آمادا (قبیله)
سرزمین آمادا | |
---|---|
درگاه دژی در کشور مادا
|
|
نام | سرزمین آمادا |
کشور | ایران |
استان | زنجان گیلان همدان |
شهرستان | حوزهٔ قزل اوزن |
اطلاعات اثر | |
نام محلی | مادا |
نامهای قدیمی | آمادا |
نوع بنا | ناحیه، قبیله، دژ |
دیرینگی | آغاز هزاره یکم پ. م. |
دورهٔ ساخت اثر | دوران باستان |
بانی اثر | دیاکو |
اطلاعات بازدید | |
امکان بازدید | خیر |
آمادا یا آمادای (Ámadāi) نام نخستن قبیلهٔ ایرانی بود که پس از هزیمت ماننا در برابر آشوریان پایداری نمود[۱]. در اراضی ماد و ماننا تیرهها متفاوتی سُکنا گزیده بودند و تنها شهرت قبیلهٔ ماد و ماننا در این بود که ایشان در مقابل دشمن پرچم استقلال برافراشتند. در نتیجه از دید سلاطین آشور، قبایل آمادا و ماننا بمنزلهٔ دو کشور مستقل رسمیت داشتند. آمادا زادگاه دیاکو مؤسس سلسلهٔ پادشاهی بزرگ ماد نیز بشمار میرود.[۲]
محتویات
ماد در قرن هشتم پ. م.[ویرایش]
وقایع آغاز قرن هشتم - ۷۹۹ - پیش از میلاد از لحاظ تاریخ ماد اهمیت فوقالعاده دارد. در آن دوران که ماد هنوز برای مبارزه با دشمن خطرناکی چون آشور متحد و آماده نبود و نظامیان آشور آن سرزمین را هدف چپاول و غارتگریهای منظّم قرار داده بودند مرتباً قطعاتی از خاک آن را متنزع مینمودند.
تهاجم اورارتو به قلمروی آشور حایلی میان آشور و ماد گشت و بدین منوال ماد از اینکه تحت انقیاد آشور در آید، نجات یافت [۳]. و چون خود اورارتوییان از لحاظ اقوام ماد، به صورت بزرگترین خطر در آمدند، مبارزهٔ آزادی طلبانهٔ ماننا[۴] این خطر جدید را از سرزمین ماد دور کرد.
سرانجام چون اورارتو بار دیگر ماننا را به زیر فرمان خود درآورد ساردوری دوم پیشوای اورارتو دوباره جسارت کرده به بابل حمله کرد[۵]، رقابت میان دو امپراطوری کشورگشا یعنی آشور و اورارتو به مردم ماد و ماننا کمک کرد. شکست سختی که از طرف لشکریان تجدید سازمان یافته تیگلت پیلسر سوم در سال ۷۴۲ پ. م. به اورارتو وارد کرد به دعاوی اورارتو درباره حاکمیت بر ماننا پایان بخشید و دوران رونق و شکفتگی دولت ماننا آغاز گردید و در آن عهد از حیث نیرو و اهمیت، چندان از اورارتو و آشور عقب نبود.
اما ماننا کشور نیمه مستقل محسوب میشد و تا آخر متحد آشور باقی ماند، قبایل زیادی در سلسله جبال زاگروس تحت انقیاد ماننا بودند منجمله قبایل مادای که پیشوایشان هاناسیروکا بود[۶]. دیاکو میخواست یوغ ماننا را که او هم یوغ آشور را بر گردن داشت، براندازد و بدین سبب با روسای یکم شاه اورارتو عهد اخوت بست [۷].
قیام مادیها[ویرایش]
به احتمال قوی قیام مادیها در زمان اسرحدون پیرامون نوروز آشوری سال - ۶۷۳ پ. م. - وقوع یافت، مقدمترین سئوالات اسرحدون مربوط به جریان شورشی مورخ به سوم ماه ایار است ولی در آنجا سه پیشوای سرزمین ماد، دوساننی و مامیتیارشو همچون متحدان خشتریته وارد میدان نبرد شدهاند. بنابر پرسشهای مربوط به نخستین مذاکره خشتریته با دوساننی و مامیتیارشو را باید به تاریخ مقدمتری منسوب دانست؛ بنا به جملات آیا مامیتیارشو به سخن او گوش خواهد کرد ... آیا امسال با اسرحدون دشمنی خواهد ورزید ... این سئوال در آغاز سال و در ماه نیسان به عمل آمده بود.
رهبر قیام[ویرایش]
خشتریته خداوند ده کار کاشی رهبر و الهام بخش قیام بود. وی موفق به جلب دوساننی خداوند پیشین ده ساپاردا و مامیتیارشو خداوند ده پیشین در ناحیهٔ مادای گشت. لقب مامیتیارشو را در سئوالات چنین باید دانست و نباید تصور کرد [۸] که وی تنها فرد مادی بوده که در اتحادیه قبایل ماد شرکت داشته. هر سه پیشوای شورشی مادی بودهند و نامهای سه مرکز شورش یعنی دژ کارکاشی، ساپاردا و آمادای در لوح منقول است. این نواحی از مسعمرات آشوریان بوده باج و خراجی هر سال به سلاطین آشور پرداخت مینمودند.
زیستگاه قوم ماد[ویرایش]
ویژگی رود قزلاوزن مارپیچی بودن آن است. قزل اوزن بالاتر از شمالغرب بسوی جنوبشرق میان کوههای آقداغ، دنبالهٔ جبال البرز جاری میشود و درّهای که در این محل تشکیل میدهد در دوران کهن اندیا نامیده میشد. در بخش شمالشرقی این درّه رودکی که از کوهستان سهند سرازیر میشود و شهر کنونی میانه بر کرانهٔ آن قرار دارد به قزلاوزن میریزد. درّهٔ این رودک و جویبارهایی که بدان میریزند در دوران باستان ناحیهٔ زیکرتو را تشکیل میداده. قزل اوزن بالاتر از محل تلاقی با رودک مزبور از جنوب به شمال جاری است بخش علیای آن را گیزیلبوندا از ماننا جدا میکرد. آشوریان بیشتر این بخش قزلاوزن را مادای میخواندند. در اینجا شعبهٔ راست قزلاوزن، زنجان رود درّهٔ جداگانهای را تشکیل میدهد که اکنون در اطراف شهر زنجان قرار گرفته و خمسه نامیده میشود.
وجه تسمیهٔ ماد[ویرایش]
کلمه ماد، بزبان آشوری مادای، آمادای، ماتای و بزبان عیلامینو ماتاپه و بزبان یونانی قدیم مدی یکی از نامهای قومی و جغرافیایی است که ریشهٔ واضح از زبانهای ایرانی برای آن نمیتوان یافت [۹]. معهذا در میان مردم آن سرزمین که در قرن نهم پ. م. به زبان ایرانی سخن میگفتند متداول بود و این خود از شکل دیگر کلمه یعنی آمادای که در ردیف مادای در منابع آشوری محفوظ مانده و مشهود است. در این صورت واژه سازی با پیشوند « آ » و بدون آن ویژهٔ زبانهای ایرانی است.[۱۰]
از مجموع مطالب بالا چنین بر میآید که شاید اتحادیه قبایل ماد به صورت اتحاد قبایلی غیر ایرانی وجود داشته و بخش ایرانی ساکنان سرزمین ماد فقط بعدها به شکل قبیلهٔ آریایی جداگانهای تشکیل شد. احتمال منشأ اخیرالذکر این قبیله از نام آن پیداست « آریا ». نامی است که نه یک قبیلهٔ منفرد به خویشتن داده بوده بلکه نام قومی میباشد. عقیدهٔ دیگری نیز اظهار شده است مبنی بر اینکه قدیمترین نام در اصطلاح نژادی « ماکتا.پ » که بزبان عیلامینو است و با کلمهٔ دیگر آن زبان « ماتا.پ » به معنی ماد یا مادها قابل قیاس میباشد، مکتوم است. ممکن است اصطلاح مادها ریشهٔ عیلامی - کاسپی داشته باشد.
منابع آشوری در ردیف شکلهای مادای و آمادای که معرف اتحادیه قبایل ماد بوده کلمهٔ « ماتای » را که ریشهٔ عیلامی دارد آوردهاند. این نیز شاید حاکی از آن باشد که اصطلاح مادها از دیر باز در سرزمین منظور متداول بوده است.
جستارهای وابسته[ویرایش]
پانویس[ویرایش]
- ↑ از دولتهای مقدم جبال زاگروس
- ↑ یا همان دیوک منقول در آثار هرودوت
- ↑ این حملات از دریاچه اورمیه تا درّهٔ رود دیاله، و تقریباً سرحد عیلام ممتد بود.
- ↑ که قبایل مجاور دریاچه اورمیه را در بر گرفته و متحد ساخت.
- ↑ یعنی نامار در درّهٔ رود دیاله
- ↑ محتملا قبل از دیاکو بود - HanasiruKa
- ↑ انعکاسی از این دوران در جنگ هماون به قلم فردوسی به نظم در آمده
- ↑ بر خلاف آنچه گاهی گمان میکنند
- ↑ بزبان پارسی ماد، بزبان پارتی مات، بزبان ارمنی قدیم مار-ک
- ↑ اغلب مورخان مفهوم راهزن را برای واژهٔ ماد قائلند و دلیلشان مترداف بودن مادا با مارتای اوستا که بمعنی قاتل و راهزن است عنوان میکنند. ولی هیچ دلیلی ندارد مادا را با مارتا مشابه قلمداد نماییم
منابع[ویرایش]
- ای. م. دیاکونوف. تاریخ ماد. ترجمه کریم کشاورز. انتشارات: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. تهران ۱۳۸۰. ISBN 964-445-106-6
پیوند به بیرون[ویرایش]
|
|
|