لغتنامه دهخدا
لغتنامهٔ بزرگ دهخدا کتابی پرحجم شامل شرح و معنی واژههای آثار ادبی و تاریخی زبان فارسی است. این لغتنامه، بزرگترین و مهمترین اثر علیاکبر دهخدا است، که بیش از ۴۰ سال از عمر او صرف آن شد. لغتنامهٔ دهخدا معنی، تفسیر، و شرح تاریخیِ شمار قابل توجهی از واژههای عربی را نیز داراست.
لغتنامهٔ بزرگ دهخدا شامل بخش بزرگی از واژگان ادبی زبان فارسی، با معنای آنها و نیز کاربردشان در شعرها است. با وجود این، این لغتنامه فاقد بخش اعظم واژگان علمی و فنی فارسی است که بیشتر در دهههای پس از تألیف لغتنامه به حوزهٔ زبان فارسی وارد شدند. نسخهٔ چاپی فعلی لغتنامه ۲۶٬۴۷۵ صفحهٔ سهستونیِ قطع رحلی با حروف ریز دارد.
محتویات
محتویات[ویرایش]
حدود نیمی از کتاب را لغات با معنی و شاهد و نیم دیگر آن اعلام تاریخی و جغرافیایی است. این اثر حاوی کلیه لغات فرهنگهای خطی و چاپی فارسی است و در نقل آنها بسیاری از غلطهای گذشتگان تصحیح شدهاست و بسیاری از لغات ترکی، مغولی، هندی، عربی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، روسی و دیگر زبانهای متداول در زبان فارسی نیز در این فرهنگ آمدهاست. برای صحیح خوانده شدن لغات در جلوی هر کلمه حروف حرکتدار به کار رفتهاست. علاوه بر این مزایا، یک دوره مفصل دستور زبان فارسی نیز در لغتنامه آمدهاست.
همهگونه لغات فارسی و محلی، نام شهرها و روستاها و کلمات علمی و شاخص، حتی لغات عربی را میتوان در لغتنامه دهخدا یافت. در جلوی هر کلمه، معنای لغوی آن، موارد کاربرد، طرز تلفظ صحیح، اشعاری در رابطه با آن و بسیاری اطلاعات دیگر دربارهٔ لغت قرار دارد. لغتنامه دهخدا هم دائرةالمعارف است و هم کتاب مرجع علوم گوناگون و هم لغتنامه. واژه لغتنامه را نخستین بار اسدی طوسی در لغت فُرس به کار برده است و علامه دهخدا برای پاسداشت او این نام را بر روی فرهنگ خود نهادهاست.[۱] وجود این کتاب در هر خانه یا کتابخانه یا جای دیگری نعمتی بزرگ محسوب میشود.
لغتنامهای که دهخدا ۴۰ سال، یعنی بیشتر عمر خود را صرف آن کرد، از پایه سه چهار میلیون فیشی بنیان یافتهاست که دهخدا شب و روز به جمعآوری آنها مشغول بودهاست. به گفته خود او و نزدیکانش، وی هیچ روزی از کار فیشبرداری برای لغتنامه غافل نشد مگر دو روز به خاطر فوت مادرش و دو روز به خاطر بیماری سختی که داشت. فکر ایجاد لغتنامهای جامع که هم معنای تمام لغات فارسی را داشته باشد و هم اطلاعات لازم دربارهٔ همه چیز را به خواننده بدهد، از همان زمان که دهخدا در یکی از قرای چهارمحال و بختیاری منزوی بود به ذهنش خطور کرده بود. آن طور که آگاهان نوشتهاند، وی چند میلیون فیش از روی متون معتبر استادان نظم و نثر فارسی و عربی، لغتنامههای چاپی و خطی، کتب تاریخ و جغرافیا، طب، ریاضی، هندسه، هیئت، حکمت، کلام، فقه و… فراهم آورده بود. البته نقل میکنند که او بیشتر یادداشتها را از ذهن خود مینوشته است. خود وی در یکی از یادداشتهای پراکندهاش برای لغتنامه مینویسد: «همه لغات فارسیزبانان تاکنون احیا و در جایی جمعآوری نشده و چه بسا لغات زیادی است که در کتب دیگر، خصوصاً در اشعار آمدهاست که ما آنها را در اینجا نقل کردهایم؛ ولی از سوی دیگر هزاران لغت فارسی و غیرفارسی در تداول به کار میرود که تاکنون کسی آنها را گرد نیاورده یا اگر گرد آورده به چاپ نرسانیده است. ما بسیاری از این لغات را به تدریج از حافظه، نقل و سپس آنها را الفبایی کردهایم؛ ولی باید دانست که برای به خاطر آوردن چندین هزار کلمه و الفبایی کردن آن عمر هفت کرکس میباید… و این کار به هیچ فصل و قطعی، بیرون از بیماری صعب چند روزه و دو روز رحلت مادرم -رحمه الله علیها- تعطیل نشد و به جز اتلاف دقایقی چند برای ضروریات حیات در روز، میتوانم گفت که بسیار شبها نیز، در خواب و میان نوم و یقظه در این کار بودم. چه بارها که در شب از بستر برمیخاستم و پلیته میکردم و چیز مینوشتم.»[۲]
انتشار و مؤسسهٔ دهخدا[ویرایش]
چاپ لغتنامه نخست در سال ۱۳۱۹ در چاپخانه بانک ملی آغاز و یک جلد آن در ۴۸۶ صفحه به چاپ رسید و مدتی متوقف شد، دهخدا در سال ۱۳۲۴ هجری شمسی میلیونها فیشی را که در تهیه لغت نامه فراهم کرده بود، توسط مجلس شورای ملی به ملت ایران هدیه کرد.[نیازمند منبع] سپس مجلس شورای ملی در اول بهمن ماه سال ۱۳۲۴[نیازمند منبع] طی یک تصمیم قانونی چاپ فرهنگ دهخدا را برعهده گرفت. با تصویب قانون اجازه پرداخت دویست و پنجاه هزار ریال از محل صرفه جویی بودجه سال ۱۳۲۴، مجلس جهت هزینه اعتبار طبع فرهنگ دهخدا، حمایتهای مالی لازم را جهت چاپ این فرهنگ لغت به عمل آورد.[۳]
و مؤسسه دهخدا ابتدا در خانهٔ او مستقر بود و بعداً با درگذشت دهخدا در سال ۱۳۳۴ به مجلس منتقل شد. از آن پس، هماهنگی و مدیریت لغتنامه به وصیت خود دهخدا بر عهده محمد معین گذارده شد. پس از درگذشت معین، کار را سید جعفر شهیدی و محمد دبیرسیاقی و دیگران دنبال کردند.
با مصوبهٔ سال ۱۳۳۶ مجلس[نیازمند منبع]، مؤسسهٔ دهخدا به دانشگاه تهران منتقل شد و دانشکدهٔ ادبیات این دانشگاه مسئول چاپ لغتنامه شد. تا سال ۱۳۵۹، چاپخانهٔ دانشگاه تهران لغتنامه را به طور کامل چا کرد. نام «سازمان لغتنامه دهخدا» بعدها به «مؤسسه لغتنامه دهخدا» تغییر کرد.[۴]
اکنون مؤسسه لغتنامه دهخدا در شمیران جنب باغ فردوس مستقر است. این مؤسسه لغتنامه دهخدا را در ۲۲۲ جزوه (حدود بیست و هفت هزار صفحه) چاپ کرده است. سایتهای اینترنتی لغتنامه ارتباطی با مؤسسهٔ لغتنامهٔ دهخدا ندارند.[۵]
حق نشر[ویرایش]
در سال ۱۳۸۵، با تلاش دستاندرکاران مؤسسه لغتنامه دهخدا، دولت وقت قصد داشت مادهٔ واحدهای به تصویب مجلس شورای اسلامی برساند که از قرار گرفتن لغتنامه در مالکیت عمومی جلوگیری میکرد. مطابق قانون حقوق مؤلفان و مصنفان مصوب ۱۳۴۸، آثار پس از گذشت ۳۰ سال از درگذشت پدیدآورندشان تحت شرایطی به مالکیت عمومی در میآیند.[نیازمند منبع] مجلس این ماده را تصویب نکرد.[۶][۷]
نویسندگان لغتنامه دهخدا[ویرایش]
علاوه بر علیاکبر دهخدا و همکاران اولیه او، گروهی از پژوهندگان زبان و ادب فارسی در طی بیش از شصت سال در هیئت مؤلفان لغتنامه دهخدا عضویت داشتهاند و به تهیه مواد و تنظیم آنها و نیز تدوین و تألیف مواد گرد آمده برای لغتنامه مشغول بودند. فهرست این مؤلفان به ترتیب حروف الفبا به قرار زیر است:[۸]
- مرتضی آیتاللهزاده شیرازی (بخشی از حروف «ب»، «د»، «ش»، «گ»، «م»)
- حسن احمدی گیوی (بخشی از حروف «د»، «ر»، «ش»، «ف»، «م»، «ی»)
- محمد استعلامی (بخشی از حروف «د»، «ف»، «ک»، «ه»)
- احمد افشار شیرازی (بخش اول حرف «ح» و بخشی از حرف «الف»)
- عبدالله انوار (حرف «خ» و بخشی از حرف «ک»)
- حسن انوری (بخشی از حروف «الف»، «ب»، «ر»، «ک»، «م» و «ی»)
- محمدابراهیم باستانی پاریزی (بخشی از حرف «ب»)
- احمد بهمنیار (استخراج لغات و مشارکت در تدوین مجلد اول لغتنامه)
- محمد پروین گنابادی (حرف «ذال» و بخشی از حرف «ط» و «ی»)
- یدالله ثمره (بخشی از حرف «ه»)
- محمد جعفریان (بخش اول حرف «ر»)
- عزیزالله جوینی (بخشی از حرف «م»)
- عبدالحسین حائری (بخش نخست حرف «ز»)
- عباس حکیم (بخشی از حرف «ه» و بخشی از حرف «چ»)
- محمد دبیرسیاقی (حروف «ض»، «ظ»، «ل» و بخشی از حروف «ژ»، «ب»، «د» و «ط»)
- جواد درهمی (بخشی از حرف «م»)
- جلیل دوستخواه (بخشی از حرف «ج»)
- عباس دیوشلی (حرف «ت» و بخشی از حرف «ز»)
- محمد اسماعیل رفیعیان (بخش اول حرف «ک» و بخشی از حرف «ر»)
- حسن رهاورد (بخشی از حرف «ب»)
- محمدامین ریاحی (بخش اول حرف «س»)
- غلامرضا ستوده (بخشی از حرف «م»)
- سیدجعفر سجادی (بخشی از حرف «ع»)
- علیاکبر سعیدی سیرجانی (حرف «ن» و بخشی از «م»)
- احمد سمیعی (بخش اول حرف «ش»)
- رسول شایسته (بخشی از حرفهای «ر»، «ک»، و «م»)
- جعفر شعار (بخشی از حرفهای «الف»، «ر» و «غ»)
- ابوالحسن شعرائی (بخشی از حرف «الف»)
- هدایتالله شهاب فردوسی (بخش اول از حرف «غ»)
- سید جعفر شهیدی (حرف «ص»)
- علیاشرف صادقی (بخشی از حرف «گ»)
- غلامحسین صدیقی (بخشی از حرف «ث» و بخشی از حرف «ب»)
- ذبیحالله صفا (بخشی از حرف «ب»)
- عبدالعلی طاعتی (بخش اول حرف «ک»)
- علی غروی (بخشی از حرف «ک» و بخشی از حرف «م»)
- خسرو فرشیدورد (بخش اول حرف «و»)
- علیرضا فیض (بخشی از حرفهای «الف»، «ب»، «ج»، «ح»، «ق»، «و» و «ه»)
- رضا قاسمی (بخشی از حرف «ب»، «س»، «گ» و «م»)
- یزدانبخش قهرمان (بخشی از حرف «چ»)
- ژیلبر لازار (بخش آغازی حرف «چ»)
- محمدتقی مدرس رضوی (همکاری با دهخدا در تنظیم مطالب و استخراج لغات)
- منوچهر مرتضوی (تهیه مطالب و استخراج لغات)
- محمدجواد مشکور (بخشی از حرف «ژ»)
- محمد معین (بخشی از حروف «ث» و «الف»)
- علینقی منزوی (بخشی از حرف «ح»)
- سیدعلی موسوی بهبهانی (بخشی از حروف «الف»، «ب» و «ج»)
- سعید نجفی اسداللهی (بخشی از حروف «ب»، «د»، «ع» و «م»)
- جلالالدین همایی (تهیه مطالب و همکاری در تنظیم و تألیف بخشی از حرف «الف»)
جستارهای وابسته[ویرایش]
چاپهای لغتنامه[ویرایش]
چاپهای اولیهٔ این لغتنامه در دههٔ ۱۳۳۰ زیر نظر انتشارات دانشگاه تهران در ۲۲۲ جزوه توسط مجلس شورای ملی و دانشگاه تهران در ۵۳ جلد منتشر شد. طی سالیان بعد، این لغتنامه به شیوهای نوین توسط انتشارات دانشگاه تهران، ابتدا در ۱۵ جلد و سپس در ۱۶ جلد رقعی، به چاپ رسید. در سال ۱۳۷۷ از سوی چاپخانهٔ دانشگاه تهران به تعداد ۲۲۰۰۰ دوره چاپ شد و بهمرور طی هر سال تعدادی از دورهها به بازار عرضه شد.[۲]
اشکالات و ایرادات لغتنامه دهخدا[ویرایش]
لغت نامه مفصلترین کتاب لغت در زبان فارسی است و علاوه بر آن اعلام نیز با شرح و تفصیل در این کتاب آمده. دهخدا برای تألیف این کتاب نزدیک چهل سال وقت صرف کرده و نزدیک صد نفر با وی همکاری داشتهاند. این لغت نامه، مهمترین و اساسیترین اثر دهخدا است و بیشتر شهرت دهخدا به خاطر همین اثر اوست.[۹]
اما این لغت نامه همچون لغت نامههای دیگر زبانهای دنیا نیازمند به روز رسانیهای ساختاری و مستمر است؛ چرا که هر دو سالیک بار فرهنگ نامههای مهم دنیا بازنویسی میشوند. نحوهٔ انجام این امر در مورد لغت نامهٔ دهخدا از سوی کارشناسان و پژوهشگران زبان فارسی مورد بحث و نقد بسیار بوده. از جمله بارها از زبان مسئولان فرهنگستان زبان و ادب فارسی گلهمندیهایی ابراز شده که مؤسسهٔ دهخدا را مورد خطاب خود قرار داده. به عنوان نمونه:
"معتبرترین و مهمترین فرهنگی که تاکنون نوشته شده لغتنامهٔ دهخداست. از زمانی که دهخدا و بعد از او علاقهمندان و شاگردان و دوستدارانش این کار عظیم را به پایان رساندند تاکنون چه تغییراتی در این فرهنگ داده شده؟ درواقع هیچ. همان لغتنامهٔ دهخدا را اکنون هم تجدید چاپ میکنند، بدون کمترین تغییری. بهجزیک ویرایش سطحی، بهلحاظ محتوایی تغییرات چندانی با آن چیزی که به قلم دهخدا انجام شده بهوجود نیامده… در حال حاضر لغتنامهٔ دهخدا لغتنامهٔ کاملی برای زبان فارسی محسوب نمیشود و این امر علل مختلفی دارد. مهمترین مسئله این است که اکنون شیوههای نوین فرهنگینویسی مطرح شدهاند و اصلاً شیوهٔ فرهنگنویسی عوض شده. امروزه فرهنگنویسی شاخهای از زبانشناسی است و فرهنگهای معتبر برمبنای دانش زبانشناسی، خصوصاً معنیشناسی، تألیف میشوند. یکی از اشکالات عمدهای که در کار لغتنامهٔ دهخداست این است که شیوهٔ واحدی در انتخاب مدخلها، تعریفنگاریها و شواهد وجود ندارد… ضعف شیوهنامه دارد، و اینکه بعد از دهخدا بسیاری از متون فارسی چاپ شدهاند، خصوصاً رمانها، خاطرات، داستانهای کوتاه، و اصلاً زبان امروز ایران در مقایسه با زمانی که دهخدا فرهنگش را نوشت تغییر کردهاست. بسیاری از واژهها بعد از مرحوم دهخدا در روزنامهها، مجلهها، رمانها و داستانها رواجیافته که این واحدهای واژگانی در لغتنامهٔ دهخدا وجود ندارد. خوب پس نیاز هست کهیک فرهنگ جدیدی تألیف بشود و بهخاطر اشکالات ساختاریای که در لغتنامهٔ دهخدا وجود دارد این لغتنامه نمیتواند مبنای «فرهنگ جامع زبان فارسی» قرار بگیرد؛ پس فرهنگستان بهناچار باید اساس استواری را برای فرهنگ جامع زبان فارسی بریزد و این اساس استوار در آینده روزآمد هم بشود. "[۱۰]
«مؤسسه لغتنامه دهخدا با شیوههای امروز فرهنگنگاری به کل بیگانه است… لغتنامه دهخدا فاقد تیم زبانشناس است.»[۱۱]
لازم است ذکر شود که نسخهٔ آنلاین این لغت نامه نیز چند سال پیش اصطلاحاً فیلتر شد و دسترسی مستقیم تعداد بیشمار کاربرانش به این سایت را با مشکل مواجه کرد و بعد از مدتی وبسایت آن به کل بسته شد و در موتورهای جستجوگر لغتیابهای دیگر ادغام شد.[۱۲][۱۳]
پانویس[ویرایش]
- ↑ نورالله مرادی. «سیر فرهنگنویسی در ایران». کتاب ماه کلیات، ش. ۱۸۹ (۱۳۹۲): ۴. بازبینیشده در ۹ اسفند ۱۳۹۳.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ http://mardomsalari.com/template1/News.aspx?NID=99661
- ↑ مذاکرات مجلس شورای ملی ۱۶ اسفند ۱۳۲۴ نشست ۱۹۴
- ↑ دهخدا: لغتنامه نویسی عمر هفت کرکس میخواهد، حمیده محمدی،بیبیسی
- ↑ سایت رسمی مؤسسهٔ لغتنامهٔ دهخدا، اطلاعیهٔ مورخ ۶ خرداد ۸۹
- ↑ لغتنامه دهخدا از قانون حقوق مؤلف مستثنی نشد، ابولحسن مختاباد،بیبیسی
- ↑ بررسی لایحه الحاق یک تبصره به قانون حقوق مؤلفان و مصنفان / مخالفت کمیسیون فرهنگی با سپردن اختیار کتابهای ملی به دولت، خبرگزاری مهر
- ↑ مقدمه لوح فشرده لغتنامه دهخدا
- ↑ دهخدا، جاودانهی فرهنگ ایران
- ↑ ابوالفضل خطیبی: لغتنامه دهخدا نمیتواند مبنای "فرهنگ جامع زبان فارسی" قرار گیرد
- ↑ انتقاد علیاشرف صادقی به مدیریت مؤسسه دهخدا: تدوین کامل دهخدا 540 سال طول میکشد
- ↑ سایت لغتنامه دهخدا فیلتر شد
- ↑ چرا سایت لغتنامه دهخدا فیلتر شده است؟
منابع[ویرایش]
- بهمن، مهناز، علیاکبر دهخدا، تهران: موسسه فرهنگی مدرسه برهان، ۱۳۸۲.
- مرادی کوچی، شهناز، معرفی و شناخت دهخدا، تهران: قطره، ۱۳۸۱.
- «دهخدا: لغتنامه نویسی عمر هفت کرکس میخواهد». بیبیسی فارسی.
پیوند به بیرون[ویرایش]
مجموعهای از گفتاوردهای مربوط به لغتنامه دهخدا در ویکیگفتاورد موجود است. |
- وبگاه مؤسسه لغتنامه دهخدا و مرکز بینالمللی آموزش زبان فارسی
- لغتنامه آنلاین دهخدا
- لغت نامه آنلاین دهخدا
|