بحران آب در ایران
بحران آب در ایران سلسله چالش‌ها و مشکلات ناشی از کمبود آب و استفاده نادرست از منابع آب در کشور ایران است.
در پی بحران کم‌آبی در ایران و با بحران کاهش ریزش برف و باران در سالهای اخیر و تغییر و تحولاتی که در مسیر رودخانه زاینده‌رود ایجاد شده، آب این رودخانه قبل از رسیدن به اصفهان قطع می‌شود.
محتویات
تاریخچه[ویرایش]
ایران کشوری با اقلیم عمدتاً گرم و خشک است. رشد سریع جمعیت مهمترین عامل کاهش سرانه آب تجدیدشونده کشور در قرن گذشته بوده است. جمعیت ایران در طی این هشت دهه، از حدود ۸ میلیون نفر در سال ۰۶–۱۳۰۰ به ۷۸ میلیون نفر تا پایان سال ۱۳۹۲ رسیده است. بر این اساس میزان سرانه آب تجدیدپذیر سالانه کشور از میزان حدود۱۳۰۰۰ متر مکعب در سال ۱۳۰۰ به حدود ۱۴۰۰ متر مکعب در سال ۱۳۹۲ تقلیل یافته و در صورت ادامه این روند، وضعیت در آینده به مراتب بدتر خواهد شد.[۱]
منابع آب تجدید پذیر کل ایران به ۱۳۰ میلیارد متر مکعب بالغ می‌گردد. مطالعات و بررسی‌ها نشان می‌دهد که در سال ۱۳۸۶ از کل منابع آب تجدیدشونده کشور حدود ۸۹/۵ میلیارد متر مکعب جهت مصارف بخش‌های کشاورزی، صنعت و معدن و خانگی برداشت می‌شده است که حدود ۸۳ میلیارد متر مکعب آن (۹۳ درصد) به بخش کشاورزی، ۵/۵ میلیارد متر مکعب (۶ درصد) به بخش خانگی و مابقی به بخش صنعت و نیازهای متفرقه دیگر اختصاص داشته است.[۲]
سبب‌شناسی[ویرایش]
بحران آب در ایران تحت تأثیر سه عاملِ عمده است: رشد جمعیت، کشاورزی ناموثر، مدیریت بد و عطش توسعه
رشد جمعیت و نقش مردم[ویرایش]
جمعیت ایران در قرن نوزدهم میلادی زیر ۱۰ میلیون نفر تخمین زده می‌شود. در حالی‌که در سال ۱۹۷۹ جمعیت ایران به ۳۵ میلیون نفر و در دو دهه بعد از آن جمعیت ایران به دو برابر یعنی ۷۰ میلیون نفر افزایش پیدا می‌کند. جمعیت بیشتر به غذای بیشتری نیاز دارد. به همین دلیل تولید محصولات کشاورزی به شدّت افزایش یافته و آب‌های زیرزمینی و روان به سرعت مصرف شدند.
با این حال مصرف خانگی مردم از آب‌های زیرزمینی تنها هشت تا هفت درصد است که رقم بالایی محسوب نمی‌شود. با توجه به این که بیشتر مصرف آب ایران در بخش کشاورزی است و مصرف خانگی سهم کمی در استفاده از آب دارد، صرفه جویی مردم ایران تأثیر زیادی بر بحران کمبود آب کشور ندارد. خانه‌ها تنها ۷ درصد آب موجود در کل کشور را استفاده می‌کنند و اگر بیست درصد صرفه جویی در مصرف آنها محقق شود صرفاً ۱٫۵ درصد آب کشور نجات پیدا می‌کند.[۳][۴] ولی صرفه جویی در مصرف غذایی می‌تواند تأثیر زیادی بر مصرف آب در بخش کشاورزی بگذارد.
کشاورزی ناموثر[ویرایش]
در حالی‌که تنها ۱۲ درصد از مساحت ایران زیر کشت می‌رفته، حدود ۹۳ درصد از مصرف آب ایران در بخش کشاورزی صورت گرفته‌است.[۵] این در حالیست که تنها ده درصد تولید ناخالص ملی کشور از راه کشاورزی به دست می‌آید و ۱۷ درصد نیروی کار کشور در این بخش مشغول هستند.[۴]
مدیریت نادرست و عدم برنامه‌ریزی[ویرایش]
سازمان محیط زیست سرعت استفاده از منابع آب زیرزمینی در ایران را در قیاس با استاندارد جهانی سه برابر بیشتر تخمین می‌زند. این برداشت بی‌رویه عامل خشکیدن ۲۹۷ دشت از ۶۰۰ دشت ایران می‌باشد.[۴] همچنین بخاطر عدم رسیدگی به شبکهٔ انتقال آب ۳۵ میلیارد مترمکعب آب در مسیر انتقال هدر می‌رود. مطابق گزارش شرکت آب و فاضلاب، دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران تا تاریخ شهریور ماه سال نود چهار ۴۰٪ از شبکه آب کشور فرسوده اعلام شد. ۱۳٪ از کل هدر رفتن آب ایران تا این تاریخ به موجب همین فرسودگی بوده است.[۴]
کمبود آب در ایران[ویرایش]
با توجه به میزان منابع آب و سرانهٔ مصرف، ایران از جمله کشورهایی است که در گروه کشورهای مواجه با کمبود فیزیکی آب قرار دارد. این گروه شامل کشورهایست که در سال ۲۰۲۵ با کمبود فیزیکی آب مواجه هستند. این بدان معناست که حتی با بالاترین راندمان و بهره‌وری ممکن در مصرف آب، برای تأمین نیازهایشان آب کافی در اختیار نخواهند داشت. حدود ۲۵ درصد مردم جهان از جمله ایران مشمول این گروه می‌باشند.[۱]
براساس شاخص فالکن مارک، کشور ایران در آستانه قرار گرفتن در بحران آبی است. با توجه به اینکه در دهه ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ خورشیدی حدود ۶۹ درصد از کل آب تجدیدپذیر سالیانه مورد استفاده قرار می‌گیرد، براساس شاخص سازمان ملل، ایران نیز اکنون در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. بر اساس شاخص مؤسسه بین‌المللی مدیریت آب نیز، ایران در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد.[۲] بنا بر شاخص‌های ذکر شده، کشور ایران برای حفظ وضع موجود خود تا سال ۲۰۲۵ باید بتواند ۱۱۲ درصد به منابع آب قابل استحصال خود بیفزاید که این مقدار با توجه به امکانات و منابع آب موجود غیرممکن به نظر می‌رسد.[۲]
بزرگترین بحران در آینده ایران[ویرایش]
روزنامه واشینگتن‌پست در تیرماه ۱۳۹۳، اعلام داشت ایران در بین ۲۴ کشوری قرار دارد که وضعیت آب در آنها خطرناک است. واشینگتن‌پست، بحران ایران را ناشی از برنامه‌ریزی نادرست در دوران جمهوری اسلامی دانست.[۶] در خرداد سال ۱۳۹۳ خورشیدی، خبرگزاری جهانی طبیعت با انتشار خبری، بحران شدید آب را برای ایران بزرگترین چالش در دوران معاصر خواند. در این گزارش آمده‌است که بر اساس مستندات راهبردهای بین‌المللی آینده (FDI)، ایران از سال‌ها پیش در معرض بحران آب قرار داشته است، اما در سه دهه اخیر برای آن گامی برداشته نشده‌است. این گزارش حاکی از آن است که ایران از مرحلهٔ آمادگی برای خطر عبور کرده و هم‌اکنون در خطر قرار دارد.[۷]
عیسی کلانتری، که در دههٔ ۱۳۷۰ وزیر کشاورزی جمهوری اسلامی ایران بوده است، بحران آب در ایران را تهدیدآمیزتر از خطر اسرائیل خوانده است.[۸] وی که مسئول وقت ستاد احیای دریاچه ارومیه بوده است در بهمن ماه ۱۳۹۳ وضعیت آب در ایران را چنین شرح داده است:[۹] همچنین وی اظهار داشته اگر تا چندسال آینده این معضل رفع نشود هفتاد درصد جمعیت کشور مجبور به ترک ایران می‌شوند[۱۰]
مدیریت استراتژیک[ویرایش]
یک تحقیق مستقل ۱۰ تن از متخصصان ایرانی حوزه مدیریت منابع آب که در آمریکای شمالی و انگلستان تحصیل کرده‌اند نشان می‌دهد که دلیل اصلی کاهش ۸۰ درصدی حجم آب دریاچه ارومیه طی چهار دهه اخیر که سطح آب آن را در ابتدای مهرماه امسال به حدود ۱۰ درصد سطح اولیه آن در سال ۱۳۵۱ شمسی کاهش داده، فعالیتهای انسانی و توسعه سازه‌ای بی‌رویه در این حوضه آبریز بوده و تأثیر خشکسالی و تغییرات آب و هوایی در منطقه در حدی نبوده که بتواند تغییرات سطحی و حجمی این چنینی در دریاچه ایجاد کند. در نتیجه این پژوهش، احیای فیزیکی دریاچه ارومیه ممکن دانسته شده اما چنین فرایندی را مشروط به یک خواست سراسری سیاسی و اقتصادی درنظرگرفته است که در طی سالهای طولانی به نتیجه خواهد رسید.[۱۱]
نمودهای بحران[ویرایش]
خشکسالی در دهه ۱۳۸۰[ویرایش]
در فروردین ۱۳۸۷، علی‌محمد نوریان رئیس سازمان هواشناسی ایران در بازدید از یکی از ایستگاه‌های هواشناسی به خبر وقوع خشکسالی و کاهش شدید بارندگی در زمستان ۱۳۸۶ را اعلام کرد.[۱۲][۱۳] سازمان هواشناسی ایران از ادامه یافتن خشکسالی برای ۴ سال، یعنی تا پایان سال ۱۳۹۰ خبر داد. این رویداد همچنان ادامه دارد و تاکنون خسارات بسیاری را به ایران وارد کرده‌است. مقامات دولتی این خشکسالی را شدیدترین خشکسالی در ۴۰ سال اخیر ارزیابی کردند.
پیش از اعلام دیرهنگام خبر توسط رئیس سازمان هواشناسی در اسفند ۱۳۸۶ و در پی کاهش شدید بارندگی روحانیون محلی در بسیاری از شهرها و استان‌ها اقدام به برپایی نماز باران کرده بودند.[۱۴] وزات نیرو نیز پس از سازمان هواشناسی خبر وقوع خشکسالی شدید در ایران را تأیید و خواستار برپایی نماز باران توسط مردم شد.
میزان بارندگی[ویرایش]
بنابر اعلام «زرگر» معاون وزیر نیرو، میزان بارندگی در ایران در هفت ماه از سال آبی ۱۳۸۷–۱۳۸۶، حدود ۱۹۰ میلیارد متر مکعب بوده که معادل ۱۱۵ میلیمتر در گستره ایران است. این میزان بارندگی در مقایسه با میانگین ۳۹ساله دوره مشابه، ۴۲ درصد کاهش را نشان می‌دهد. این میزان بارش نسبت به خشکسال‌ترین سال که ۷۹–۱۳۷۸ بوده نیز کمتر می‌باشد.[۱۵][۱۶]
میانگین درازمدت بارندگی در ایران ۲۴۲ میلیمتر است؛ ولی بررسی جدول تغییرات میزان بارش‌ها از سال آبی ۸۶–۸۵ تا سال آبی ۹۳–۹۲ نشان می‌دهد که به غیر از سال ۸۶–۸۵ که میزان بارش‌ها ۲۷۸ میلیمتر ثبت شده‌است، در مابقی سال‌ها، کمتر از میانگین درازمدت بوده‌است. بر اساس این آمار در سال ۸۷–۸۶ به طور متوسط ۱۳۸ میلیمتر بارندگی ثبت شده که تغییرات آن نسبت به میانگین بلندمدت، منفی ۴۳ درصد است. در سال آبی ۸۸–۸۷ به طور متوسط ۲۱۱ میلیمتر بارش ثبت شده که تغییرات آن نسبت به بلندمدت منفی ۱۳ درصد است. در سال آبی ۸۹–۸۸ به طور متوسط ۲۳۴ میلیمتر بارندگی ثبت شده که تغییرات آن نسبت به بلندمدت منفی ۳ درصد است. در سال آبی ۹۰–۸۹ نیز تنها ۱۹۷ میلیمتر بارندگی ثبت شده که تغییرات آن نسبت به بلندمدت منفی ۱۹ درصد است. در سال آبی ۹۱–۹۰ به طور متوسط ۲۰۵ میلیمتر بارندگی ثبت شده که تغییرات آن نسبت به بلندمدت منفی ۱۵ درصد است. در سال آبی ۹۲–۹۱ به طور متوسط ۲۳۷ میلیمتر بارندگی ثبت شده که تغییرات آن نسبت به بلندمدت منفی ۲ درصد است و در سال آبی ۹۳–۹۲ حدود ۲۱۸ میلیمتر ثبت شده که این مقدار نیز نسبت به میانگین درازمدت ۱۰ درصد کاهش را نشان می‌دهد.[۱۷]
وضعیت آب موجود در مخازن سدها[ویرایش]
در شهریور ۱۳۹۵ خورشیدی، پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نیرو اعلام کرد: مجموع ظرفیت کل مخازن ۱۶۹ سد موجود در ایران، تا تاریخ ۱۰ شهریور سال ۱۳۹۵ تقریباً برابر با ۴۹٫۸ میلیارد مترمکعب است که از این میزان حدود ۴۷ درصد آن خالی است. بر طبق این گزارش، از ابتدای مهر ۱۳۹۴ تا ۱۰ شهریور ۱۳۹۵ خروجی آب سدهای کشور که عمدتاً در بخش کشاورزی مصرف شده است، در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از آن، با ۲۸ درصد افزایش، از ۲۸٫۳ میلیارد مترمکعب به ۳۶٫۳ میلیارد مترمکعب رسیده‌است.[۱۸][۱۹]
در آبان ۱۳۹۵ خورشیدی، شرکت مدیریت منابع آب ایران، ظرفیت کل مخازن سدهای کشور در سال ۱۳۹۵ را حدود ۴۹٫۶ میلیارد مترمکعب اعلام کرد و افزود که ۵۴ درصد از مخازن سدهای ایران خالی است.[۲۰][۲۱][۲۲]
حجم بارش برف و باران در سال گذشته[چه سالی؟] ۴۰۰ میلیارد متر مکعب بوده است که از این مقدار ۳۸ میلیارد متر مکعب جذب زمین، ۲۴۰ میلیارد مکعب آن تبخیر و مابقی بر سطح زمین جاری شده‌است.
آثار و تبعات خشکسالی[ویرایش]
خشکسالی منجر به وارد آمدن آسیب‌های جدی به محیط زیست ایران نیز شد.[۲۳] شبکه برق ایران دست کم با کمبود ۵۵۰۰ مگاوات برق مواجه می‌شود و احتمال قطع برق افزایش می‌یابد.[۲۴][۲۵][۲۶] همچنین از کیفیت آب آشامیدنی در شهرها نیز کاسته شده و دولت نیز ناچار به بهره‌برداری بیشتر از منابع آب زیرزمینی، برای تأمین آب کشاورزی و آب آشامیدنی خواهد شد.
خشک شدن هامون و سد دوستی[ویرایش]
در سال ۹۴ نزدیک به سیصد میلیون مترمکعب آب از افغانستان وارد سد دوستی ایران شده بود، اما از با افتتاح سد هرات میزان ورودی آب هری رود به داخل سد دوستی از ۳۰۰ به ۳ میلیون مترمکعب کاهش یافت. دریاچه هامون نیز بکلی خشک شده است در مورد هری رود بین دو کشور قراردادی وجود ندارد اما معاهده حقابه میان افغانستان و ایران مربوط به هلمند درهر دو مجلس قانون‌گذاری دو کشور آن را تصویب کردند.[۲۷]
اقدامات دولت[ویرایش]
دولت برای جبران خسارات ناشی از خشکسالی لایحه‌ای در دو فوریت تقدیم مجلس کرد تا بر اساس آن مجوز برداشت ۲۰ هزار میلیارد ریال از صندوق ذخیره ارزی را برخلاف آثار تورمی آن بدست آورد درحالی‌که معاون وزیر نیرو خسارت‌های ناشی از خشکسالی را تنها ۱۵۰ میلیارد تومان اعلام کرده بود. تأکید دولت بر عدم آگاهی مردم از میزان و شدت خشکسالی[۲۸] و وضعیت فعلی کشور منجر به برگزاری غیر علنی جلسه مجلس شد.[۲۹] برداشت دولت درنهایت به ۲ هزار میلیارد تومان افزایش یافت.[۳۰] دولت هیچ طرحی برای مقابله با خشکسالی و پیش‌بینی آن نداشت و با وجود آن‌که به گفته معاون وزیر نیرو پیش‌بینی خشکسالی از آبان ۱۳۸۶ صورت گرفته بود ستاد خشکسالی در اردیبهشت ۱۳۸۷ با حضور معاون رئیس جمهور و وزرای کشور، نیرو، بازرگانی، بهداشت، کشاورزی و امور اقتصاد و دارایی تشکیل شد. نخریدن گاز از کشورهای دیگر و اصرار بر تأمین آن از داخل، از جمله با استفاده حداکثر از سدهای آبی منجر به خالی شدن ذخیره آبی سدهای ایران در زمستان شد و بر مشکل تأمین آب افزود. ۷ درصد از برق ایران از سدها تأمین می‌شود.[۳۱] نبود برنامه‌ریزی استراتژیک برای آب و تصمیمات شتاب‌زده بر آثار خشکسالی افزود.[۳۲]
ریزگردها در خوزستان[ویرایش]
مسئولان محیط زیست و کارشناسان این حوزه، منشأ اصلی بحران ریزگردها در استان خوزستان را خشک شدن بخشی از تالاب هورالعظیم به علت عملیات حفاری وزارت نفت ایران می‌دانند.[۳۳][۳۴] معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست نیز منشأ بخشی از این ریزگردها را عراق معرفی کرد.[۳۳] این در حالی است که برخی از متخصصین، علل این بحران را فرامنطقه‌ای توصیف می‌کنند.[۳۳] سازمان هواشناسی ایران با توجه به گزارش داده‌های دیدبانی منطقه، منشأ گردوخاک را داخلی دانسته و منشأ اصلی خیزش گرد و خاک را بخش‌های جنوبی استان خوزستان معرفی می‌کند. نقشه‌های تاوایی نشان می‌دهند، گردوخاک تولید شده در سطح زمین، در حد واصل بین هستهٔ تاوایی مثبت و منفی جابجا می‌شود و این مطلب موید این است که منشأ گردوخاک نمی‌تواند از عراق باشد.[۳۵]
بی‌توجهی مطلق به این بحران در برنامه توسعه[ویرایش]
در تابستان ۱۳۹۴، برنامه توسعه ششم کشور که توسط دولت وقت تدوین و در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید به بحران کمبود آب اشاره‌ای نشده بود. ایران از نظر غالب شاخص‌های ناپایداری محیطی در صدر لیست جهانی قرار دارد. حتی برخی مقامات دولت جمهوری اسلامی ایران هم اذعان داشتند که به موجب بحران خشکسالی و فرونشست زمین و اتلاف منابع آب زیرزمینی، تا ده سال آینده احتمال تعطیلی مطلق کشاورزی در کشور وجود دارد. اما علاوه براینکه در برنامه ششم توسعه هیچ توجهی به این مسائل دیده نشد، مواردی نیز وجود دارد که به نظر می‌رسد یا در شرایط خلاء مطلق علمی نوشته شده یا در ضدیت با وضعیت فعلی ایران می‌باشد. برای نمونه در بند ۲۰ از دولت خواسته شده زمینه افزایش جمعیت روستاها و مهاجرت به این مناطق را ایجاد کند، اما با وجود وضعیت بدخیم منابع آب امکان توسعه فرصت‌های شغلی در شرایط خشکسالی وجود ندارد. در مثالی دیگر و در بند پنجاه اشاره شده که تا پایان برنامه ششم باید شمار گردشگران ورودی به جمهوری اسلامی به پنج برابر تعداد فعلی افزایش یابد. بر اساس این ابلاغیه شمار آنها باید به ۲۵ میلیون نفر برسد. متوسط مصرف آب توسط گردشگران به طور معمول سه برابر شهروندان ساکن هر منطقه است اما آب کافی برای سیراب نمودن این جمعیت از گردشگران که بسیاری از آنها هم قرار است در فصل گرما به ایران بیایند وجود ندارد.[۳۶]
اظهار نظرها[ویرایش]
- در تاریخ ۱۰ تیر ۱۳۹۶ علاءالدین بروجردی رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران اعلام کرد بحران آب در ایران وارد مقوله امنیتی شده است. وی افزود: «با این وجود در بسیاری از رودخانه‌های ایران فاضلاب وارد آب می‌شود و آب سالم را از بین می‌برد. در شرایطی که برای استفاده شرب و صنعتی که تنها ۱۰ درصد مصرف کشور را تشکیل می‌دهد دچار مشکل هستیم عملاً به دست خود ما و بی‌توجهی‌های ما و عدم اجرای قانون منابع آبی کشور دارد از بین می‌رود.»[۳۷] او گفت به همین خاطر در مجلس کمیته امنیت آب تشکیل شده است.[۳۸][۳۹]
- حسن عباسی رئیس مرکز بررسی‌های دکترینال امنیت بدون مرز در جمهوری اسلامی ایران علت اصلی خشک شدن سدهای ایران را بالا رفتن معصیت و گناه بیان می‌دارد و اجرای برنامه‌های احیا یا بهبود محیط زیست را بی‌ثمر می‌داند.[۴۰] بسیاری دیگر از سران سیاسی ایران نیز چنین نظری دارند.[۴۱]
منابع برای مطالعه بیشتر[ویرایش]
- «نگاه کابل به هیرمند و هریررود و بحران آب در شرق ایران». خانه. بازبینی‌شده در ۲۰۱۷-۰۱-۱۰.
- کتاب «دیپلماسی آب‌های فرامرزی و نظام بین‌الملل؛ درس‌هایی برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران» تهیه شده در وزارت امور خارجه تحت نظر عباس عراقچی ۱۳۹۵
پانویس[ویرایش]
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ببران، صدیقه؛ هنربخش، نازلی؛ بحران وضعیت آب در ایران و جهان؛مرکز مطالعات استراتژیک
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ احسانی، مهرزاد؛ خالدی، هومن؛ شناخت و ارتقای بهره‌وری آب کشاورزی به منظور تأمین امنیت آبی و غذایی کشور؛ یازدهمین همایش ملی کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران
- ↑ . http://www.bbc.com/persian/iran/2015/09/150910_l45_iran_water_crisis.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ «وضعیت تخت‌جمشید به دلیل فرونشست زمین 'بحرانی' است».
- ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب
<ref> غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نامMadaniوارد نشده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.). - ↑ واشینگتن‌پست
- ↑ Nature world news
- ↑ دیپلمات
- ↑ «سخنان دهشتناک عیسی کلانتری دربارهٔ منابع اب». شنبه ۱۱ بهمن ۱۳۹۳ ساعت ۱۹:۱۸. بازبینی‌شده در 01.02.2015.
- ↑ صدای امریکا. http://ir.voanews.com/content/iran-watershortage-leaving-/2738558.html.
- ↑ «تبرئه «خشکسالی» از قتل دریاچه ارومیه/انگشت اتهام به سوی مدیریت نامناسب». ایسنا، چهارشنبه ۱۵ بهمن ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در چهارشنبه ۱۵ بهمن ۱۳۹۳.
- ↑ ایران دچار خشکسالی می‌شود(رادیو زمانه ،۱۳فروردین۱۳۸۷)
- ↑ یک خشکسالی شدید در راه است وزیر کشاورزی: خشکسالی را باید به فال نیک گرفت(روزنامه دنیای اقتصاد، ۲۶فروردین۱۳۸۷)
- ↑ خشکسالی به علت کفران نعمت(روزآنلاین ۱۵ فروردین ۱۳۸۷)
- ↑ وزارت نیرو مردم را دعوت به برگزاری نماز استسقاء کرد (سایت برنا، ۱۵ فروردین ۱۳۸۷)
- ↑ «توسط دکتر زرگر وضعیت خشکسالی کشور تشریح شد». شبکه خبری آب ایران، ۲۰ فروردین ۱۳۸۷. بازبینی‌شده در ۱۴ آذر ۱۳۹۵.
- ↑ «ارزیابی از سال آبی 94-93». وبسایت روزنامه دنیای اقتصاد، ۵ مهر ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۱۴ آذر ۱۳۹۵.
- ↑ «نیمی از سدهای ایران آب ندارند». خبرگزاری مهر، ۱۷ شهریور ۱۳۹۵. بازبینی‌شده در ۲۸ آبان ۱۳۹۵.
- ↑ «افزایش ۲۸ درصدی برداشت از سدهای کشور». باشگاه خبرنگاران جوان، ۱۷ شهریور ۱۳۹۵. بازبینی‌شده در ۲۸ آبان ۱۳۹۵.
- ↑ «نصف سدها آب ندارند». جام جم آنلاین، ۲۶ آبان ۱۳۹۵. بازبینی‌شده در ۳۰ آبان ۱۳۹۵.
- ↑ «کاهش شدید ورود آب به سدهای ایران/ نصف سدها آب ندارند». خبرگزاری مهر، ۲۶ آبان ۱۳۹۵. بازبینی‌شده در ۳۰ آبان ۱۳۹۵.
- ↑ «کمتر از ۵۰ درصد مخازن سدها پر از آب است». خبرگزاری تابناک، ۲۷ آبان ۱۳۹۵. بازبینی‌شده در ۳۰ آبان ۱۳۹۵.
- ↑ هشتاد درصد پوشش گیاهی «توران» و «خوش‌ییلاق» نابود شد (خبرگزاری میراث خبر، ۲۵اردیبهشت۱۳۸۷)
- ↑ ایران با احتمال خاموشی برق مواجه است (بی‌بی‌سی فارسی، ۲۴اردیبهشت۳۸۷)
- ↑ ذخیره برق کشور تنها ۵۰۰ مگاوات از کمبود را جبران می‌کند؛ آغاز جیره‌بندی تا چند روز دیگر(روزنامه اعتماد ملی، ۱۰خرداد۱۳۸۷)
- ↑ مدیرکل محیط زیست یزد: خسارت خشکسالی ۱۰۰ میلیارد ریال برآورد می‌شود ابراز نگرانی کارشناسان از بروز فاجعه درحیات وحش(خبرگزاری ایسنا، ۹اردیبهشت۱۳۸۷)
- ↑ هیرمند و هریررود و بحران آب در شرق ایران (ایرنا)
- ↑ مواجهه ۱۵ سد با کاهش ۷۰ درصدی بارندگی(روزنامه سرمایه، ۲۴فروردین۱۳۸۷)
- ↑ گزارش دولت مجلس را ترساند(روزآنلاین، ۲۴اردیبهشت۱۳۸۷)
- ↑ خسارات خشکسالی - معوقه فرهنگیان- بخش سلامت- کسری دانشگاه‌ها ۳۵۰۰ میلیارد تومان برداشت از ذخایر ارزی (روزنامه اعتماد، ۱۵اردیبهشت۱۳۸۷)
- ↑ تأمین 80 درصد آب تهران از چاه‌ها(روزآنلاین، ۲۴اردیبهشت۱۳۸۷)
- ↑ فقدان برنامه‌ریزی استراتژیک برای آب است.(صدای آلمان)
- ↑ ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ ۳۳٫۲ «دو سازمان دربارهٔ گرد و غبار خوزستان و ایلام به رئیس‌جمهور گزارش می‌دهند». بی‌بی‌سی فارسی، ۱۳ بهمن ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۸ فوریه ۲۰۱۵.
- ↑ «منشأ گرد و غبار اهواز کجاست؟». همشهری آنلاین، ۱۱ بهمن ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۸ فوریه ۲۰۱۵.
- ↑ «تحلیل گردوخاک ۹ و ۱۰ بهمن ۱۳۹۳ خوزستان». سازمان هواشناسی ایران، ۲۱ بهمن ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۱۲ فوریه ۲۰۱۵.
- ↑ «بی‌اعتنایی مطلق برنامه ششم توسعه ایران به محیط زیست و بحران آب». بی‌بی‌سی. 30 ژوئن 2015 - 09 تیر 1394.
- ↑ «بروجردی: بحران آب وارد مقوله امنیتی شده است».
- ↑ «نماینده مجلس ایران: بحران آب به یک مسئله امنیتی تبدیل شده است».
- ↑ «رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس: بحران آب وارد مقوله امنیتی شده است».
- ↑ «نفت به ازای کالا». 11 دسامبر 2014. بازبینی‌شده در 02 فوریه 2015.
- ↑ «نماز جمعه تهران». بازبینی‌شده در 04 فوریه 2015.
 |
||
| عوامل و شرایط |
 |
|
|---|---|---|
| پیامدها | ||
| منابع در معرض خطر | ||
| حرکت‌های فرهنگی و اجتماعی | ||
