کاروانسرا
کاروانسرا ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گروهی سفر می کنند؛ و سرای، به معنی خانه و مکان. هردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است.
ساده‌تر از همه چنین می‌توان گفت که کاروانسرا ساختمانی است که کاروان را در خود جای می‌دهد و بزرگ‌ترین نوع ساختمانهای اسلامی است. پلان آن معمولاً مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولاً ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است. یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته است. بر روی سکوی برآمده‌ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، طاقگان‌هایی واقع شده‌اند که نمای داخلی را مفصل بندی می‌کنند. در پشت آنها حجره‌های کوچکی برای منزل دادن مسافران ساخته شده است. در کاروانسراهای دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.
پر رونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را می‌توان دوره صفویه دانست. در این دوران بود که شاه عباس یکم با توجه به تدبر خود، تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم نمود و یکی از الزامات این کار را احیای کاروانسراها می‌دانست. پژوهشگران همین موضوع را یکی از دلایل اشتهار بیشتر کاروانسراها به کاروانسرای شاه عباسی می‌دانند. هر چند که ممکن است آن کاروانسرا بازسازی شده کاروانسراهای پیش از صفویه باشد. از جمله کاروانسراهایی که در دوره صفویه ایجاد شده است، می‌توان کاروانسرای شاه عباسی کرج را نام برد که این کاروانسرا در زمان شاه سلیمان صفوی و بین سالهای ۱۰۷۸ تا ۱۱۰۹ احداث گردیده است.[۱]
محتویات
کاروانسرا[ویرایش]
کاروانسرایی را که بیشتر برای نگهداری اسب و چهارپایان استفاده می‌شده است را رباط می‌گفتند ولی کاروانسرا بیشتر مورد استفاده طبقه اعیان و حکومتی تعلق داشته است نوع سومی نیز وجود داشته که به آن ساباط می‌گفتند ساباط در اصل سایه بان و یا سایه باد بوده است یعنی سایه بانی در مسیر باد، ساباط در مسیر راه‌ها برای استراحت چند ساعته و کوتاه مدت و بیشتر برای استراحت در روز ساخته می‌شده و فقط طاق یا ایوانی بوده است بدون در و پناهگاه بعضی از ساباطها دارای آب‌انبار نیز بوده‌اند و بعضی دیگر فاقد آب انبار بوده و تنها سایه بان بوده است. به‌نظر می‌رسد کلمه رباط نیز واژه‌ای فارسی باشد و نه عربی ممکن است رباط عرب شده ره بان یا ره پات باشد. راه بان یا ره پات همچم خانه راه است. آذر پات و آذرپاتگان هم از این ریشه بوده است. چنانچه کلمات عربی رهبان ربان و رهنامج نیز از راه فارسی گرفته شده است. در عربی محلی کلمه کاریان به معنی خانه‌های سرراهی و موقتی نیز از کاروان گرفته شده است. کاروان امروزه یک کلمه بین‌المللی است و در بیشتر زبانها وجود دارد در عربی قیروان و کراوان هم گفته می‌شود.
سرپناه در سفر[ویرایش]
نیاز انسان به سرپنـاه و مأمن، نه تنها در سراگاه بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است. درایران زمین، درگذشته بسیار دورآثار و مظاهری از این گونه بناها و استراحتگاه‌های بین راه دیده می شود که بسیاری از آنها را می توان از نظر شیـوه ساختمانی از شاهکارهای معماری وهنری عصر خود به حساب آورد. احداث کاروانسرا در منطقه سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و ساخت آن در جاده های کاروانی به منظور استراحت و سرپنـاه، در ادوار مختـلف بویژه دوره اسلامی، از اهمیـت خاصی برخوردار بوده است.
کاروانسرا در دوره اسلامی[ویرایش]
.jpg)
در این دوره، معماری کاروانسراها از دیدگاه سبک و تنوع نقشه‌ها به اوج شکوفائی رسیده و در مسیر شهرها و روستا، و معابر کوهستانی و نواحی کویری، کاروانسرا و رباطهای برون‌شهری و در مراکز اقتصادی و راسته بازارها، کاروانسرا و رباطهای برون‌شهری با ویژگیهای متفاوت کار بردی احداث شدند. نمونه‌های بسیار زیبا و جالب توجه از معماری این گونه بناها که در سرزمین پهناور ایران از کرانه‌های رود ارس تا سواحل خلیج فارس به یادگار مانده، معـرف ذوق هنری و مهارت معـماران، بنایان و استادکارانی است که در ادوار مختلف وبا توجه به نیازهای گوناگون، باعلاقه فراوان در طریق تحول، تکامل، زیبائی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند.
باتوجه به این تنوع و زیبائی است که بسیاری از محققان و صاحب نظران هنرمعـماری، کاروانسراهای ایران را مهمتـرین نشانه پیـروزی و موفقیت معمـاری ایران به شمار آورده و استاد کاران ایرانی را در ایجاد این گونه بناها مبتکر و پیشقدم دانسته‌اند. کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی نیز حایز اهمیت فراوانی بوده و شایسته مطالعـه‌ای گسترده است.
بسا که طی قرون سپری شده، کاروانسراهای درون شهری و برون‌شهری که بارانداز و استراحتگاه کاروانها و کاروانیان اقصی نقاط معمور آن روزگاران به شمار می‌آمده، محل تعاطی و تعامل اندیشه ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده، و بی تردید، این تماس و تلاقی انسان‌ها و اندیشه های گوناگون، تأثیـری شگرف بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است.
در آغاز به قدرت رسیدن اعراب، کشور رونق بازرگانی خود را از دست دادو راهسازی و ساختمانهای وابسته به آن به دست فراموشی سپرده شد و رباط و کاروانسراها اعتبار پیشین خود را از دست دادند. سلسله‌هایی چون آل بویه، سامانیان و آل زیار بناهای کاروانسرایی عام‌المنفعهٔ متعدد بنا کردند. در زمان به قدرت رسیدن سلجوقیان راه‌های جدید پدید آمد و برای آسایش کاروانیان کاروانسراهایی ساخته شد.
شخصی به نام ابوالحسنی محمد ابن ماه بسیاری از این رباط‌ها را ساخته است. بخصوص در نواحی شرقی ایرانو. مسیر حرکت جادهٔ ابریشم که مهمترین آنها «رباط چاهه» یا «رباط ماهی» خوانده می وشد رباط ماهی در ۶۶ کیلومتری شرق شهر مشهد واقع شده است و به صورت چهار ایوانی بنا گردیده و از مهمترین یادگارهای دوره غزنوی می‌باشد.
از جمله زیباترین کاروانسراهای این دوره رباط شرف در جادهٔ مشهد سرخس با پلان چهار ایوانی و تزئینات بسیار زیبای آجر کاری و کاشیکاری و رباط کریم با پلان چهار ایوانی در جادهٔ شهریار باشد. همچنین رباط غرب در شهر بابک (جادهٔ شیراز- کرمان) که با سنگ و خشت ساخته شده است. کاروانسرای رابط شرف یکی از بناهای کلیدی معماری اسلامی به شمار می‌رود و در معماری ایران نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. رعایت دقیق و همه‌جانبهٔ تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی، ساخت و به کارگیری طرح‌های آجر چینی متنوع و بدیع در نمای ایوان‌ها، تاق‌ها و تاقچه‌ها و گنبدها عناصر هستند که این کاروانسرای شاه را به یک عمارت قصرگونه شبیه می‌کنند.[۲][۳]
انواع کاروانسراها[ویرایش]
به طور کلی می‌توان کاروانسراها را به دو دستهٔ اصلی تقسیم کرد:
- کاروانسراهای درون شهری
- کاروانسراهای برون شهری
از آن جایی که اغلب کاروانسراهای باقی مانده در ایران متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است، لازم است در تقسیم آن تمامی عوامل از وضع آب و هوایی تا شیوه معماری منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرد. در درجه اول کاروانسراهای ایران را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم‌بندی نمود:
- کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی.
- کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس.
- کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران.
گروه آخر از نظر نقشه به انواع مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند.
- ۱:کاروانسراهای مدور: تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده‌است. این کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است.
- ۲::کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار: این گروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی (اغلب ۸ ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده‌اند و زمان ساخت آنها دوره‌ای است که در معماری کاروانسراهای پیشرفت قابل ملاحظه‌ای به وجود آمده‌است. تعداد آنها مانند کاروانسراهای مدور کم می‌باشد. از نمونه‌های زیبای این گروه، کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان - شیراز، بنارویه جاده جهرم - لار است که به فرم هشت ضلعی در دوره صفوی ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است.
- ۳:کاروانسراهای دو ایوانی: همانند مدرسه‌ها و مسجدها و سایر بناهای مذهبی تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته‌اند. عموماً ایوانهای این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن قرار دارد. از نمونه‌های باقیمانده این کاروانسراها می‌توان از کاروانسرای خوشاب و کاروانسرای دو کوهک نام برد.
- ۴:کاروانسراها با تالار ستون دار: تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده‌اند و از آنها عموماً برای اصطبل استفاده می‌شده‌است. نمونه‌ای از این کاروانسراها عبارت است از کاروانسرای عسگرآباد بین جاده تهران - قم و کاروانسرای خاتون آباد در ۲۵ کیلومتری تهران در جاده گرمسار - تهران.
- ۵:کاروانسراهای چهار ایوانی:در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیادهای مذهبی و غیر مذهبی، مانند مدرسه‌ها، مقبره‌ها، مسجدها، و کاروانسراها استفاده گردیده و تقریباً این طرح نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد، بخصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیاری با طرح چهار ایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده‌است.
- ۶:کاروانسراها با ظرح متفرقه: این گروه، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در گروه‌های ۱–۵ اجمالاً بررسی شد، شباهتی ندارند. کاروانسرای سبزوار و کاروانسرای شاه عباسی جلفا از این گروه هستند.
کاروانسرا در ادبیات ایران[ویرایش]
در ادبیات فارسی، شعرا و بزرگان ادب، جهان را به کاروانسرا و آدمیان را به کاروان تشبیه کرده، با سرودن اشعار زیبا انسان را از دلبستگی به جهان و جهانیان بر حذر داشته‌اند:
| چرا دل بر این کاروانگه نهیم | که یاران برفتند و ما در رهیم |
| پل است این دهر و تو بر وی روانی | نسازد خانه بر پل کاروانی |
| دل ای سلیم بر این کاروانسرا مبند | که خانه ساختن آیین کاروانی نیست |
| کاروان شهید رفت از پیش | وان ما رفته گیر و می اندیش |
| کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش | وه که بس بی خبراز غلغل چندین جرسی |
| بر سردر کاروانسرایی | تصویر زنی به گچ بریدند |
نگارخانه[ویرایش]
-
درون کاروانسرای سعدالسلطنه قزوین
-
کاروانسرای مادر شاه، هتل عباسی اصفهان
-
در ورودی کاروانسرا سنگی زنجان پس از بازسازی
.jpg)
جستارهای وابسته[ویرایش]
پانویس[ویرایش]
- ↑ «کاروانسرای شاه عباسی کرج، تیشینه».
- ↑ براند، هیلن. معماری اسلامی. ترجمهٔ دکتر باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران:روزنه،1383، چاپ دوم.
- ↑ پیرنیا، محمدکریم. آشنایی با معماری اسلامی ایران. تهران:انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران،1372، چاپ دوم.
منابع[ویرایش]
- محمدیوسف کیانی. معماری ایران (دوره اسلامی). چاپ اول. تهران: انتشارات سمت، ۱۳۸۸. ISBN 978-964-459-418-2.
- کاروان و کاروانسرا در تاریخ ایران خبرآنلاین
- Islamic Art
پیوند به بیرون[ویرایش]
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ کاروانسرا موجود است. |
- کاروانسرا و چاپارخانه به قلم دکتر وحید قبادیان
|
||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
