شاه اسماعیل سوم

شاه اسماعیل سوم
پادشاه اسمی سلسله صفوی
سکه‌ای از شاه اسماعیل سوم
دوران	۱۱۶۳ ه‍.ق.–۱۱۸۷ ه‍.ق.
تاجگذاری	۲۵ رجب ۱۱۶۳ ه‍.ق.
زادروز	۱۱۴۶ یا ۱۱۵۵ ه‍.ق.
زادگاه	اصفهان
مرگ	۱۱۸۷ ه‍.ق.
محل مرگ	آباده یا اصفهان
پیش از	کریم خان زند
پس از	شاه سلیمان دوم
همسر	شهربانو بیگم پری‌ نسا بیگم
پدر	میرزا سید مرتضی خلیفه‌سلطانی
مادر	نواب مریم بیگم
فرزندان	حیدر میرزا زینب النساء بیگم زینت النساء بیگم
دین	اسلام، شیعه دوازده‌امامی

شاه اسماعیل سوم صفوی (۱۱۴۶ یا ۱۱۵۵–۱۱۸۷ ه‍.ق.) ۲۴ سال پادشاه ظاهری ایران بود. او کمتر از ۴ ماه پس از سرنگونی شاه سلیمان دوم بر تخت نشست.

تبار

شاه اسماعیل سوم فرزند صدرالصدور «میرزا سید مرتضی خلیفه‌سلطانی» و «مریم بیگم» (یا شاید «خان آغابیگم») دختر شاه سلطان حسین بود. پدرش فرزند «میر سید علی خلیفه‌سلطانی» و نوهٔ «میر سید حسین خلیفه‌سلطان» (علاءالدین حسین مرعشی) بود. میر سید حسین در دو نوبت وزیر اعظم سه تن از شاهان صفوی (شاه عباس یکم، شاه صفی و شاه عباس دوم) بود. برادر شاه اسماعیل سوم به نام میرزا احمد نیازی (نیازی اصفهانی) از شاعران سدهٔ ۱۲ هجری است.

پیش‌زمینه

در دوران پس از قتل نادر شاه افشار، ایران دست‌خوش آشوب شد. گماشتهٔ افشاریان و شاه سلیمان دوم در اصفهان فردی به نام ابوالفتح خان بختیاری بود. از سوی دیگر یکی دیگر از خان‌های بختیاری یعنی علیمردان خان به قصد تصرف اصفهان، در منطقهٔ مورچه‌خورت با ابوالفتح خان درگیر می‌شود اما شکست می‌خورد. علیمردان خان برای تصرف اصفهان با کریم خان زند متحد می‌شود و این دو می‌توانند بدون درگیری شدید و با تسلیم ابوالفتح خان و پیوستنش به اتحاد، اصفهان را بگشایند.

رسیدن به پادشاهی و وکالت علیمردان خان

این سه سردار جهت مشروعیت دادن به قدرت خویش یکی از دخترزادگان شاه سلطان حسین به نام «میرزا ابوتراب خلیفه‌سلطانی» را با نام «شاه اسماعیل سوم» در ۲۵ رجب ۱۱۶۳ ه‍.ق. (۲۹ ژوئن ۱۷۵۰ م.) به پادشاهی بر گزیدند. برخی منابع سن او را در آغاز پادشاهی ۸ و برخی دیگر ۱۷ سال ذکر کرده اند. شایان ذکر است که او برادران بزرگ‌تری هم داشته است. در این اتحاد علیمردان خان با شرط خارج نشدن از اصفهان به سمت «وکیل‌الدوله» (نایب‌السلطنه) برگزیده شد. ابوالفتح خان حاکم اصفهان گشت و وظیفهٔ لشکرکشی و فتح نواحی دیگر بر دوش کریم خان گذاشته شد.

علیمردان خان که وظیفهٔ تربیت شاه را بر عهده گرفته بود، پیمان شکست و امورات را بدون اطلاع شاه انجام می‌داد. او ابوالفتح خان را کشت و ادارهٔ ایالت اصفهان را به حاجی بابا بختیاری وا گذاشت. همچنین بر خلاف پیمان، شاه اسماعیل سوم را با خود برداشت و به قصد تصرف شیراز از اصفهان خارج شد. این اقدامات وکیل‌الدوله سبب شد کریم خان به سوی اصفهان حرکت کرده، آن جا را تصرف کند و به برادرش محمدصادق خان بسپارد. سپس به سوی محل اقامت علیمردان خان در منطقهٔ بختیاری لشکر کشید و او را شکست داد. پادشاه نیز به کریم خان پناه برد و کریم خان در ۱۱۶۴ ه‍.ق. به مقام وکالت رسید.

وکالت کریم خان (دورهٔ نخست)

کریم خان در ۱۱۶۵ ه‍.ق. به قصد شکست محمدحسن خان قاجار به استرآباد (گرگان امروزی) لشکر کشید. وی در این نبرد به‌سختی شکست خورد و در این میان شاه جوان به محمدحسن خان پناه برد. شدت شکست به‌حدی بود که کریم خان بدون توقف به تهران عقب‌نشینی کرد. به‌احتمال زیاد محمدحسن خان به مقام وکالت رسید.

وکالت محمدحسن خان قاجار

محمدحسن خان عمارات اشرف (بهشهر کنونی) را که یادگار شاهان پیشین صفوی بود، در اختیار شاه اسماعیل سوم قرار داد. هر چند که در دورهٔ وکالت محمدحسن خان، گهگاه شاه ناچار بود که در سفرهای جنگی او برضد کریم خان و آزاد خان افغان همراهی‌اش کند و مسافرت و اقامت در شهرهایی همچون آمل، ساری، اصفهان و استرآباد را تجربه نماید. سرانجام در ۱۱۷۲ ه‍.ق. محمدحسن خان از شیخ‌علی خان زند شکست خورد و شاه که در اردوی محمدحسن خان بود دوباره به زندیان پناه برد. او را بااحترام نزد کریم خان در تهران فرستادند. کریم خان که رنجیده‌خاطر بود او را «نمک به حرام» خطاب کرد ولی برکنارش نکرد و حتی جشنی نیز بر پا نمود. کریم خان دوباره به مقام وکالت دست یافت.

وکالت کریم خان (دورهٔ دوم)

کریم خان، شاه را با خود به شیراز برد و مدتی بعد او را به آباده فرستاد. وی هرگز عنوان شاهی را از او نگرفت. برای او در آباده عماراتی ساخت و مقرری تعیین نمود و هر سال در آغاز بهار و پاییز خلعت می‌فرستاد و در نامه‌هایش او را با احترام خطاب می‌نمود. شاه اسماعیل سوم نیز به صنعت چاقوسازی و نقاشی مشغول بود و چند قبضه چاقوی دست‌رنج خود را برای کریم خان فرستاد.

کریم خان در زمان حیات شاه اسماعیل سوم به ظاهر حرمت‌نگهدار خاندان صفوی بود و حداقل در یک مورد و آن هم خطاب به نمایندهٔ دولت انگلیس که برای کسب امتیازات تجاری و روابط طرفین آمده بود، از اسماعیل به عنوان شاه ایران که در آباده زندگی می‌کند و باید در این مورد تصمیم بگیرد، یاد کرده، فرستادهٔ انگلیس را به آباده ارجاع می‌دهد.

درگذشت

شاه اسماعیل سوم در ۱۱۸۷ ه‍.ق. در گذشت. گزارشی مبهم مرگ او را در آباده ذکر کرده است و گزارشی دیگر تأکید می‌کند که کریم خان به محض اطلاع از بیماری سخت شاه، او را به اصفهان فرستاد تا در کاخ‌های تبار خود چشم از این جهان بر گیرد. ظاهراً پس از درگذشت اوست که کریم خان لقب «وکیل‌الرعایا» یا «وکیل‌الخلایق» را اختیار می‌کند.

فرزندان

کریم خان سه روز برای شاه سوگواری نمود، ولی از به پادشاهی رساندن فرزند ارشدش «حیدر میرزا» خودداری نمود و تنها به انتقال او به شیراز و پاسداشت حرمتش بسنده نمود. این حداقل احترام نیز با مرگ کریم خان پایان یافت. منابع به قتل حیدر میرزا به دستور محمدصادق خان زند به دلیل همراهی و دست داشتن این شاهزاده با علیمراد خان زند در روزهایی که شیراز را محاصره کرده بود و یا ترس از ادعای پادشاهی او اشاره می‌کنند. همچنین دختر بزرگ شاه اسماعیل سوم زینت‌السنا بیگم به عقد رضاقلی خان قاجار برادر سرکش آقامحمد خان قاجار در آمد و رضاقلی خان با این ازدواج خود را منتسب به خاندان صفوی نمود. دختر دیگر شاه اسماعیل سوم، زینب‌النسا بیگم به مدت سه سال به فرمان کریم خان زند اداره اصفهان را برعهده داشت.

جستارهای وابسته

• سرنگونی صفویان
• بینش و ایدئولوژی صفویان
• شهرستان آباده
• کریم‌خان زند

منابع

• دهقان‌نیری، لقمان، اصغر منتظرالقایم و علی‌اکبر جعفری. «بحران مشروعیت صفویان و مسئلهٔ پادشاهی اسماعیل سوم». دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، ش. ۵۰ (۱۳۸۶): ۱–۱۶. بازبینی‌شده در ۲۰۱۵-۰۸-۰۵. 
• مدرسی طباطبایی، حسین. برگی از تاریخ قزوین: تاریخچه‌ای از آستانهٔ شاهزاده حسین و دودمان سادات مرعشی قزوین. قم: کتابخانهٔ عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۶۱. ۲۳۴–۲۳۵. بازبینی‌شده در ۱ اکتبر ۲۰۱۵. 

پیوند به بیرون

• فرهنگ فارسی معین (جلد پنجم)، درآیند «اسماعیل سوم»
• دانشنامهٔ ایرانیکا، درآیند «اسماعیل سوم صفوی (به انگلیسی)»
• لغت‌نامهٔ دهخدا، درآیند «اسماعیل (سوم)»
• سکه‌های شاه اسماعیل سوم
• دانشنامهٔ رشد، درآیند «شاه اسماعیل سوم و زندیه»
• صفی‌پور، علی‌اکبر. «معرفی کتاب: شاه اسماعیل سوم و تأسیسات زندیه در آباده». قلم، وبلاگ خبری آباده، ۱۴ آبان ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۲ خرداد ۱۳۹۶. بازبینی‌شده در ۲۲ خرداد ۱۳۹۶.