آمادا یا آمادای (Ámadāi) نام نخستن قبیلهٔ ایرانی بود که پس از عزیمت ماننا در برابر آشوریان پایداری نمود.[۱] در اراضی ماد و ماننا تیره‌ها متفاوتی سُکنا گزیده بودند و تنها شهرت قبیلهٔ ماد و ماننا در این بود که ایشان در مقابل دشمن پرچم استقلال برافراشتند. در نتیجه از دید سلاطین آشور، قبایل آمادا و ماننا بمنزلهٔ دو کشور مستقل رسمیت داشتند. آمادا زادگاه دیاکو مؤسس سلسلهٔ پادشاهی بزرگ ماد نیز به‌شمار می‌رود.[۲]
وقایع آغاز قرن هشتم - ۷۹۹ - پیش از میلاد از لحاظ تاریخ ماد اهمیت فوق‌العاده دارد. در آن دوران که ماد هنوز برای مبارزه با دشمن خطرناکی چون آشور متحد و آماده نبود و نظامیان آشور آن سرزمین را هدف چپاول و غارت‌گری‌های منظّم قرار داده بودند مرتباً قطعاتی از خاک آن را متنزع می‌نمودند.
تهاجم اورارتو به قلمروی آشور حایلی میان آشور و ماد گشت و بدین منوال ماد از اینکه تحت انقیاد آشور در آید، نجات یافت.[۳] و چون خود اورارتوییان از لحاظ اقوام ماد، به صورت بزرگترین خطر درآمدند، مبارزهٔ آزادی طلبانهٔ ماننا[۴] این خطر جدید را از سرزمین ماد دور کرد.
سرانجام چون اورارتو بار دیگر ماننا را به زیر فرمان خود درآورد ساردوری دوم پیشوای اورارتو دوباره جسارت کرده به بابل حمله کرد،[۵] رقابت میان دو امپراطوری کشورگشا یعنی آشور و اورارتو به مردم ماد و ماننا کمک کرد. شکست سختی که از طرف لشکریان تجدید سازمان یافته تیگلت پیلسر سوم در سال ۷۴۲ پ.م. به اورارتو وارد کرد به دعاوی اورارتو دربارهٔ حاکمیت بر ماننا پایان بخشید و دوران رونق و شکفتگی دولت ماننا آغاز گردید و در آن عهد از حیث نیرو و اهمیت، چندان از اورارتو و آشور عقب نبود.
اما ماننا کشور نیمه مستقل محسوب می‌شد و تا آخر متحد آشور باقی ماند، قبایل زیادی در سلسله جبال زاگروس تحت انقیاد ماننا بودند منجمله قبایل مادای که پیشوایشان هاناسیروکا بود.[۶] دیاکو می‌خواست یوغ ماننا را که او هم یوغ آشور را بر گردن داشت، براندازد و بدین سبب با روسای یکم شاه اورارتو عهد اخوت بست.[۷]
به احتمال قوی قیام مادی‌ها در زمان اسرحدون پیرامون نوروز آشوری سال - ۶۷۳ پ.م. - وقوع یافت، مقدمترین سئوالات اسرحدون مربوط به جریان شورشی مورخ به سوم ماه ایار است ولی در آنجا سه پیشوای سرزمین ماد، دوساننی و مامی‌تیارشو همچون متحدان خشتریته وارد میدان نبرد شده‌اند. بنابر پرسش‌های مربوط به نخستین مذاکره خشتریته با دوساننی و مامی‌تیارشو را باید به تاریخ مقدمتری منسوب دانست؛ بنا به جملات آیا مامی‌تیارشو به سخن او گوش خواهد کرد … آیا امسال با اسرحدون دشمنی خواهد ورزید … این سئوال در آغاز سال و در ماه نیسان به عمل آمده بود.
خشتریته خداوند ده کار کاشی رهبر و الهام بخش قیام بود. وی موفق به جلب دوساننی خداوند پیشین ده ساپاردا و مامی‌تیارشو خداوند ده پیشین در ناحیهٔ مادای گشت. لقب مامی‌تیارشو را در سئوالات چنین باید دانست و نباید تصور کرد[۸] که وی تنها فرد مادی بوده که در اتحادیه قبایل ماد شرکت داشته. هر سه پیشوای شورشی مادی بودهند و نام‌های سه مرکز شورش یعنی دژ کارکاشی، ساپاردا و آمادای در لوح منقول است. این نواحی از مسعمرات آشوریان بوده باج و خراجی هر سال به سلاطین آشور پرداخت می‌نمودند.
ویژگی رود قزل‌اوزن مارپیچی بودن آن است. قزل اوزن بالاتر از شمال‌غرب بسوی جنوب‌شرق میان کوه‌های آق‌داغ، دنبالهٔ جبال البرز جاری می‌شود و درّه‌ای که در این محل تشکیل می‌دهد در دوران کهن اندیا نامیده می‌شد. در بخش شمال‌شرقی این درّه رودکی که از کوهستان سهند سرازیر می‌شود و شهر کنونی میانه بر کرانهٔ آن قرار دارد به قزل‌اوزن می‌ریزد. درّهٔ این رودک و جویبارهایی که بدان می‌ریزند در دوران باستان ناحیهٔ زیکرتو را تشکیل می‌داده. قزل اوزن بالاتر از محل تلاقی با رودک مزبور از جنوب به شمال جاری است بخش علیای آن را گیزیل‌بوندا از ماننا جدا می‌کرد. آشوریان بیشتر این بخش قزل‌اوزن را مادای می‌خواندند. در اینجا شعبهٔ راست قزل‌اوزن، زنجان رود درّهٔ جداگانه‌ای را تشکیل می‌دهد که اکنون در اطراف شهر زنجان قرار گرفته و خمسه نامیده می‌شود.
کلمه ماد، بزبان آشوری مادای، آمادای، ماتای و بزبان عیلامی‌نو ماتاپه و بزبان یونانی قدیم مدی یکی از نام‌های قومی و جغرافیایی است که ریشهٔ واضح از زبان‌های ایرانی برای آن نمی‌توان یافت.[۹] مع‌هذا در میان مردم آن سرزمین که در قرن نهم پ.م. به زبان ایرانی سخن می‌گفتند متداول بود و این خود از شکل دیگر کلمه یعنی آمادای که در ردیف مادای در منابع آشوری محفوظ مانده و مشهود است. در این صورت واژه‌سازی با پیشوند «آ» و بدون آن ویژهٔ زبان‌های ایرانی است.[۱۰]
از مجموع مطالب بالا چنین بر می‌آید که شاید اتحادیه قبایل ماد به صورت اتحاد قبایلی غیر ایرانی وجود داشته و بخش ایرانی ساکنان سرزمین ماد فقط بعدها به شکل قبیلهٔ آریایی جداگانه‌ای تشکیل شد. احتمال منشأ اخیرالذکر این قبیله از نام آن پیداست «آریا». نامی است که نه یک قبیلهٔ منفرد به خویشتن داده بوده بلکه نام قومی می‌باشد. عقیدهٔ دیگری نیز اظهار شده‌است مبنی بر اینکه قدیمترین نام در اصطلاح نژادی «ماکتا. پ» که بزبان عیلامی‌نو است و با کلمهٔ دیگر آن زبان «ماتا. پ» به معنی ماد یا مادها قابل قیاس می‌باشد، مکتوم است. ممکن است اصطلاح مادها ریشهٔ عیلامی - کاسپی داشته باشد.
منابع آشوری در ردیف شکل‌های مادای و آمادای که معرف اتحادیه قبایل ماد بوده کلمهٔ «ماتای» را که ریشهٔ عیلامی دارد آورده‌اند. این نیز شاید حاکی از آن باشد که اصطلاح مادها از دیر باز در سرزمین منظور متداول بوده‌است.
↑اغلب مورخان مفهوم راهزن را برای واژهٔ ماد قائلند و دلیل‌شان مترداف بودن مادا با مارتای اوستا که بمعنی قاتل و راهزن است عنوان می‌کنند؛ ولی هیچ دلیلی ندارد مادا را با مارتا مشابه قلمداد نماییم
ایران
