شهر زیرزمینی دامنه
محتویات
معرفی شهر دامنه[ویرایش]
دامنه یکی از شهرهای استان اصفهان در مرکز ایران است. دامنه شهری در میان کوه‌های سر به فلک کشیده دالان کوه است که در مساحتی ۳ هزار هکتاری و با جمعیتی ۱۰ هزار نفری در قلب شهرستان فریدن قرار گرفته است.
دامنه در ۱۲۰ کیلومتری غرب اصفهان در ۵۰ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرق و۳۲ درجه و ۵۸ دقیقه عرض شمالی واقع شده است. این شهر با جمعیت ۱۰۰۰۰ نفر (برآورد سال ۱۳۹۲) در بخش مرکزی شهرستان فریدن قرار دارد. به نوعی دامنه را می‌توان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای غرب استان اصفهان نامید که زندگی روستایی و قبیله‌ای درآن قدمتی در حدود چندصد و یا حتی هزار ساله دارد. دامنه به واسطه آستان امامزادگان و همچنین تولیدات کشاورزی در حجم بسیار بالا شناخته شده‌ترین شهر در شهرستان فریدن است. با توجه به وجود تعداد بسیار زیاد زاغه‌های زیر زمینی که هم برای نگه داری دام استفاده می‌شده و هم دارای محلی برای سکونت و پناهگاه بوده به شهر دو طبقه ایران معروف شده است. شهر دامنه که به قولی شهر متحرک کشور نیز نام گرفته است از دوران شکل‌گیری با توجه به جنگ‌ها و لشکر کشی‌های مختلف جابجا شده و قدمت مکان فعلی این شهر به ۵۰۰ سال پیش برمی‌گردد. دامنه در ابتدا مرکز شهرستان فریدن بوده و بعد از آن مرکزیت شهرستان فریدن به داران منتقل گردیده است.
شهر زیر زمینی دامنه[ویرایش]
شهری در اعماق زمین[ویرایش]
در دل شهر دامنه دست‌کندهای قدیمی و ارزشمندی قرار گرفته که توجه بسیاری از دوستداران میراث فرهنگی، گردشگران و توریست‌ها را به خود جلب کرده است.
قدمت تعدادی از این دست‌کندها به کمتر از ۱۰۰ سال برمی‌گردد و بیشتر جهت نگهداری دام حفر شده‌اند اما تعدادی دیگر دارای قدمتی بین ۲۵۰ تا ۵۰۰ ساله هستند که جای مطالعه بسیاری دارد.
شهری دو طبقه و منحصر به‌فرد[ویرایش]
با توجه به وسعت تخمین زده شده این شهر، می‌توان دامنه را از این پس شهر دو طبقه ایران نامید. ماجرای شهر دو طبقه از آنجا آغاز شد که حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ خانه زیر زمینی در این شهر و در زیر خانه‌های فعلی شناسایی شد که تا کنون ۲۵ مورد از این خانه‌های زیر زمینی به طور کامل کشف شده و یک نمونه بعد از آماده‌سازی جهت بازدید عمومی بازگشایی شده و در نوروز ۱۳۹۴ بیش از ۵۰۰۰ بازدید کننده داشته است. تعدادی از این خانه‌های زیر زمینی از زیر به هم راه داشته و تعدادی نیز به صورت دو طبقه و سه طبقه حفر شده‌اند. این خانه‌های زیر زمینی شامل یک دالان ورودی، هشتی، محل نگهداری گوسفند، محل نگهداری گاو، دالان ورود به حیاط مرکزی، حیاط مرکزی و تعدادی اتاق می‌باشد. در حیاط مرکزی چاه آب، حوض آب و سکوی نماز وجود دارد.
از این‌گونه بناها در گذشته‌های دور در مواقع سرما، جنگ و حمله راهزنان یا قحطی به عنوان پناهگاه استفاده می‌شده است که معماری آن شباهت بسیار نزدیک به خانه‌های دوره صفویه دارد، می‌توان احتمال داد که از این مکان‌ها به صورت دائمی مورد استفاده قرار نمی‌گرفته و به صورت موقتی بهره گرفته شده است.
ورودی این بنا تا هشتی ۲۵ متر است که ۱۷ متر آن به صورت سنگ‌چین بوده و جنس بدنه آن دست‌کند است.
قسمت اول که هشتی نام دارد در حقیقت یک حیاط جداکننده بوده و مجزاکننده ورودی‌ها و جهت نگهداری دام مورد استفاده قرار می‌گرفته که فضایی چهار در چهارمتر مساحت داشته و با یک دالان چهار متری وارد حیاط مرکزی (۲۰ متری) می‌شود.
در قسمت مرکزی حیاط مرکزی بنا با مساحت ۲۰ متر قرار گرفته که در چهار طرف آن اتاق‌هایی تعبیه شده است.
این مکان دارای چاه آب و جایگاه نماز بوده که به علت مسائل اعتقادی خود، آنها را بلندتر از سطح زمین می‌ساختند.
جنس مصالح استفاده شده در این بنا به گونه‌ای است که انسان را در فصل زمستان از سرما و در تابستان از گرما محافظت می‌کند.
اسراری نهفته در دست‌کندها[ویرایش]
طی ۱۰۰ سال اخیر در قسمت پایین دیوارها، بخشی جهت نگهداری دام اضافه شده و همچنین با توجه بیشتر به نوع حفاری و دقت در طاقچه‌ها همچنین از روی رنگ دیوارها و نوع کنده‌کاری آن متوجه می‌شویم که قسمت‌هایی در سالیان بعد اضافه شده است که این امر نشان‌دهنده این است که این اماکن در دوره‌های مختلف دستخوش تغییرات حتی در نوع کاربری آن شده‌اند.
اندازه و نوع ساختار متفاوت محل نگهداری دام‌ها حکایت از آن دارد که جایگاه نگهداری دام‌هایی نظیر گاو، گوسفند، بره و اسب متفاوت بوده است.
همچنین برخی اتاق‌ها سنگ‌فرش بوده و کف آنها تماماً از جنس سنگ است، حفره‌های بزرگ و کوچک موجود در بالای دیوارها حکایت از قرارگیری چراغ‌های قدیمی جهت روشن نگاه داشتن اتاق‌ها دارد که به آنها «پی‌سوز» می‌گفتند.
در قسمت هشتی و در بخش نگهداری دام دو هواکش وجود دارد که جهت تهویه هوا از آن استفاده می‌کردند.
وجود هواکش در قسمت فوقانی اتاق‌ها جهت ایجاد جریان هوا، تهویه همچنین گرفتن رطوبت موجود در فضا بوده است.
در بخش شرقی این فضاها اتاق‌هایی زندگی و سکونت قرار داشته که دارای طاقچه است که قسمت بالا و پایین این اتاق‌ها نیز با یکدیگر تفاوت داشته بدین شکل که قسمت بالایی به بیش از ۲۰۰ سال قدمت و قسمت پایینی به کمتر از ۱۰۰ سال نسبت داده شده است. کف اتاق‌هایی که حائز اهمیت بیشتری بودند به صورت سنگ‌فرش و چراغ‌های آن در دو طرف سقف قرار گرفته است.
از نکات منحصر به فرد این مکان، حفاری صاف سقف و دیوارهای قائمه است در حالی که سقف‌های جدیدتر که طی ۱۰۰ سال اخیر حفاری شده این‌گونه نبوده و حالت هلالی‌شکل دارند.
به صورت معمول این مکان ۱۵ متر پایین‌تر از سطح زمین قرار گرفته و عمق چاه آب موجود در آن ۲۰ متر است که با گذشت زمان این چاه خشک شده است.
بدنه حوض‌ها و چاه آب با استفاده از ملات ساروج (ماده بسیار مقاوم در برابر آب) عایق‌بندی شده است.
تمامی دست‌کندهای این شهر مربوط به اشخاص بوده و مالکان آنها اشخاص حقیقی هستند که با همکاری این افراد و شهرداری بازسازی شده و تحت نظر میراث فرهنگی اداره می‌شوند.
این بنا طی ۵۰ سال اخیر هیچ تغییری نکرده و از خصوصیات جالب این دست‌کندها شناسایی نوع خاک مرغوبی است که برای این نوع بناها استفاده شده است.
نکته جالب در برخی دست‌کندهای این شهر دسترسی سریع و مستقیم چند دست‌کند به یکدیگر و چند طبقه بودن برخی از آنها است. از توجه در معماری این بناها درمی‌یابیم که ساخت بنا و حفاری آن کاملاً به شکل دستی و بدون استفاده از هیچ‌گونه دستگاهی صورت گرفته است. به گفته کارشناسان میراث فرهنگی و مرمت آثار باستانی این دست‌کندها به علت قدیمی بودن معماری خاص و منحصر به فرد و تعداد زیادشان، آنها را از دیگر دست‌کندها موجود در ایران متمایز کرده است.
با توجه به شواهد موجود تعدادی از این خانه‌های زیر زمینی طی سالهای گذشته در نتیجه عملیات‌های راه‌سازی و ساخت و ساز منازل مسکونی تخریب شده و تلاشهای گسترده‌ای جهت مرمت، حفظ و نگهداری آثار باقی‌مانده توسط شهرداری و شورای شهر صورت گرفته است.
این خانه زیر زمینی همه ساله در ایام نوروز پذیرای مهمانان نوروزی و دوستداران آثار باستانی می‌باشد.
