خشکسالی
«سالي كه خشك است» اين نخستين تعبيري است كه از واژه خشكسالي به ذهن خواننده عام متبادر مي‌شود كه نگاهي سنتي و غيرعلمي را به اين پديده در بر دارد. خشكسالي يا به عبارتي دوره امتداد خشكي مي‌تواند از چند ماه تا چند سال باشد. در واقع از نظرگاه علمي عبارت دقيق‌تر و مناسب‌تر به جاي خشكسالي، «دوره كم‌آبي» است. به طور كلي، دوره كم‌آبي دوره ممتدي است كه طي آن يك منطقه با كمبود در منابع و ذخيره آبي مواجه است. از اين تعريف، بلافاصله مي‌توان نتيجه گرفت كه دوره كم آبي نسبت به يك منطقه به خصوص و ويژگي‌‌هاي مختلف آن سنجيده مي‌شود و به سادگي نمي‌توان مفاهيم و مسائل مربوط يا برآمده از آن را در طول زمان و مكان تعميم بخشيد. [۱]
خشکسالی میتواند باعث عدم توازن در میزان آب و در نتیجهٔ آن کمبود آب، نابودی گیاهان، کم شدن شدّت جریان آب (برای نیروگاه‌های برق‌آبی)، کاهش عمق آب‌های سطحی و خاک مرطوب می‌شود. این اتّفاق زمانی رخ می‌دهد که تبخیر سطحی و تبخیر آب از گیاهان از حدّ معمول در مدّت معیّن بیشتر شود. خشکسالی جدّی‌ترین معضل فیزیکی برای کشاورزی در همهٔ جای دنیا است. برای مقابله با این پدیده بارور کردن ابرها میتواند (نه الزاماً) روشی مؤثر ولی کوتاه‌مدت است.
محتویات
انواع خشکسالی[ویرایش]
مجموعه‌اي از تحقيقات بين‌المللي كه در اواخر دهه ۵۰ شمسي صورت گرفت، حاكي از آن بود كه بيش از ۱۵۰ تعريف متفاوت از خشكسالي در نوشته‌هاي مختلف علمي مطرح شده و به چاپ رسيده است. كثرت اين تعاريف بازتابي از تنوع و گستره وسيع اين مقوله است كه نشان‌دهنده آن است كه اين تعاريف بر حسب نيازدر نواحي مختلف و رهيافت‌هاي متعدد به اين پديده در رشته‌هاي علمي گوناگون، شكل گرفته است. دونالد ويلهايت، اقليم‌شناس و مايكل گلانتز، دانشمند علوم اتمسفر طي تحقيق جامعي كه در مقاله‌اي با عنوان «درك پديده خشكسالي: نقش تعاريف» به چاپ رساندند، اين تعاريف متعدد را بر مبناي چهار رهيافت بنيادين براي سنجش پديده خشكسالي طبقه‌بندي كردند: آبوهواشناختي، هيدرولوژيكي (آب‌شناختي)، زراعتي و اقتصادي-اجتماعي. سه دسته اول به بررسي روش‌هاي اندازه‌گيري و سنجش دوره كم‌آبي به عنوان يك پديده فيزيكي مي‌پردازند. دسته چهارم، اما، دوره كم‌آبي را از منظر عرضه و تقاضا بررسي مي‌كند؛ اثرات كمبود آب را در نظام‌هاي اقتصادي-اجتماعي، رد‌گيري مي‌كند. [۱]
خشكسالي آب و هوايي[ویرایش]
اين رده از خشكسالي عموما بر مبناي درجه خشكي-كه در مقايسه با يك مقدار «نرمال» يا متوسط سنجيده مي‌شود- و طول دوره خشكي تعريف مي‌شود. شرايط جوي يا اتمسفريك كه منتج به كاهش نزولات جوي (انواع برف و باران) مي‌شوند از منطقه‌اي به منطقه ديگر تغييرات زيادي دارند. بنابراين، تعاريف مختلف دوره كم‌آبي بايد به عنوان شاخصي منطقه‌اي در نظر گرفته شوند. منظور از منطقه، در اينجا، يك ناحيه جغرافيايي وسيع از يك كشور يا قاره است كه داراي ويژگي‌‌هاي طبيعي و انساني متمايزي نسبت به مناطق همسايه باشد. به عنوان نمونه، برخي تعاريف خشكسالي آب و هوايي، دوره‌هاي كم‌آبي را بر پايه تعداد روزهاي همراه با ريزش‌هاي جوي كمتر از سرحدي معين بر مي‌‌شمارند در حالي كه اين سنجش تنها براي مناطقي مناسب است كه داراي رژيم ريزش‌هاي جوي مستمر در طول سال هستند از قبيل مناطق جنگلي باران‌خيز استوايي، اقليم‌هاي نيمه‌گرم‌سيري مرطوب، يا اقليم‌هاي معتدل (يعني مناطق مرطوب در حد فاصل بين مدارهاي قطبي ومدارهاي حاره). لازم به ذكر است كه «اقليم» معيار و محكي از الگوهاي متوسط تغييرات دما، رطوبت، فشار جوي، باد، بارندگي و ديگر مشخصه‌هاي آبوهواشناختي براي منطقه‌اي معين و عموما براي مدت‌زمان ۳۰ سال است. ديگر رژيم‌هاي اقليمي بر اساس الگوي بارندگي فصلي مشخص مي‌شوند. دوره‌هاي ممتد بدون بارندگي در بسياري از مناطق دنيا نظير بعضي نقاط ايران مرسوم است. براي اين مناطق تعريف پيشين، تعداد روزهاي همراه با ريزش‌هاي جوي كمتر از حد معين، غيرواقع‌گرايانه و گمراه‌كننده است. بنابراين به تعاريف ديگري نياز است كه مي‌توانند بين ميزان واقعي ريزش‌هاي جوي و مقادير متوسط ماهانه، فصلي، يا سالانه آن رابطه برقرار كنند.
خشكسالي هيدرولوژيكي (آب‌شناختي)[ویرایش]
هيدرولوژي (يا آب‌شناسي) شاخه‌اي از علم است كه به بررسي و شناخت چرخش، توزيع و كيفيت آب در بالا، بر رو و در زير سطح كره زمين مي‌‌پردازد. بنابراين، اين قسم از خشكسالي با پيامدهاي كمبود دوره‌اي ريزش‌هاي جوي بر منابع و ذخاير آبي روزميني و زيرزميني از قبيل جريان‌هاي رودخانه‌اي، سطح آب درياچه‌ها، آب‌هاي زيرزميني و... مرتبط است. تواتر و شدت خشكسالي هيدرولوژيكي عموما در مقياس حوضه آبريز تعريف مي‌شود. اگرچه تمام كم‌آبي‌ها به نحوي در نتيجه كمبود ريزش‌هاي جوي پديد مي‌‌آيند، هيدرولوژيست‌ها توجه ويژه‌اي به اين موضوع دارند كه چگونه اين كمبود در يك سامانه هيدرولوژيكي ايفاي نقش مي‌كند. اين گونه از خشكسالي‌‌ها به طور معمول خارج از دوره كم‌آبي‌‌هاي آب‌و‌هوايي و زراعتي بوده يا نسبت به آنها داراي تاخير فاز زماني هستند. اثرات كمبود بارندگي بر مولفه‌هاي مختلف سيستم هيدرولوژيكي از قبيل رطوبت خاك، جريان‌هاي آبي و سطح آب‌هاي زيرزميني و ديگر ذخاير آبي به طور آني قابل مشاهده نيست به اين دليل كه اين دسته پيامد‌ها با اثرات كمبود بارندگي بر ديگر بخش‌هاي اقتصادي هم دوره نيستند. به عنوان مثال، يك دوره كمبود بارندگي مي‌تواند موجب كاهش فوري رطوبت خاك شود كه اين امر طبعا در بخش كشاورزي به سرعت تشخيص داده مي‌شود. حال آنكه تاثير اين دوره كمبود بر سطح ذخاير آبي ممكن است توليد نيروي برق-آبي را تا ماه‌ها تحت‌الشعاع قرار ندهد. به علاوه اينكه آب موجود در سيستم‌هاي ذخيره هيدرولوژيكي (مانند ذخاير آبي و رودخانه‌ها) عموما براي مصارف مختلف (از قبيل كنترل سيلاب، آبياري، تفريحات، كشتيراني، برق-آبي، محيط زيست) در رقابت و تعارض هستند؛ اين امر موجب پيچيده‌تر شدن سلسله‌مراتب و سنجش اين پيامدهاي بارش كمتر مي‌شود.
خشكسالي زراعتي[ویرایش]
اين رده از دوران كم‌آبي در واقع به بررسي تاثير ويژگي‌‌هاي مختلف خشكسالي آب و‌هوايي (يا هيدرولوژيكي) بر كشاورزي مي‌‌پردازد، با تاكيد و تمركز بر كسري ريزش‌هاي جوي، اختلاف ميان تبخير وتعرق بالقوه و بالفعل، كسري محتواي آب خاك (رطوبت خاك)، تقليل سطح آب‌هاي زيرزميني يا مخازن آبي ديگر و غيره. از جمله موارد حايز اهميت در كشاورزي ميزان آب مورد نياز گياه است كه خود به شرايط متداول آب‌و‌هوا، مشخصات بيولوژيكي ويژه هر گياه، مرحله رشد گياه و خواص فيزيكي و بيولوژيكي خاك بستگي دارد. يك تعريف مناسب و جامع از خشكسالي يا كم‌آبي زراعتي بايد قادر به بر شمردن قابليت‌ها و حساسيت‌هاي متغير محصولات كشاورزي در طول دوره‌هاي مختلف رشد گياه، از آغاز تا بلوغ باشد.
خشكسالي اقتصادي-اجتماعي[ویرایش]
تعريف خشكسالي يا دوران كم‌آبي از منظر اقتصادي-اجتماعي به ارتباط و پيوند ميان عرضه و تقاضاي برخي كالاهاي اقتصادي با عناصر خشكسالي‌‌هاي آب‌و‌هوايي، هيدرولوژيكي و زراعتي مي‌‌پردازد. اين قسم از خشكسالي از آن جهت با سه مورد فوق‌الذكر متفاوت است كه رخداد آن مستقيما مبتني بر فر‌آيندهاي زماني و مكاني عرضه و تقاضاست و به طور غيرمستقيم به كمبود ريزش‌هاي جوي مربوط است حال آنكه سه قسم ديگر كم‌آبي مستقيما با كمبود بارندگي در ارتباط هستند. تامين بسياري از كالاهاي اقتصادي از قبيل آب، علوفه، غلات، ماهي، انرژي برق-آبي، وابسته به آب‌و‌هواست. به علت تغييرات طبيعي اقليم، آب در برخي سال‌ها فراوان است اما در سال‌هاي ديگر قادر به تامين نيازهاي انساني و محيط‌زيستي نيست. كم‌آبي اقتصادي-اجتماعي زماني رخ مي‌دهد كه ميزان نياز براي آب از ميزان عرضه آن پيشي مي‌گيرد كه در نهايت به ورشكستگي منابع آب منجر مي‌شود؛ اين نوع خشكسالي مي‌تواند به صورت غيرمستقيم از تغييرات وضعيت آب و‌هوا تاثير بپذيرد اما در وقوع آن بسياري عوامل انساني و به خصوص مديريتي نقشي بسزا دارند. خشكسالي اقتصادي-اجتماعي بيشتر محصول طراحي و برنامه‌ريزي غيرعلمي و مديريت ناسنجيده منابع آب است و نه به دليل كم‌آبي ناشي از كاهش مفرط ريزش‌هاي جوي.
از نگاهی دیگر، می‌توان خشکسالی را به طور زیر دسته‌بندی کرد:
- خشکسالی همیشگی، مخصوص مناطق بسیار خشک، در این مناطق بدون روش‌های مناسب آبیاری کشاورزی غیر ممکن است.
- خشکسالی‌های مقطعی، برای مناطقی که فصل‌های خشک و فصل‌های بارانی دارند. کشاورزی در دوران بارانی تنها راه ممکن است.
- خشکسالی ناگهانی، برای مناطق مرطوب و نیمه مرطوب. این خشکسالی غیرمتناوب است و مناطق کوچکی را همیشه در بر می‌گیرد.
- خشکسالی مخفی، در تابستان زمانی که آب زیادی به دلیل گرمای هوا تبخیر می‌شود و به همین میزان بارندگی وجود ندارد. این خشکسالی، گیاهان دیمی را از بین می‌برد.
هم‌اکنون خشکسالی حدود ۲۵٪ از مردم جهان را تهدید می‌کند. در سال ۲۰۰۵ از هر ۴ نفر در جهان ۱ نفر در خشکسالی زندگی می‌کرد.[۲]
منابع[ویرایش]
- «drought.» Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online Academic Edition. Encyclopædia Britannica, 2011. Web. ۰۳ Aug. ۲۰۱۱. <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/171904/drought>.
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ خشكسالي چيست؟، سينا خاتمي، كاوه مدني، روزنامه اعتماد، شماره ۲۱۹۳، ۱۳۹۳/۱۲/۱۰.
- ↑ «خشکسالی ۲۵ درصد از مردم جهان را تهدید می‌کند». خبرگزاری مهر، ۱۳۹۱/۰۶/۱۵.
پیوند به بیرون[ویرایش]
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ خشکسالی موجود است. |
|
||||||||||||||||||||||||||||
