسی[ویرایش]
جمعیت[ویرایش]
جمعیت شهر جهرم در سرشماریرسمی کشور در سال ۱۳۳۵ خورشیدی، ۱۰۵۴۲ نفر بود که در سال ۱۳۴۵، به ۳۶۲۳۶ نفر رسید. جمعیت این شهر در سال ۱۳۵۵ ش به ۴۸۵۳۰ تن و در سال ۱۳۶۵ به ۸۰۹۵۰ تن رسید. جمعیت این شهر در سال ۱۳۷۵، ۱۰۴۲۲۳ نفر گزارش شد. مطابق آخرین داده‌های ۱۳۸۵، شهر جهرم دارای ۱۰۵۲۸۵ نفر بود. جمعیت شهرستان جهرم بر پایه نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰ برابر با ۲۰۹۳۱۲ نفر بوده‌است. جمعیت شهر جهرم در سرشماری نفوس و مسکن سال نود و پنج ۱۴۱۶۳۴ نفر و جمعیت شهرستان ۲۲۸۵۳۲ نفر بوده است.
| مردان | سن | زنان |
|---|---|---|
| ۱٬۵۱۴ | ۱٬۲۸۸ | |
| ۱٬۸۳۵ | ۱٬۹۷۹ | |
| ۱٬۵۶۶ | ۱٬۸۴۶ | |
| ۲٬۸۰۸ | ۳٬۱۰۷ | |
| ۴٬۰۱۹ | ۴٬۰۲۶ | |
| ۵٬۲۱۵ | ۴٬۸۵۰ | |
| ۵٬۶۹۸ | ۵٬۷۵۲ | |
| ۶٬۵۹۴ | ۶٬۳۹۷ | |
| ۷٬۱۵۷ | ۷٬۱۱۴ | |
| ۹٬۲۵۳ | ۹٬۵۳۳ | |
| ۱۳٬۳۸۲ | ۱۲٬۶۰۰ | |
| ۱۲٬۵۰۶ | ۱۲٬۲۳۴ | |
| ۹٬۲۵۸ | ۸٬۶۴۶ | |
| ۷٬۴۳۴ | ۷٬۱۵۱ | |
| ۷٬۵۵۰ | ۷٬۱۵۰ | |
| ۸٬۱۶۱ | ۷٬۹۲۹ |
نژاد[ویرایش]
نژاد جهرمی‌ها نژاد پارس است، البته در این شهرستان اقلیتهای اندکی از عربهای درازی (اعراب خمسه)، ترکها و همچنین عشایر پارس نژاد باصری[۵] هم زندگی می‌کنند که سابقهٔ سکونت آنها در جهرم به زمان رضاشاه و سکونت اجباری عشایر بر می‌گردد.[۶]
زبان و لهجه[ویرایش]
زبان مردم این شهرستان، زبان فارسی است و شماری از واژه‌هایی که در جهرم به کار می‌گیرند نزدیکی با زبان پارسی میانه دارد. جهرمی‌ها لهجهٔ خاصی دارند که به لهجهٔ شیرازی بسیار نزدیک است. البته گرچه نمی‌توان به طور دقیق و صریح آن را بیان کرد ولی بطور کلی این نکات را می‌توان در بیان و تلفظ آنان تشخیص داد:
۱-اصولاً صدای «آ» را بین (اَ) و (آ) و تقریباً شبیه «a» در زبان فرانسه تلفظ می‌کنند.
۲-کلمات بیشتر از قسمت قدامی دهان گفته می‌شود و دهان چندان باز نمی‌شود. برای فهم مطلب و تقلید صدای آنان، بایستی عضلات گونه و گوشه لب‌ها را در موقع تلفظ به‌طرفین کشید.
۳-آنچنان که ذکر شد در محله کوشکک این شهرستان، ضمائر مفعولی متصل به فعل را با انجام تغییراتی قبل از فعل می‌آورند:
- مَ گفت = گفتم = مرا گفت.......................مونِ گفت = گفتمان
- تَ گفت = گفتت................................ تونِ گفت = گفتتان
- شَ گفت = گفتش................................ شونِ گفت = گفتشان
۴-در کلماتی که به حروف بیصدا ختم می‌شود، حرف آخر ساقط و یا خیلی خفیف به گوش می‌رسد مانند:(پَ = پس) و (گف = گفت).[۷]
نمونه شعر محلی:
| پیش تَرُک، تَش نزنین زُلف سَرش بوده یه وَخت | گیس قشنگ سبز او تا کمرش بوده یه وَخت | |
| تُوَختَکای خُش شده که گُر کشیده روی تَش | گمون که طاق ابروی چشم تَرش بوده یه وَخت |
دین و مذهب[ویرایش]
تقریباً تمامی مردم این شهر مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند.
مشاهیر[ویرایش]
- باربد - موسیقی‌دان، شاعر و خواننده دوران ساسانی
- سید عبدالحسین لاری
- خواجه نصیر ثانی - شاعر سده ۱۲
- حسین آیت‌اللهی
- حسین شب‌زنده‌دار جهرمی
- مهدی شب‌زنده‌دار
- علی کریمی جهرمی
- سید عبدالحسین آیت اللهی (آقای بزرگ)
- سیدفخرالدین آیت الهی
پیشینه تاریخی[ویرایش]
جهرم از شهرهای بسیار قدیمی ایران است که نام قبلی آن گهرم بوده‌است. به روایت مورخان و محققان تاریخ شهر جهرم به سده چهارم قبل از میلاد می‌رسد. روایت شاهنامه فردوسی از آبادانی جهرم در دوره هخامنشی و ساسانی حکایت می‌کند. فردوسی در شاهنامه نام دلاور ایرانی یعنی گهرم بر آن نهاده‌است. هم چنین در تاخت و تاز اسکندر از جهرم نام برده می‌شود و این شهر را در عصر پادشاهی بهرام گور دشتی بی آب می‌خواند. جهرم یا گهرم به معنی جای گرم است. به استناد نوشته‌های استخری، ابن بلخی و حمدالله مستوفی، جهرم قلعهٔ بزرگ، معروف به خورشه و خورشاه داشت که فاصله آن تا شهر، پنج فرسخ بود. بانی این قلعه، خورشه، عامل خلفای بنی‌امیه در جهرم بود. این قلعه بعدها به همت خواجه نظام الملک وزیر مشهور سلجوقیان تعمیر و مرمت شد و در آن زمان این شهر در جنوب ایران بزرگترین آبادی به حساب می‌آمد. در نهایت پس از پیروزی اعراب این شهر را جهرم خواندند. یکی از جنگهای اعراب و ایرانیان و شاید آخرین آن در این شهر واقع گردید که تعداد کشته‌ها آنقدر زیاد بوده که کوهی در غرب جهرم محل این درگیری به کوه شهدا معروف شده‌است و دره‌ای نیز به نام دره لاشه (جسد) معروف گردیده‌است.
اهمیت تاریخ جهرم قبل از اسلام[ویرایش]
حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب می‌نویسد ” جهرم شهری وسط و از بناهای بهمن بن اسفندیار است. “ اگر چه بهمن و اسفندیار و غیره جنبهٔ افسانه‌ای داشته و سندیت تاریخی ندارد ولی توجه به اشارات تاریخی از سرنوشت دارا و اردشیر و بهرام گور و غیره و اشارات فردوسی چنین به نظر می‌رسد که جهرم در دوران قبل از اسلام دارای اهمیت مخصوصی بوده و یکی از شهرهای معتبر فارس به شمار می‌رفته است و حتی اشتهار آن در داستان‌های قدیم ایران به حدی بوده که در سرگذشتهای اسکندر و دارا نیز نامی از این شهر به میان می‌آید؛ و بطور خلاصه از داستان‌های اشاره شده در شاهنامه و دیگر منابع تاریخی چنین بر می‌آید که جهرم در ان زمان در بین شهرهای فارس، به صورت دژی مستحکم و نقطه سوق‌الجیشی پراهمیتی بوده و در تمام داستان‌های مربوطه، آخرین موضع حفاظتی در خط عقب‌نشینی بوده است؛ و آثار بناهای مشهور به قلعه گبری که در دامنه کوه‌های جنوبی و شمال غربی شهر هنوز باقی است نام برد که به سبک معماری ساسانی ساخته شده است.[۸]
جهرم بعد از اسلام[ویرایش]
بنا به نوشته مورخ اسلامی، ابن اشیر، این شهر در سال ۲۳ هجری توسط ساربه بن رنیم، سردار عرب فتح شده است. به استناد نوشته‌های استخری، ابن بلخی و حمد اله مستوفی، جهرم قلعه‌ای بزرگ معروف به خورشه و خورشاه داشت که فاصله آن تا شهر پنج فرسخ بود. بانی این قلعه خورشه، عامل خلفای بنی امیه در جهرم بود که بعدها به همت خواجه نظام الملک و وزیر مشهور سلجوقیان تعمیر و مرمت شد.
دوره صفویه[ویرایش]
در دوره صفویه با توجه به اینکه علاقه خاصی در ایجاد بناهای عام‌المنفعه داشته‌اند ولی جهرم چندان مورد توجه قرار نگرفت، ولی در قرن هشتم هجری غرس درخت خرما و بهره‌برداری از آن آغاز گردید و مردمان جهرم به اندازه کافی در امور زراعت و باغداری پیشگام شدند و بعد از کاشت سطح وسیعی از اراضی با نهال خرما نتیجه مطلوبی از آن بدست آوردند. به طوری که می‌توان گفت در اواخر دوره صفوی و اوایل زندیه دوره شکوفایی آن در زمینه باغداری به خصوص کاشت درخت خرما بوده است.
دوره قاجار[ویرایش]
در دوره قاجاریه و به دست حکمران این شهر شروع به ساخت بناها و مکان جهت امور شهری از جمله ساخت بازار سرپوشیده و همچنین کاروانسراهای متعدد و توسعه شهر اقدام می‌شود.
حضور فعال در انقلاب اسلامی ایران[ویرایش]
شهرستان جهرم از معدود شهرهایی بود که جرقه‌های انقلاب اسلامی در آن از اوایل آغاز نهضت سید روح‌الله خمینی در سال ۱۳۴۲ زده شد، به طوری که حکومت پهلوی مجبور شد نام جهرم را جزء یازده شهری قرار دهد که در آن حکومت نظامی اعلام کرد و در این میان هدایت و رهبری مردم جهرم توسط حسین آیت‌اللهی نقش بسزایی داشت. در جریان تظاهرات مردم جهرم در دورهٔ انقلاب اسلامی ۱۱ نفر کشته شدند. در تاریخ دهم فروردین ۱۳۵۷ مردم جهرم به خاطر چهلم مردم تبریز قیام کردند؛ و به دنبال این واقعه چهل روز بعد مردم ۲۱ شهر ایران تظاهرات گسترده‌ای را به خاطر بزرگداشت چهلم کشته شدگان جهرم انجام دادند.[۹][۱۰]
آثار و بناهای تاریخی جهرم[ویرایش]
بنا به گزارش سازمان میراث فرهنگی کشور تعداد ۵۶ اثر و ابنیه تاریخی در این شهرستان به ثبت رسیده است که تعدادی از آثار مربوط به دوره‌های قبل از اسلام و تعدادی نیز مربوط به دوره‌های بعد از اسلام در این شهرستان احداث شده است. از معروفترین آثار بجا مانده از دوره‌های پیش از اسلام قلعه گبری است که بر روی دامنه شمالی کوه البرز و بر روی تپه‌های شمال غربی شهر قرار دارد. مقبره جاماسب از دوره سامانی، بند و بست در فاصله ۵/۵ کیلومتری جهرم از دوره ساسانی که برای مهار کردن آب استفاده می‌شده و چهار طاقی علویه از دوره سامانی. و همچنین از آثار بعد از اسلام می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد:
- بازار جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۹۵۰
- مسجد و مدرسه خان جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۹۶۰
- مقبره جاماسب حکیم شماره ثبت در آثار ملی: ۹۸۶
- مسجد جامع جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۹۸۷
- آتشکده چهارطاقی قطب‌آباد شماره ثبت در آثار ملی: ۹۸۸
- مقبره شاهزاده فضل بن موسی بن جعفر (ع) جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۱۰۰۴
- قدمگاه جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۱۳۱۹
- آب انبار حاج آقارضا جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۱۶۲۶
- کاروانسرای مخک (۲) جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۶۷۸۲
- بقعه شیخ خلیفه جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۶۷۸۳
- کاروانسرای مخک (۱) جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۶۷۸۴
- سد بند و بست جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۶۷۸۵
- چهار طاقی سیمکان شماره ثبت در آثار ملی: ۶۷۸۶
- دروازه پیر شبیب جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۶۷۸۷
- امامزاده اسدالدهر جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۶۷۸۸
- آب انبار مخک جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۶۷۸۹
- آب انبار حاج آقارضا جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۶۷۹۰
- کاروانسرای آسمانجرد جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۷۲۰۱
- تل قلعه جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۷۲۰۲
- چهار طاقی زاغ جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۷۲۰۳
- تل نقاره خانه شهر خضر جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۷۲۰۴
- تل زاغ جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۷۲۰۵
- پل گچی اسفل جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۷۲۰۶
- تل کراده جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۷۲۰۷
- تل قبرستان برایجان جهرم شماره ثبت در آثار ملی: ۷۲۰۸
- آسیاب قطب آباد شماره ثبت در آثار ملی: ۱۵۵۷۰
- غار سنگتراشان
آثار طبیعی و جاذبه‌های گردشگری جهرم[ویرایش]
- غار سنگتراشان: غار سنگتراشان یا سنگ‌شکن، بزرگترین غار دست ساز جهان است.
- غارهای طبیعی جهرم: بونیز، وراء، شفق، ویشو، تادوان، اشکفت شیطون.
- آبشارهای جهرم: خفر، دررز.
- کوه‌های جهرم: البرز کوه، کوه گرم، کوه کر.
- چشمه سارهای جهرم: «آب گرم، تنگاب، تنگ اوک، تنگ کارزیاد، تنگ خشکنه، تنگ تخه، تنگ تیهو، تنگ ویشو، تنگ رزی، تنگ زندون، تنگ خرزهره، تنگ گله گوری، آب مهدو، آب پیرو، آب چک چک، آب کم، آب سوراخ، آب دلی، آب انجیر، آب نی، آب گردویی، آب نار، آب کوهرو یا دو خمره‌ای، اشکفتو، گدک، دوخار، داربست، خوگونیش، تخته بشکار، گل سیاه، سیا هدون».
محله‌های قدیمی جهرم[ویرایش]
قدمت شهر جهرم به نقل از منابع تاریخی به پیش از حکومت اردشیر بابکان بازمی‌گردد و به همراه پسا (شهر فسای کنونی) و دارابگرد (شهر داراب کنونی) جزء سه منطقه بزرگ خطه فارس بوده‌است. شهر جهرم از دیرباز با ۱۲ محله شناخته می‌شده که که با گسترش شهر، محله‌های جدیدی به آن اضافه شده‌است. در حافظه تاریخی اهالی شهر این محله‌ها به دو گروه محله بالا و محله پایین تقسیم‌بندی می‌شود، اما امروزه این تفکیک کمتر به چشم می‌خورد. پیش از این تقسیم‌بندی و درسال ۱۲۵۰ شمسی فقط هشت محله داشته‌است که ازاین هشت محله چهار تای آن داخل حصار بوده‌اند. این چهار محله عبارتنداز: محله سنان، محله اسفریز، محله دشتاب و محله گازران که همه آنها دربخش غربی شهر یعنی درغرب مسیل پادگان جهرم قراردارند. محلات داخل حصار به علت نزدیک بودن به دستگاه حاکمه از نظر پاره‌ای ویژگیها باسایر مناطق شهر متمایز هستند وهمچنین به خاطر نزدیکی به دستگاه حکومت و داشتن حصار از سایر مناطق آبادتر بوده بازار و کاروانسرای جهرم که نشان دهنده چهره سنتی شهرهای ایران است درآنجا قرارداشته‌است.
بعد از احداث حصار گرداگرد بخش غربی شهر چهار دروازه برآن تعبیه کردنداین دروازه‌ها به دروازه خان، دروازه بی بی، دروازه پیر شبیب و دروازه گاوکشی شهرت داشته‌اند. از حصار جهرم و دروازه‌های آن امروزه اثری نیست فقط دروازه پیر شبیب دربخش شمالی شهر هنوز بنای آن برجامانده‌است. از سایر دروازه‌ها فقط درمحلی که وجود داشته‌اند نامی ازان مانده، مثل دروازه خان که مسجدی در نزدیکی آن بناشده و به نام مسجد خان خوانده می‌شود.
محله‌های قدیمی شهر[ویرایش]
جهرم قدیم از دوازده محله شکل گرفته بوده به نام‌های: محله سنان، محله اسفریز، محله دشتاب، محله گازران، محله کلوان، محله مصلی، محله جبذر، محله علی پهلوان، محله ده نو، محله صحرا، محله حسن‌آباد و محله کوشکک.
سنان[ویرایش]
در گذشته هر گاه جمعیت یک آبادی به حد نصاب می‌رسیده و وسعت آن افزایش می‌یافته و چهرهٔ یک شهر به خود می‌گرفته معمولاً یک مسجد جامع در آن تأسیس شده‌است و قدیمی‌ترین و مرکز شهر را به آن اختصاص می‌داده‌اند. در محله سنان جهرم نیز مسجد جامع این شهر قرار دارد؛ بنابراین محلهٔ سنان از قدیمی‌ترین محلات جهرم می‌باشد و هستهٔ مرکزی این شهر را تشکیل می‌دهد و مانند سایر شهرهای ایران بعد از بنای مسجد، بازار و کاروانسرای شهر در آن احداث شده‌است؛ لذا سنان مهمترین مرکز عبادی و تجاری شهر را تشکیل می‌داده‌است. محلهٔ سنان در حال حاضر به وسیلهٔ خیابانها و کوچه‌های عریض از هم بریده شده و انسجام گذشته را ندارد ولی در داخل آن هنوز مجموعه‌ای از خانه‌ها و مساکن سنتی و قدیمی است و همگی از خشت و گل بوده و دارای کوچه‌های باریک و بن‌بست می‌باشد. علاوه بر وجود بازار و کاروانسراها و مسجد جامع در آن مانند سایر محلات دارای حمام و مسجد دیگری در بخش مرکزی آن می‌باشد. به دنبال افزایش کوچه‌های عریض و خیابانها در این محله، مساکن سنتی و قدیمی در حال تخریب و مساکن جدید جای آن را می‌گیرد. این محله با محله اسفریز، محله دشتاب، محله صحرا و محله کلوان مرز مشترک دارد و ظاهراً نام آن از شخص مشهوری به همین نام که در آن زندگی می‌کرده گرفته شده‌است.
دشتاب[ویرایش]
دشتاب در غربی‌ترین محلات قدیمی شهر جهرم قرار گرفته‌است ولی اکنون با گسترش شهر به طرف غرب و کشیده شدن خیابان ولیعصر و توسعهٔ مساکن به طرف این خیابان دیگر حالت کناری بودن را از دست داده‌است. همانطوری که از اسم این محله معلوم است در دوران گذشته زمینهای این محله سرچشمه این محله منبع آبی بوده که بنا به نظر معمارین شهر از نقطه‌ای که امروزه مشهور به گود پرگان است آب از زمین جوشش می‌کرده و پس از طی مجرای واقع در سمت شمالی بازار به خارج شهر می‌رفته‌است. مشهور است که این گودال به قدری آب داشته و بزرگ بوده که عده‌ای برای شکار مرغابی به آنجا می‌رفتند. شاید وجه تسمیه گود مزبور هم این موضوع باشد در اصل گود پرندگان خوانده می‌شده‌است. قسمتی از محلهٔ مزبور از زه آب مذکور مرتفع تر بوده و شاید هم سدی برای جلوگیری از نفوذ آب در آن نقطه وجود داشته و هنوز هم این قسمت به بست بالا خوانده می‌شود. این محله با محله اسفریز، محله سنان و محله گازران هم‌مرز است و دارای کوچه‌های باریک و بن‌بست همراه با مساکن سنتی است.
گازرون[ویرایش]
کلمهٔ گازر به معنی رخت شستن است و این محله دارای مرز مشترک با دشتاب است. ظاهراً از دشت آب جوی آب می‌آمد و در این محل رخت می‌شسته‌اند؛ لذا نام این محله از اینجا گرفته شده‌است. این محله از محلات قدیمی با مساکن سنتی می‌باشد. در گذشته با محلهٔ حسن‌آباد یک محله بوده و با افزایش وسعت آن به تدریج حسن‌آباد از آن جدا می‌گردد و تشکیل محله‌ای جدا را می‌دهد. این محله در بخش غربی شهر با محله دشتاب، محله سنان، محله صحرا و محله حسن‌آباد هم‌مرز است.
اسفریز[ویرایش]
این محله در شمال غربی شهر قرار گرفته و از محلات قدیمی می‌باشد. این نام از کلمهٔ اسفریز، اسپریز، اسبریس مشتق شده که همه به معنی میدان است و احتمالاً میدان اسب دوانی بوده این کلمه را به صورت اسپریس (جلالیه) اکنون به کار می‌بریم. این محله با محله سنان و محله دشتاب هم‌مرز است.
صحرا[ویرایش]
محلهٔ صحرا در جنوب غربی شهر واقع شده‌است و یکی از محلات قدیمی می‌باشد اما قدمت آن به اندازهٔ محلات داخل حصار نیست و بعد از تخریب حصار شهر گسترش یافته‌است. این محله به علت خارج حصار بودن و در فاصلهٔ دورتری از مرکز شهر قرار داشتند و به زیر مزارع و باغ مرکبات بودن بدین نام مشهور است. زیرا اهالی این شهر به باغات و مزارع اطراف شهر صحرا می‌گویند. این محله با محله سنان، محله گازران و محله کلوان مرز مشترک دارد.
حسن‌آباد[ویرایش]
این محله جزئی از محلهٔ گازران بوده و با توسعهٔ شهر و گسترش محلهٔ گازران از آن جدا شده و به نام حسن‌آباد خوانده شده‌است. محلهٔ حسن‌آباد در غربی‌ترین محلات شهر واقع شده و با محله گازران و محله دشتاب هم‌مرز است. هر شش محله‌ای که تا کنون ذکر گردیدند در بخش غربی مسیل پادگان جهرم (مسیل کلوان) قرار دارند و به شش محلهٔ بالا شهرت دارند.
کلوان[ویرایش]
مسیل پادگان جهرم (کلوان) از غرب این محله می‌گذرد و از این محله به طرف شرق ۶ محلهٔ پایین خوانده می‌شود و بخش شرقی جهرم را تشکیل می‌دهند. به خاطر وجود همین مسیل این محله و محلات بخش شرقی داخل حصار جهرم قرار نگرفتند.
جبذر[ویرایش]
این محله مانند کلوان در حد واسط بخش غربی و شرقی شهر قرار دارد و مساکن آن بعد از شکل گیری دو قطب غربی و شرقی بنا شده‌است ولی قسمتی از آن مخصوصاً شرق آن جزء مساکن متفرق بخش شرقی می‌باشد. این محله دارای مساکن قدیمی و سنتی از خشت و گل و کوچه‌های باریک و بن‌بست می‌باشد. این محله در گذشته فقط با محله مصلی و محله کلوان مرز مشترک داشته و در حال حاضر با توسعهٔ هر دو بخش شرقی و غربی شهر کاملاً به بخش غربی هم چسبیده‌است. وجه تسمیه این محله از کلمهٔ جبه زر گرفته شده است که طبق شنیده و روایات از ساکنان محله به داستانی بر می‌گردد که درآن یکی از پادشاهان به شهر سفر کرده و جبه از زر را به یکی از ساکنان محله اهدا می‌کند.
مصلی[ویرایش]
مصلی را باید یکی از نقاط قدیمی شهر که بعد از اسلام موردتوجه جمعیت قرار گرفته معرفی نمود و آن را مرکز قطب شرقی جهرم نامید. در جایی که این محله قرار دارد نقطه‌ای از آن معروف به قلعهٔ شیخ است و هیچ معلوم نیست که این قلعه مربوط به چه سالی بوده و فرم بنای آن چگونه بوده‌است ولی احتمال دارد این قلعه بعد از جابجائی جمعیت از ارتفاعات اطراف به طرف نواحی پست‌تر احداث شده باشد و با افزایش جمعیت، این قلعه ویران گشته و اکنون هیچ آثاری از آن جزء نام آن بر جای نمانده‌است. این محله یکی از محلات پرجمعیت جهرم می‌باشد و با محله جبذر، محله علی پهلوان، محله ده نو و محله کوشکک مرز مشترک دارد و در جنوب آن زمینی بوده که مردم برای خواندن نماز مخصوصاً نماز استسقاء به آنجا می‌رفته‌اند و طبیعتاً وجه تسمیه آن از همین‌جا گرفته شده‌است. در گذشته در مسجد این محله سید فخرالدین آیت‌اللهی به اقامه نماز و وعظ مردم می‌پرداخت و پس از وی فرزندش سید مهدی آیت‌اللهی به این امور اشتغال دارد. در این محله چهار مسجد با نام‌های مصلی، امام رضا، امام زین العابدین (نارنجی) و امام محمد باقر که اصلی‌ترین و بزرگترین آنها مسجد مصلی می‌باشد. همچنین مصلای نماز جمعه شهر نیز، در این محله قرار گرفته است. مرکز تجاری-مسکونی اطلس که بزرگترین مرکز تجاری شهر می‌باشد نیز در مرکز این محله قرار دارد. اولین میدان که در جهرم ساخته شده میدان مصلی می‌باشد که شاهنده آن را طراحی کرده بود به گونه‌ای که در وسط آن حوض زیبایی قرار داشت و اطراف آن فضای سبز ایجاد شده بود.
علی پهلوان[ویرایش]
محلهٔ علی پهلوان در بخش جنوبی مصلی قرار گرفته‌است و بعد از مصلی زیر مساکن رفته‌است و مانند مصلی در ابتدا دارای مساکن متفرق بوده‌است و به تدریج تمام نقاط آن خانه سازی شده‌است و با محله مصلی، محله ده نو و محله کلوان مرز مشترک دارد و نام آن ظاهراً از شخص معروفی که در آن زندگی می‌کرده و پهلوان شهر بوده است، گرفته شده‌است و هیچ معلوم نیست او در چه تاریخی در این محله زندگی می‌کرده‌است.
ده نو[ویرایش]
ده نو یکی از محلات شهر جهرم بوده ولی امروزه از آن کمتر نامی برده می‌شود. زمانی که جهرم به ۱۲ محله تقسیم شده بود یکی از محلات بود که دارای مسجدی مانند سایر محلات به نام مسجد قبله بوده‌است ولی با توسعهٔ شهر و گسترش محله مصلی، محله علی پهلوان و محله کوشکک در آنها ادغام شده‌است و نمی‌توان به درستی آن را تشخیص داد. حمامی که در بخش مرکزی آن بوده تخریب گشته و به جای مسجد قبلهٔ آن که به مسجد دعا هم شهرت داشته، مسجد امام خمینی بنا شده‌است.
کوشکک[ویرایش]
این محله با داشتن محیط باز در بخش شرقی آن امکان توسعهٔ هرچه بیشتر آن را فراهم نموده‌است و پرجمعیت‌ترین محلهٔ جهرم می‌باشد. این محل درشرقی‌ترین نقطهٔ شهر قرار دارد. این محله آرامگاه سید عبدالحسین نجفی لاری در خود جای داده است. از مرز شرقی آن هرچه به طرف شرق پیش می‌رویم باغات جهرم قرار گرفته‌است و همچنین بخش شمالی آن باغات مرکبات قرار دارد و فقط بخش غربی آن با محله مصلی مرز مشترک دارد. ظاهراً وجه تسمیه آن گرفته شده از قصر کوچک است که در مرکز این محله بوده و از شاهزادگان ساسانی در آن می‌زیسته است و اکنون از آن آثاری نیست. لهجه عمومی شهر متفاوت با این محله می‌باشد و قابل تشخیص است.
محله‌های نوساز شهر[ویرایش]
علاوه بر محلات یادشده محلات جدید دیگری نیز با توسعه شهر در اطراف آن در حال شکل گرفتن است و مهمترین مناطق تجمع جمعیت رو به افزایش می‌باشند مناطقی که به طور کامل چهرهٔ یک محله به خود گرفته‌اند عبارتند از:
مهدیه[ویرایش]
مجموعه‌ای از مناطق مسکونی است که به دنبال خیابانی به همین نام کشیده شد، به وجود آمده‌اند و از سایر محلات نیز جدا می‌باشد و کلیهٔ مساکن آن به سبک جدید بنا شده‌اند. در حال حاضر محله مهدیه گسترش یافته و با محلات کلوان، شهرک امام و علی پهلوان مرز مشترک دارد.
شهرک انقلاب[ویرایش]
دربخش جنوب شهر در دامنه کوه البرز قرار دارد و چند سالی است که به صورت یک محله وسیع ظاهر شده‌است این محله از مهمترین مناطق تجمع جمعیت مخصوصاً طبقه جوان می‌باشد. این محله کاملاً مسکونی بوده و مغازه به ندرت دیده می‌شود. این محله مجموعه‌ای از مساکن به سبک جدید و خیابانها و کوچه‌های منظم می‌باشد. اخیراً ساخت و ساز در قسمت ورودی (شمالی) شهرک رونق گرفته و اثری از زمینهای خالی در ورودی شهرک به چشم نمی‌خورد. این ساختمان‌های جدید به سبک مدرن ساخته شده و جلوهٔ زیبایی به شهرک داده‌اند. استادیوم اصلی شهر در ضلع شرقی شهرک قرار گرفته که شامل زمین فوتبال، زمین مخصوص فوتبال ساحلی، زمینهای والیبال و بسکتبال، دو استخر شنا و سالن کشتی می‌باشد. [استادیوم تختی] به محلی برای ورزش صبحگاهی تبدیل شده و افراد زیادی همه روزه به خصوص روزهای تعطیل برای ورزش و نرمش صبحگاهی از نقاط مختلف شهر خود را به استادیوم تختی می‌رسانند. پارک زیبای لاله در منتهای خیابان فجر قرار گرفته که یکی از زیباترین پارک‌های شهر است. مسجد بزرگ الزهرا که یکی از پررونق تریم مساجد شهر جهرم است رو به روی پارک واقع شده است. مسجد در حال گسترش می‌باشد و گنبد آن هنوز تکمیل نشده است. خیابانهای اصلی این محله شامل خیابانهای فجر و شاهد و قائم می‌باشد.
شهرک شهید سحرخیز[ویرایش]
این محله که در قسمت شمالی شهر واقع شده قدمتی سی و چندساله دارد که در نزدیکی اداره تربیت بدنی جهرم واقع شده است.
شهرک شهید دستغیب[ویرایش]
این محله قدمتی سی ساله دارد و در شرق جهرم و در مسیر پردیس دانشگاه علوم پزشکی، سازمان هلال احمر، تیپ۳۳ هوابرد المهدی، و در ابتدای جاده لار-بندرعباس واقع شده، در سالهای اخیر شهرک قمر بنی هاشم (ع) نیز به این شهرک الحاق شده است.
خارقان یا شهرک فاطمیه[ویرایش]
این محله یکی از محله‌های جدید کمتر از دو دهه‌است که زیر ساخت رفته‌است و با فاصله کمی در شمال شهر واقع شده‌است و جمعیت نسبتاً زیادی را در خود جای داده‌است.
شهرک ایثار گران[ویرایش]
این محله هم یکی از محلات جدید شهر می‌باشد که در غربی شهر و کنار شهرک انقلاب قرار دارد و هنوز به طور کامل مساکن آن ساخته نشده‌است و هنوز جمعیت آن زیاد نیست ولی می‌تواند جمعیت قابل توجهی را در خود جای دهد.
فرهنگ شهر[ویرایش]
این محله هم از محلات جدید و در حال شکل گیری است. فرهنگ شهر، همجوار با خارقان (شهرک فاطمیه) واقع در شمال شهر است که به سرعت در حال ساخت و ساز می‌باشد؛ که جمعیت نسبتاً کمی دارد ولی با توجه به رشد سریع آن به زودی می‌تواند جمعیت زیادی را در خود جای دهد. علاوه بر این محلات شهر جهرم به طرف خیابانهای خروجی شهر در حال گسترش بوده و علاوه بر توسعه محلات قدیمی محلات جدیدی در فاصله دورتری در حال شکل گرفتن است.[۱۱][۱۲]
زیباشهر[ویرایش]
این محله در جوار میدان شهید اسدزاده قرار دارد.
محله‌های الحاق شده[ویرایش]
با موافقت شوراهای اسلامی و تأیید بخشداری، فرمانداری و شورای اسلامی شهر جهرم، که جلسه کارگروه آن در استانداری فارس برقرار و مراتب به شورای عالی معماری کشور منعکس شد، چهار روستای تل ریگی، نظام آباد، حیدرآباد و اسلام‌آباد که از توابع بخش مرکزی بودند به شهر جهرم ملحق شدند. این روستاها دارای ۳ هزار و ۳۳۵ خانوار می‌باشند، و همچنین به جمعیت شهری جهرم ۱۳ هزار و ۵۱ نفر افزوده می‌شود.
فرهنگ[ویرایش]
جهرم در شاهنامه[ویرایش]
نام جهرم ۸ بار در شاهنامه فردوسی تکرار شده است. به گفته فردوسی، وقتی که اسکندر مقدونی به ایران حمله می‌کند و ایرانیان را شکست می‌دهد، «دارا» به جهرم فرار می‌کند؛ «جهاندار دارا به جهرم رسید». طبق شاهنامه، مهرک نوشزاد هم زاده شهر جهرم بوده است؛ که این ابیات به شرح زیر است:
| پس آمد سکندر سوی قادسی | جهانگیر تا جهرم پارسی | |
| به جهرم یکی بد کی نژاد | کجا نام او مهرک نوشزاد | |
| به جهرم چو نزدیک شد پادشا | نهان گشت از او مهرک بی وفا | |
| ز جهرم بیامد به ایوان شاه | ز هر سو بیاورد بی مر سپاه | |
| جهاندار دارا به جهرم رسید | که آنجا بدی همه گنجها را کلید | |
| ز جهرم فرخزاد را خواندند | بدان تخت شاهیش بنشاندند | |
| چو منذر به نزدیک جهرم رسید | به آن دشت بی آب لشکر کشید | |
| به منذر چنین گفت کای رایزن | به جهرم کشیدی ز شهر یمن[۱۳] |
سینما[ویرایش]
سینما باربد جهرم از معدود سینماهای فعال استان فارس می‌باشد. این سینما از فروردین ماه ۱۳۴۵ با نام «باربد» آغاز به کار نمود، در سال ۱۳۵۷ بر اثر آتش‌سوزی تعطیل شد اما در سال ۱۳۶۰ توسط شهید عبدالرضا مصلی نژاد بازسازی و مجدداً آغاز به کار نمود. پس از درگذشت مصلی نژاد، این سینما به نام این فرد نامگذاری شد. این سینما که در مالکیت سپاه پاسداران است در حال حاضر به صورت خصوصی اداره می‌شود.
دوسالانه داستان کوتاه نارنج[ویرایش]
نشریات[ویرایش]
- دو هفته نامه جهرم امروز
- مجله دانشگاه علوم پزشکی جهرم
- بعد پنجم طنز
- جوانی
- اردی بهشت
سیاست[ویرایش]
جهرم در مقاطع مختلف تاریخی فراز و فرودهای بسیاری را تحمل نموده است اما در هر مقطعی نقش اساسی خود را ایفا نموده است.
نقش مردم جهرم در جنبشها[ویرایش]
در نهضت تنباکو که از آن به عنوان مقدمه انقلاب مشروطه یاد می‌شود، مردم جهرم نقش مهمی را ایفا نمودند. آنچه از این مقطع تاریخی نقل شده است، حاکی از پیوند آگاهانه مردم و علما این دیار در حمایت از فتوای ضد استعماری تحریم تنباکو است. در مرکز اسناد ایران آمده است: جهرم از مراکز عمده کشت تنباکو در ایران بوده است، مردم جهرم با شنیدن فتوای میرزای بزرگ و خبر تحریم خرید و فروش و استعمال تنباکو، پرچم مبارزه علیه انحصار فروش تنباکو را برافراشتند و ضمن ممانعت از ورود نمایندگان کمپانی رژی به جهرم، از فروش تنباکو خودداری نمودند و جنبش ضد رژی را پس از تهران و تبریز بوجود آوردند و تأثیر مثبتی در حوادث مشروطیت و تحولات پس از آن بجای گذاشتند. با نگاهی به سوابق و مستندات تاریخی جریان ملی شدن صنعت نفت و قیام پانزده خرداد، می‌بینم که مساجد و اماکن مذهبی جهرم، همواره کانون بیداری و مقاومت و اعتراض در برابر حکام بوده و روحانیت این شهر با برخورداری از مقبولیت و حمایت مردمی محور این جریانات بوده‌اند. اسناد مراوده و نامه‌های برخی از علمای جهرم با آیت اله کاشانی در جریان ملی شدن صنعت نفت و کفن پوشی مردم جهرم در قیام ۱۵ خرداد، سند گویایی بر نقش تأثیر گذار جهرم در جریانات سیاسی معاصر است.
مجلس دوران مشروطه[ویرایش]
از شهریور ۱۳۲۰ به بعد بود که از طرف دولتهای وقت انتخابات انجام گرفت. تا کنون ۲۴ دوره «پیش از انقلاب» و ۱۰ دوره «بعد از انقلاب» از شهرستان جهرم نماینده به مجلس معرفی شده است. البته تا دوره سوم «پیش از انقلاب» شهرستان جهرم فاقد نماینده بوده و از از دوره چهارم به بعد است که وکلایی از جهرم به مجلس رفته‌اند. از بین نمایندگان معرفی شده از جهرم به مجلس در «پیش از انقلاب» فقط آقایان «حاذقی»، «وکیل پور»، «جاماسبی» و «پیمان» اهل جهرم بوده‌اند. اسامی نمایندگان معرفی شده از جهرم در ۲۴ دوره «پیش از انقلاب» از قرار زیر است:
- دورهٔ اول (قبل از انقلاب): جهرم نماینده‌ای نداشت
- دورهٔ دوم (قبل از انقلاب): جهرم نماینده‌ای نداشت
- دورهٔ سوم (قبل از انقلاب): میرزا حسن خان مدحت السلطنه
- دورهٔ چهارم (قبل از انقلاب): لسان الملک سپهر
- دورهٔ پنجم (قبل از انقلاب): میرزا اسماعیل خان قشقایی معروف به صولت الدوله / (در جایی علی زارع نیز گفته شده است)
- دور ی ششم (قبل از انقلاب): علی زارع شیرازی
- دورهٔ هفتم (قبل از انقلاب): میرزا علی خان شهداد
- دوره هشتم (قبل از انقلاب):میرزا اسماعیل خان قشقایی (صولت الدوله)
- دور نهم (قبل از انقلاب): لطفعلی خان معدل از شیراز
- دوره دهم (قبل از انقلاب): لطفعلی خان معدل از شیراز
- دوره یازدهم (قبل از انقلاب): لطفعلی خان معدل از شیراز
- دوره دوازدهم (قبل از انقلاب): لطفعلی خان معدل از شیراز
- دوره سیزدهم (قبل از انقلاب): لطفعلی خان معدل از شیراز
- دوره چهاردهم (قبل از انقلاب): ابوالفضل حاذقی
- دوره پانزدهم (قبل از انقلاب): ابوالفضل حاذقی
- دوره شانزدهم (قبل از انقلاب): ابوالفضل حاذقی
- دوره هفدهم (قبل از انقلاب): حسام الدین وکیل پور
- دوره هجدهم (قبل از انقلاب): غلامحسین صارمی
- دوره نوزدهم (قبل از انقلاب): غلامحسین صارمی
- دوره بیستم (قبل از انقلاب): ابوالفضل حاذقی
- دوره بیست و یکم (قبل از انقلاب): ابوالفضل حاذقی
- دوره بیست و دوم (قبل از انقلاب): عبدالکریم جاماسبی
- دوره بیست و سوم (قبل از انقلاب): جعفر پیمان
- دوره بیست و چهارم (قبل از انقلاب) ایرج قادری
مجلس پس از انقلاب اسلامی[ویرایش]
بعد از انقلاب اسلامی نیز جهرم در تمامی دوره‌ها دارای نمایندگانی به شرح زیر می‌باشد:
- دوره اول:علی محمد بشارتی
- دوره دوم و سوم:سیدفخرالدین هاشمی
- دوره چهارم و پنجم:محمدمهدی شجاعی فرد
- دوره ششم: محمدعلی سعدایی
- دوره هفتم: سیدجمال الدین ارجمند
- دوره هشتم و نهم و دهم:محمدرضا رضایی کوچی
نقش نظامی[ویرایش]
- تیپ ۳۳ المهدی جهرم: این مرکز که متعلق به سپاه می‌باشد از مشهورترین مراکز نظامی استان فارس و حتی کشور می‌باشد که سابقه فعالیت‌های آنها در جنگ علیه عراق در میان رزمندگان مشهور می‌باشد. این تیپ در درگیرهای مرزی ایران و گروه پژاک که در سال ۱۳۹۰ رخ داد حضور فعال داشت که منجر به کشته شدن ۶ تن از پاسداران این تیپ شد.
- پادگان آموزشی شهید دستغیب نیروی انتظامی جهرم: یکی از پادگانهای معروف ایران است که همواره جز ۵ پادگان نمونه و مطرح نیروی انتظامی می‌باشد. در دیماه ۱۳۲۰ قضیه‌ای در شهر رخ داد که در نتیجه آن دولت وقت تصمیم به استقرار پادگانی در جهرم گرفت که امروزه به پادگان آموزشی دستغیب معروف است و به آموزش نیروهای انتظامی می‌پردازد. امروزه در قسمت جنوبی شهر تاسیسات نظامی با عماراتی زیبا و خیابانهای مشجر و استخر شنای بزرگ بر زیبایی شهر افزوده است. تشکیلات نظامی مزبور مدتی بصورت گردان و زمانی به صورت تیپ مستقل و مدتی نیز بصورت هنگ آموزشی بود که در این چند سال اخیر مرکز آموزش نیروی انتظامی و جدیداً نیز یگانهای امنیتی برخی سازمانها مثل منابع طبیعی و میراث فرهنگی در این مرکز آموزش می‌بینند.
علم و دانش[ویرایش]
مراکز علمی[ویرایش]
دانشگاه‌ها[ویرایش]
- ۱)دانشگاه علوم پزشکی و دانشکده پرستاری و پیراپزشکی
- ۲)دانشگاه پیام نور
- ۳)دانشگاه آزاد اسلامی
- ۴)دانشگاه جهرم
- ۵)موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی اندیشه
- ۶)دانشگاه علمی-کاربردی شاخه‌های کشاورزی
بنیادهای پژوهشی - فرهنگی[ویرایش]
- ۱)بنیاد ابرار
- ۲)بنیاد آیت اله حق‌شناس
- ۳)بنیاد پژوهشی- فرهنگی پیمان غدیر
- ۴)پژوهشکده دکتر برنا
- ۵)مرکز جهرم شناسی
- ۶)گروه علمی پژوهشی مدرن فا[نیازمند منبع]
- ۷)بنیاد فرهنگی هنری دوستان آسمانی (بسیجیان مسجد امام حسین)[نیازمند منبع]
حوزه‌های علمیه[ویرایش]
- ۱)مدرسه علمیه امام خمینی
- ۲)مدرسه علمیه امام رضا که در حال حاضر تمامی برنامه‌های حوزوی شهرستان در این مدرسه می‌باشد.
- ۳)مدرسه علمیه ولی عصر (فخریه سابق) با تولیت سید مهدی آیت‌اللهی (دادور)
- ۴)مدرسه علمیه نرگس ویژه خواهران
دارالقرآن‌ها[ویرایش]
- ۱)دارالقرآن بزرگ امام علی
- ۲)دارالقرآن تبیان
- ۳)دارالقرآن مهادا
- ۴)دارالقرآن مشکات
- ۵)دارالتحفیظ الهادی (شعبه جهرم مؤسسه قرآنی فرهنگی بیت الاحزان حضرت زهرا سلام الله علیها)
- ۶)بوستان قرآن و اهل بیت جهرم
کتابخانه‌ها[ویرایش]
- ۱) کتابخانه مسجد امام حسین
- ۲)کتابخانه عمومی شماره ۱و۲و۳
- ۳)کتابخانه‌های خصوصی پیمان غدیر و تابش
- ۴)کتابخانه‌های مساجد و حسینیه‌ها و مراکز آموزش
- ۵)کتابخانه مرحوم بهنیا (مسجد مصلی)
اماکن زیارتی[ویرایش]
- امامزاده حسین
- امامزاده شاه فضل
- امامزاده عبدالطیف
- امامزاده سی تن
- امامزاده هشت تن
- امامزاده ابراهیم
- امامزاده شاه حنظلیه
- امامزاده اسدالدهر
- امامزاده اسماعیل
- امامزاده سید قطب الدین
- امامزاده شاه حاجات
- امامزاده محمد (واقع در جبذر)
- امامزاده موسی مبرقع مشهور به پیر پنهان
- امامزاده پیر شبیب
- امامزاده شاه سراج الدین
- امامزاده شاه شهیدان
- امامزاده محمد (واقع در خیابان عبرت)
- امامزاده حبیب
- امامزاده بی بی دو خواهران
- امامزاده بی بی گنج بانو
- امامزاده شاه سلمان
- مقبره خاندان آیت‌اللهی
- مقبره سید حسین آیت‌اللهی
- مقبره سید فخرالدین آیت‌اللهی
پارکها[ویرایش]
- پارک گلستان
- پارک دلگشا
- پارک کودک (بوستان جهان دیدگان)
- پارک جنگلی
- پارک لاله
- پارک کوهسار
- پارک چمران
- پارک خیام
- پارک بهارستان
- پارک اردوگاه
- پارک ملاصدرا
- باغ ملی
- پارک ایثارگران
پارک ریحانه
اقتصاد و صنعت[ویرایش]
شهرستان جهرم مردمی پرکار و تلاش گر دارد شغل اصلی آنها کشاورزی و باغداری است. دربین آنها گروهی به تجارت و پیشه‌وری و جمع دیگری نیز به کارهای اداری مشغولند. اقتصاد مردم این شهرستان برپایه کشاورزی و باغداری استوار است. همچنین در جهرم دو شهرک صنعتی و یک منطقهٔ ویژی اقتصادی وجود دارد. واحدهای صنفی شهرستان جهرم اعم از (تولیدی فنی و توزیعی خدماتی) به عدد ۴۹۱۱ می‌رسد.
کشاورزی[ویرایش]
وجود بیش از ۳۵۰ هزار اصله درخت نخل، ۵/۳ میلیون درخت مرکبات نظیر پرتقال، لیموشیرین، لیموترش، نارنگی و نارنج که ۲۴ هزارهکتار از اراضی شهرستان جهرم را دربرمی گیرد و همچنین قرارداشتن بیش از ۴۱هزار هکتار از زمینهای زراعی این سامان، زیر کشت گندم و جو و حبوبات، برنج، تنباکو و صیفی جات، جهرم را بعنوان یکی از قطبهای مهم کشاورزی کشورمان معرفی می‌نماید علاوه بر خرمای شاهانی جهرم که از نظر کارشناسان یکی از مرغوبترین انواع خرما در جهان است و ۲/۱ درصد خرمای جهان را تأمین می‌کند مرکبات جهرم هم درصد بالایی از تولید مرکبات ایران را به خود اختصاص داده است. مهمترین محصولات کشاورزی و باغی جهرم و مقدار تولید شده آن به شرح ذیل می‌باشد:
- خرما ۲۸۶۲۰ تن در سال
- پرتقال ۶۳۱۸۰ تن در سال
- نارنگی ۱۴۷۵۰ تن در سال
- لیموشیرین ۱۳۹۷۶۶ تن در سال
- تنباکو ۴۲۰ تن در سال
- پنبه ۷۵۰ تن در سال
- گندم آبی ۴۹۰۰۰ تن در سال
- جو ۶۴۰۰ تن در سال
دامپروری[ویرایش]
دامپروری این شهرستان عمدتاً بصورت کوچ نشینی انجام می‌شود که در سالهای اخیر چندین واحد مرغداری در آن ایجاد گردیده است، از جمله واحد مرغداری تخم‌گذار شهرستان ۶ واحد می‌باشد و در روز ۲۵۰۰ کیلوگرم تخم مرغ تولید می‌کنند و واحدهای مرغداری گوشتی به تعداد ۱۵۸ واحد می‌رسد که سالانه ۱۰۲۰۰ تن مرغ گوشتی تولید می‌کنند و ۴ واحد گاوداری صنعتی و ۲۷۰ واحد گاوداری سنتی در این شهرستان فعال می‌باشند
کارخانه‌های تولیدی[ویرایش]
- کارخانه آرد سفید جهرم
- شرکت پتروشیمی جهرم در دست ساخت
- شرکت خرمای تانی
- صنایع لبنیات فروغ
- شرکت آجر ماشینی کاظمیه
- شرکت گچ ماشینی جهرم
- شرکت فرش ماشینی توحید
- شرکت توران گاز جهرم
- شرکت بوتان گاز جهرم
- صنایع ام دی اف آنتیک
- شرکت تولیدی اسپندان فارس
- شرکت کارتن سازی یوسفی
- شرکت تولیدکننده ظروف پلاستیکی
- شرکت شیء فو
- شرکت آبلیمو ممتاز
- شرکت تولیدکننده ظروف یکبار مصرف
- شرکت بسته‌بندی نخل و مرکبات
- شرکت بسته‌بندی شیرین نخل
- ماکارونی بافه
- مجتمع صنعتی غذایی کلوچه، کیک و شکلات خرمایی
- شرکت شن و ماسه (۴ واحد)
- شرکت بسته‌بندی خرما (نخل سبز)
صنایع دستی[ویرایش]
مهمترین صنعت دستی این شهرستان قالی‌بافی است به طوری که یکی از ارکان مهم رشد اقتصاد شهرستان جهرم را تشکیل داده و هر ساله نیمی از این محصولات را که شامل قالی، جاجیم و گلیم است به شهرهای دور و نزدیک صادر می‌شود.
زیرساخت‌های مهم[ویرایش]
- نیروگاه تولید برق سیکل ترکیبی:این نیروگاه در زمینی به مساحت ۱۰۰ هکتار وبا ظرفیت ۱۴۴۰ مگاوات در کیلومتر ۲۵ جاده‌ای جهرم شیراز احداث گردید
- شرکت پتروشیمی جهرم
ترابری و ارتباطات[ویرایش]
مسیرهای ارتباطی[ویرایش]
خروجی این شهرستان از شمال به شهرستانهای شیراز و فسا، از شرق به لارستان-گراش-بندرعباس-جزیره قشم وزرین دشت و داراب، واز غرب به قیر-خنج-اوز-لامرد و عسلویه می‌باشد مسیر شیراز-جهرم-لارستان به جزیره قشم، بندرعباس و بندر لنگه مسیری جدید و نزدیک می‌باشد
- راه جهرم – لارستان به طول ۱۵۵ کیلومتر
- بزرگراه جهرم – شیراز به طول ۱۷۰ کیلومتر
- راه جهرم – قطب آباد به طول ۲۰ کیلومتر
- راه جهرم – قیر به طول ۷۵ کیلومتر
- بزرگراه جهرم-خاوران-سروستان به طول ۹۰ کیلومتر
فاصله جهرم با بعضی از شهرهای مهم:
| شهر مقصد | فاصله(km) |
|---|---|
| تهران | ۱۰۰۴ |
| شیراز | ۱۸۰ |
| اصفهان | ۶۳۵ |
| مشهد | ۱۵۵۴ |
| بندر عباس | ۴۰۰ |
فرودگاه[ویرایش]
فرودگاه جهرم که از سال۱۳۴۸ فعالیت خود را آغاز کرده است و از قدیمی‌ترین فرودگاه‌های کشور است.
راه آهن[ویرایش]
راه آهن جهرم قطعه‌ای از مسیر راه آهن شیراز-بندرعباس می‌باشد که در دست احداث می‌باشد.
پایانه مسافربری[ویرایش]
ترمینال شهید رحمانیان تنها پایانه مسافربری جهرم می‌باشد.
تاکسیرانی[ویرایش]
ناوگان تاکسیرانی جهرم مشتمل بر ۱۲۰۰ خودروی تاکسی می‌باشد که در چهار گروه تاکسی‌های گردشی، خطی، آژانس و بی‌سیم به خدمات رسانی به شهروندان مشغولند.
اتوبوسرانی[ویرایش]
ناوگان اتوبوسرانی جهرم مشتمل بر تعداد ۴۳ دستگاه اتوبوس و۱۱ دستگاه مینی بوس می‌باشد که تمامی دستگاه‌ها به بخش خصوصی واگذار گردیده و تحت مدیریت و نظارت سازمان اتوبوسرانی به فعالیت مشغول به کار می‌باشند.
مخابرات و اینترنت[ویرایش]
تلفن[ویرایش]
تاریخ ارتباطات مخابراتی در استان فارس، به حدود یکصد سال پیش می‌رسد. کل شماره‌های منصوبه در استان فارس تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی چهل و هفت هزار شماره بود، که ۲۵۰۰۰ شماره در شهر شیراز و مابقی در شهرهای جهرم و آباده مشغول به کار بود.[۱۴][۱۵] در سالهای اخیر، تحولات عظیمی در سیستم‌های مخابراتی این شهرستان صورت گرفت و رشد چشمگیری در توسعه ارتباطات حاصل شد. احداث مراکز تلفن دیجیتال در نقاط شهری و روستایی شهرستان، ساخت ایستگاه‌های مخابراتی، راه‌اندازی شبکه دیتا، راه‌اندازی تلفن همراه، پروژه بزرگ فیبر نوری شهر جهرم و دیگر خدمات گسترده مخابراتی از جمله این تحولات در سالهای اخیر می‌باشد.[۱۵]
اینترنت[ویرایش]
دسترسی به اینترنت در جهرم از روش‌های مختلفی از جمله dial-up، ADSL و WiMAX امکان‌پذیر است.[۱۶][۱۷] همچنین دو شرکت ایرانسل و مبین‌نت نیز به ارائه سرویس WiMAX در این شهر می‌پردازند.[۱۸][۱۹] علاوه بر این می‌توان از طریق سه اپراتور همراه اول، رایتل و ایرانسل از اینترنت 4G استفاده کرد.
بهداشت و درمان[ویرایش]
بیمارستان‌ها[ویرایش]
- بیمارستان شهید مطهری:این بیمارستان بیمارستانی دانشگاهی – آموزشی است؛ که در سال ۱۳۴۹ با ظرفیت تخت ثابت ۱۱۰، تأسیس، و در حال حاضر ۱۶۰ تخت دائر دارد. همچنین بخش دیالیز که از بخشهای بزرگ و مجهز جنوب کشور است، در سال ۱۳۹۴ به همت خیر خصوصی به این بیمارستان اضافه شد. تخصصهای موجود در این بیمارستان عبارتند از: داخلی، جراحی، زنان و زایمان، کودکان، اورژانس، نوزادان، ارتوپدی، چشم پزشکی، گوش و حلق و بینی، سوختگی، CCU, Post CCU
- بیمارستان پیمانیه جهرم
- بیمارستان جدید جهرم در هفت طبقه و دارای ۲۳۰ تخت خواب
- بیمارستان خفر
خانه‌های بهداشت[ویرایش]
تعداد خانه‌های بهداشت مصوب از سوی وزارت بهداشت برای شهرستان جهرم ۶۵ خانه بهداشت می‌باشد.
پیوندهای داخلی[ویرایش]
 |
ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای جهرم دارد. |
نگارخانه[ویرایش]
-
برج‌های دو قلوی مسکونی ستاره جنوب
منابع[ویرایش]
- نمایندگی سازمان میراث فرهنگی در شهرستان جهرم
- خبرگزاری میراث فرهنگی
- ↑ «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵». مرکز آمار ایران، ۲۳ اسفند ۱۳۹۵.
- ↑ «مرکز آمار ایران نتایج تفصیلی سرشماری سال ۱۳۹۵». مرکز آمار ایران نتایج تفصیلی سرشماری سال ۱۳۹۵.
- ↑ فارس نامه، ابن بلخی، باب دوم
- ↑ [hhttp://www.myforecast.com/bin/climate.m?city=66233&metric=true «آب و هوای جهرم»] (انگلیسی). وب‌گاه مای فورکست. بازبینی‌شده در ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۳.
- ↑ توکلی، غلامرضا، ایل باصری از تُرناس تا لَهباز، تهران، ۱۳۷۹ خورشیدی. ص۱۴.
- ↑ نجفی، علی محمد. وقایع ایلات خمسه. نشر همسایه.
- ↑ کتاب شهرستان جهرم، صفحه 34 تألیف جلال طوفان
- ↑ نزهةالقلوب، حمدالله مستوفی، بخش پنجم
- ↑ [۱]
- ↑ [۲]
- ↑ گنج دانش جغرافیای تاریخی شهرهای ایران، محمد تقی خان حکیم، انتشارات زرین، ۱۳۶۶
- ↑ جهرم، دکتر ناصر کرمی، انتشارات مصلی نژاد، ۱۳۸۱
- ↑ [۳]
- ↑ [۴]
- ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ «شرکت مخابرات کل استان فارس». شرکت مخابرات کل استان فارس. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۶ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۶ سپتامبر ۲۰۱۱.
- ↑ «لیست شرکت‌های ارائه دهنده سرویس ADSL». شرکت مخابرات استان فارس. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۶ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۶ خرداد ۱۳۹۰.
- ↑ «شرکت‌های ارائه دهنده خدمات اینترنتی». شرکت مخابرات استان فارس. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۶ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۶ خرداد ۱۳۹۰.
- ↑ «مناطق تحت پوشش شرکت مبین نت». شرکت مبین نت. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۶ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۶ خرداد ۱۳۹۰.
- ↑ «مناطق تحت پوشش وایمکس ایرانسل». شرکت ایرانسل. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۶ مه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۶ خرداد ۱۳۹۰.
