شهرستان دلفان

شهرستان دلفان
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	لرستان
مرکز	نورآباد
نام‌های پیشین	نیشا ، دم آیزه
سال شهرستان شدن	۱۳۶۸
شهرستان دلفان
مردم
جمعیت	۱۴٦٬۱۶۱نفر
رشد جمعیت	۰٫۹
تراکم جمعیت	۵٫۴ نفر بر کیلومتر مربع
مذهب	اهل حق،شیعه،
جغرافیای طبیعی
مساحت	۲۵۷۱ کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا	۲۱۸۰
آب‌وهوا
بارش سالانه	۵۸۰
روزهای یخبندان سالانه	۸۳
داده‌های دیگر
پیش‌شماره تلفنی	۰۶۶۳
وب‌گاه	http://delfan-gov.ir/
شهرها
نورآباد، هفت‌چشمه
تعداد بخش‌ها
مرکزی، کاکاوند، خاوه

شهرستان دلفان " لەکی : دڵفۆ " را شهر مفرغ نیز می‌گویند. یکی از شهرستان‌های استان لرستان است و مرکز آن شهر نورآباد می‌باشد که در میان رشته کوه های زاگرس و در گوشه شمال غربی استان لرستان، هم مرز با استان های همدان، کرمانشاه و ایلام واقع شده است. این شهرستان از شمال شرق و شمال به شهرستان نهاوند، از شمال به صحنه، از شمال غرب به هرسین، از غرب به کرمانشاه و ایلام، از جنوب غرب و جنوب به کوهدشت و دوره چگنی و از جنوب شرق و شرق به شهرستان سلسله محدود می شود.. نورآباد شهری است در شرق شهرستان واقع شده است که در سال ۱۳۶۴ خورشیدی از بخشداری به فرمانداری تغییر وضعیت داد. دلفان به معنای دلنشان و دلنشین است.

زبان

مردم دلفان به زبان لکی سخن می گویند .

زبان لَکی زبان طوایف لک ایران و از زبان‌های ایرانی شاخه شمال غربی رایج در مناطق غرب ایران است. حدود یک‌ونیم میلیون نفر شامل یک میلیون نفر با زبان مادری (۲۰۰۲) به این زبان سخن می‌گویند.

بیشتر زبانشناسان گویش لکی را در شاخه گویشهای جنوبی کردی طبقه‌بندی کرده‌اند. اتنولوگ آن را یک زیرشاخه چهارم کردی طبقه‌بندی می‌کند. همچنین برخی آن را مرتبط با لری و برخی آن را زبانی در ارتباط با کردی و لری نامیده‌اند و برخی زبان لکی را یک شاخه مستقل زبانهای ایرانی می‌دانند

مردم شناسی

طوایف شهرستان

شهرستان دلفان دارای طوایف متعدی می باشد که جهت شناسایی افراد استفاده می شود که عبارتند از :

• کرم علی : خاوه، دلفان از شمال غربی لرستان بین کرمانشاه هرسین و الشتر
• کاکاوند: هرسین، چمچمال و دلفان. این ایل شامل هفت طایفه به نام‌های علی، غیب غلام، مظفروند، ولد وند، مراد، تاجدینوند و باریکوند می‌باشد. کاکاوندیکی از بزرگترین ایل لکستان است همچنین بعد از بیرانوند بزرگترین ایل لرستان است.
• میربگ: دلفان (اصیل)
• شاهیوند:دلفان
• موسی وند: انتهای خاک خاوه دلفان
• نورعلی:دلفان (اصیل)
• احمدوند:دلفان
• می‌روند: خاک الشتر
• فلانی: کاکارضا
• کلیوند (قلیوند)
• اولادقباد یا اؤلاقائ یا اؤلاقووا :دلفان وطایفه‌ای به همین نام (اولاقائ گه رمه سیری) در کوهدشت هست و به طور پراکنده در شهر هرسین و کرمانشاه، شامل۳ تیره: جافر، صالح، کرم ویس
• ایل ایوت وند:(اِیوتین دلفان اصیل) به طور وسیعی در سه استان لرستان، کرمانشاه و همدان زندگی می‌کنند، پراکندگی جمعیت ایل ایوت وند به ترتیب جمعیت شهرنشین آن در شهرستان‌های کوهدشت لرستان، نورآباد لرستان، کرمانشاه، هرسین، کرج، شهریار، ورامین، تهران، کنگاور، صحنه، تویسرکان، بیستون، اسدآباد، نهاوند و خرم‌آباد می‌باشد، در فریدن اصفهان چندین روستا از ایل ایوت وند ساکن هستند که عده‌ای کثیری از آنها در شهر فریدن و بقیه در روستاها ساکن هستند.

ایل ایوت وند دارای بیش از ۲۷۰ آبادی (روستای بزرگ و کوچک) در سه استان لرستان، کرمانشاه و همدان می‌باشد، ایوت وند دارای ۱۸ تیره اصلی می‌باشد، که به ترتیب الفبا به شرح ذیل می‌باشند: ۱- آخیسَن (آخیسوند)، ۲- آخه جان (شامل اولاد چراغ خان (سردار نادر شاه افشار) و کلو)، ۳- الوار، ۴- سمایلن(اسماعیل وند)، ۵- بیرکن(بیرکوند)، ۶- باوو وه لیین(باوالی)، ۷- تال ون(تالوند) خود دارای پنج تیره می‌باشد (سلطان قلی، کدخدا، فیضی، علی صالح، تالون)، ۸- تووی ین او وی(تونابی)، ۹- خالوند (در مناطق چم کریم، وروشت،  گلستانه، بادام شیرین، گور موالی، پشت گر دلفان، در گرمسیر هرین کوهدشت، در کرمانشاه فهوار محال، دورد فرامان، مایدشت، سر فیروزآبادروستای سراب و سخر علیا و همچنین در اسدآباد روستایی کووانج)، ۱۰ - دسنن یا دست نوند(ده حسنوند) خود دارای پنج تیره مِلال (مولاها)، مه تقی (محمد تقی)، هوز هییر (حاجی حیدر)، خلیفه و هوز سهیل، که در منطقه آخه میران، سربایر، کله کله، دولیسکان، کن کت (ییلاق) و در گرمسیر وره زرد، هرین خلیفه، روستای هوز خلیفه قرعلیوند کوهدشت و همچنین در کرمانشاه: سراب مایدشت، سرفیروزآباد، داردروش (دار درفش)، جیران بلاغ و هرسین ساکن می‌باشند، ۱۱- درگاون(درگاه وند)، ۱۲- دو رئش (درویش)، ۱۳- زَرینی(معروف به سادات زل نور)، ۱۴- کُرآ لانی (کُر ابدالانی یا شا ابدلانی)، ۱۵- سیرکن(سیرکوند)، ۱۶- گُجن (گُجوند)، ۱۷- ملک شئن(ملک شاه وند)، ۱۸- هی یا اوه ویی (هویابی)

نام های پیشین

نیشا (با استناد به کتیبه بیستون در مورد جنگ داریوش با گئومات در دژ سیکوند در دشت نیشا. دژ سیکوند در منطقه چواری دلفان قرار دارد).

دم آیزه( به معنای نهایت سرما و یخبندان). دلفان (به معنای مکان دلنشین و دلگشا)

موقعیت جغرافیایی

ناهمواری

چین خوردگی های شهرستان دلفان جزیی از سلسله جبال زاگرس می باشد که در دوران سوم زمین شناسی به وجود آمده است و با جهتی شمال غربی – جنوب شرقی از مریوان تا بندر عباس امتداد دارد. واقع شدن این شهرستان در میان رشته کوههای مرکزی زاگرس با ارتفاع متوسط ۱۷۰۰ تا ۲۱۰۰ متر باعث گردیده است که این منطقه در زمره مناطق مرتفع و بلند کشور به شمار آید. به طور کلی این شهرستان، منطقه ای کوهستانی است که مرکز و اطراف آن را کوه فرا گرفته و بجز چند دره ی آبرفتی و چند دشت محدود، سرزمین هموار دیگری در آن به چشم نمی خورد.

رشته کوهها ی دلفان عبارتند از: رشته کوه گرین در شمال شهرستان که در حقیقت ادامه ی اشترانکوه است و همچون سدی بزرگ، شهرستان دلفان را از نهاوند و صحنه جدا کرده است. رشته کوه مهم دیگر دلفان رشته کوه مانگه نی است که در حقیقت بخشی از رشته کوه بزرگ سفید کوه است و از تنگه گاوشمار در جنوب دلفان تا تنگه گیزه رود در غرب این شهرستان ادامه دارد و مناطق جنوبی دلفان را از شهرهای کرمانشاه، کوهدشت و شهرستان دوره چگنی جدا می سازد. سرکشتی نیز دیگر رشته کوه زیبا و دیدنی دلفان است که به موازات سفید کوه در جنوب دلفان کشیده شده است، اما طول و ارتفاع آن از سفید کوه کمتر است. مهراب کوه، کوه پری، منگا ول، چال غلام ، بزکن و سلاسل و گل عناوو از دیگر کوههای دلفان هستند.

بر اساس نقشه توپوگرافی دلفان، حداکثر ارتفاع در شمال شهرستان متعلق است به قله زیبا و دیدنی چهارشاخ در رشته کوه گرین با ارتفاع ۳۱۸۸ متر و حداقل آن در غرب شهرستان، در محل خروجی رودخانه زیبا و خروشان گیزه رود در دهستان کاکاوند غربی با ارتفاعی معادل ۱۱۹۰ متر است؛ شهر نورآباد نیز دارای ارتفاعی معادل ۱۸۷۰ متر از سطح دریا است.

آب و هوا

دلفان دارای اقلیمی سرد و مرطوب با زمستان هایی سرد و یخبندان و تابستان هایی معتدل و بهارگونه و بویژه در نیمه شمالی می توان به بارش سنگین برف، دمای پایین همراه با یخبندان های طولانی و وزش بادهای شدید اشاره کرد.متوسط بارندگی سالانه دلفان حدود ۴۵۰ میلیمتر است.بر اساس سیستم اقلیمی «دومارتن»، دلفان دارای اقلیم مدیترانه ای  و بر اساس تقسیم بندی «آمبرژه» این خطه از خاک زیبای کشورمان دارای اقلیم ارتفاعات (سرد کوهستانی) است.این شهرستان در بهمن ماه سال ٩٥ حدود ١ متر برف را تجربه کرده است که موجب قطع راه های ارتباط شده است .

آب های روان

شهرستان دلفان به دلیل بهره مندی از ریزش فراوان نزولات جوی و وجود ارتفاعات برفگیر که نقش مهمی در ذخیره  آب بر عهده دارند، دارای رودهای فصلی و دائمی فراوانی است که از سرشاخه های اصلی کشکان و سیمره(کرخه) به شمار می روند، همچنین در این شهرستان بیش از صد سراب بزرگ و چشمه ی دائمی وجود دارد . همچنین در زبان لکی به رود (چەم ،ڕوو) میگویند .

حوزه های آبریز دلفان

حوزه های آبریز دلفان را می توان به سه بخش تقسیم کرد که عبارتند از: حوزه ی آبریز گاماسیاب که کم وسعت ترین حوزه آبریز در دلفان بوده و تنها بخش بسیار کوچکی از دهستان خاوه جنوبی را شامل می شود. دیگر حوزه ی آبریز دلفان حوزه ی آبریز کشکان است که علاوه بر دهستان میربگ جنوبی، بخش هایی از دهستان میریگ شمالی و خاوه جنوبی را شامل می شود، اما وسیع ترین حوزه آبریز در این شهرستان متعلق به آبریز سیمره می باشد که به دلیل توپوگرافی خاص منطقه که عمده ی شیب زمین شمال شرقی – جنوب غربی است، موجب شده است که بیشتر رودها و روان آبهای دلفان به سمت غرب جریان داشته و به رودخانه سیمره بریزند. این حوزه ی آبریز شامل شهر نورآّباد، بخش کاکاوند و دهستانهای نورعلی، خاوه شمالی و بخش وسیعی از دهستان های میربگ شمالی و خاوه جنوبی را شامل می شود.

از مهمترین رود های دلفان می توان به رودهای خاوه و گچنه که پس از عبور از شهر نورآباد، رودخانه ی بادآور را به وجود می آورند و در نهایت به گیزه رود در غرب دلفان می ریزد؛ همچنین رودخانه های حسن گاویار(چم زکریا)، تیزآب و رود سرخگون زوُوَر و کنگاوری از دیگر رودهای دلفان هستند؛ از مهمترین سرابهای دلفان می توان به سراب قمش، عبدالحسینی، حسین آباد، مرادآباد، گلامبحری، نیاز، آب دوغ، دولیسکان، غسلگه، سربیشه، مورینه، دم قلمه و ... اشاره کرد. ناگفته نماند که در دهستان کاکاوند غربی چشمه ی آب گرمی به نام گرمابه(لکی: گەرماووا) وجود دارد که به دلیل وجود گوگرد و املاح معدنی در آن در درمان بیماری های پوستی و مفصلی مورد استفاده قرار می گیرد.

تقسیمات سیاسی شهرستان

• بخش مرکزی شهرستان دلفان
  • دهستان میریگ شمالی
  • دهستان میریگ جنوبی
  • دهستان نورآباد
  • دهستان نورعلی
• بخش کاکاوند
  • دهستان اولاد قباد
  • دهستان ایتیوند شمالی
  • دهستان ایتیوند جنوبی
  • دهستان کاکاوند شرقی
  • دهستان کاکاوند غربی
• بخش خاوه
  • دهستان خاوه شمالی
  • دهستان خاوه جنوبی
  • دهستان چواری (رشیدی)

مراکز دانشگاهی

• دانشکده دولتی دلفان(زیر شاخه ای از دانشگاه لرستان)
• دانشگاه آزاد اسلامی مرکز دلفان
• دانشگاه پیام نور نورآباد
• مركز آموزش علمی كاربردی نورآباد

همچنین اولین مرکز رشد دانشگاههای پیام نور کل کشور در شهر نورآباد تاسیس شد.

اماکن و جاذبه های گردشگری شهرستان

*پل گرمابه : پل گرمابه مربوط به دوره ساسانیان است و در شهرستان دلفان، بین نور آباد، هرسین واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۰۸۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

*مهراب کوه:از دیگر دیدنی‌های دلفان می‌توان به کوه شگفت‌انگیز مهراب با ارتفاع 2400 متر در 54 کیلومتری شهر نورآباد اشاره کرد، صخره‌های سر به فلک کشیده مهراب، چون اسیران به زنجیر کشیده‌ای چشم هر بیننده‌ای را شگفت‌زده می‌کنند. این کوه از دو نیمه مهراب کوچک و مهراب بزرگ تشکیل شده است که پوشیده از درختان کهنسالی چون گردو، سماق، زالزالک، آلو، انگور، انجیر، سیب و گلابی وحشی است. وجود غارهای تنگ قلا، داله‌لان، غار باغ سیری جان و ده‌ها غار کوچک و بزرگ دیگر که از زمان باستان وجود داشته و جایگاهی برای اختفای گنجینه سلاطین و محلی برای اسکان موقت دامداران بوده و همواره حافظ جان و مال مردم دره مهرگان بوده، بر زیبایی‌های این منطقه افزوده است. وجود تاپو (محلی برای نگه‌داری غلات به زبان محلی) با قدمتی هزاران ساله در دل صخره‌های سر به فلک کشیده مهراب که محل نگه‌داری آذوقه ساکنان این منطقه بوده با وجود زمستان‌های سرد و طاقت‌فرسا و پر برف در سنوات گذشته، همواره مددی الهی برای مردم این منطقه بوده، هم باعث دیدنی‌تر شدن این ناحیه از ایران زمین شده است. بلندترین آبشار دلفان نیز که در دامنه کوه مهراب قرار دارد و به آن داله‌لانه (آشیانه عقاب‌ها) می‌گویند با ارتفاع 100 متر برزیبایی این کوه و دیدنی‌های دلفان افزوده است

• چهل نا بالغان : چهل نابالغان یکی از کوه‌های عظیم زاگرس در مرز استان لرستان و استان همدان جزئ شهرستان نهاوند است. چهل نابالغان از شمال به نهاوند، و از شرق به بروجرد محدود است. بلندترین قله آن یال کبود با ارتفاع تقریبی ۳۸۵۰ متر است. چهل نابالغان بخشی از رشته کوه بزرگ گرین است و دسترسی به آن بیشتر از دهستان فلکین دلفان به راحتی امکان پذیر است. سراب گاماسیاب در دامنه شمالی این کوه قرار دارد وآب سراب ناشی از یخچال کوه است.

*آبشار قمیش : این آبشار در کوه ماده گودال و در ضلع شمالی روستای قمش (ایتیوند جنوبی) واقع شده است. قمش، روستایی از توابع بخش کاکاوند شهرستان دلفان است که در ۳۵ کیلومتری جنوب غربی دلفان واقع شده است و دارای آثار باستانی و تاریخی بسیاری است. این منطقه همچنین دارای پوشش گیاهی بسیار غنی است و جنگلهای بلوط آن کم نظیر است

*تپه باستانی سیکوند : محل به وقوع پیوستن جمگ گئومات (بردیای دروغین) و داریوش که طبق سنگ نوشته بیستون و شواهد به دست آمده محل دژ گئومات و نبرد با داریوش در منطقه سیکوند است که به ثبت ملی رسیده است

* راه باستانی گاوشمار : در 54کیلومتری جنوب غربی نورآباد مرکز شهرستان دلفان و در روستای گنجدره (گنجره) واقع شده است.

این راه یکی از محورهای ارتباطی باستانی در ایران باستان بوده است و بخشی از راه شاهی معروف بین هکمتانه و شوش بوده است که در گذشته‌های دور ارتباط دو پایتخت زمستانی و تابستانی هخامنشیان را میسر می‌ساخته است.

*بقعه حسن گاویار :حسن گاویار از عرفای لک زبان قرن هفتم هجری قمری دلفان این بقعه در 16 کیلومتری نورآباد در دامنه رشته کوه بزکن و در یک کیلومتری آبشار زیبای غسلگه واقع است.

 *مقبره بابابزرگ :امامزاده ابراهیم یا همان بابای‌بزرگ (لەکی : بابزرگ) به ‌نقلی فرزند امام موسی‌ابن جعفر(ع)، برادر امام رضا (ع)، امامزاده محمد، شاه‌چراغ شیراز و کریمه اهل‌بیت حضرت معصومه (س) در قم و... است که به نقل مضمون در همان عصر متولد و در همان قرن نیز در مکان فعلی به شهادت رسیده و در بین کوه‌های مهراب در دامنه سرکشتی دفن شده است. و به نقل دیگر این مقبره متعلق به نوح نبی میباشد که در سالهای اخیر تحقیقات فراوان از سوی مورخان ایرانی و خارجی بر روی آن انجام شده که شواهدی دال بر این موضوع نیز در منطقه سرکشتی (محل به گل نشستن کشتی ) پیدا شده است هرچند این قضیه به طور مستند هنوز تایید نشده و تحقیقات همچنان در حال انجام است .

لفظ بابا در لرستان به بزرگان و پیران قابل احترام گفته می‌شود و از این جهت این امامزاده برای مردم لرستان به خصوص اهالی شهرستان دلفان و شهرستان کوهدشت از احترام بسیار بالایی برخوردار است.گنبد و تزئینات داخلی مقبره امامزاده ابراهیم به صورت کامل آجر کاری است و بیشتر تزئینات بنا به سبک معماری قرن هفتم و معماری دوره قاجار شباهت دارد، ساختمان مقبره هشت ضلعی بوده و درب ورودی آن رو به شمال است، نحوه کلی ساخت و معماری مقبره را می‌توان با معماری دوران صفوی هم مقایسه کرد.

*چشمه آب‌گرم :این چشمه در 60 کیلومتری غرب شهر نورآباد و در بین دو رشته کوه «گله» و «سفیدکوه» در زاگرس و در محل تلاقی سه رودخانه گاماسیاب، گیزه رود و سیمره، واقع شده است.دکتر «محمد معین» در کتاب فارسی خود از این منطقه به عنوان یکی از زیباترین جاذبه‌های گردشگری و تنگه‌های ایران یاد کرده است.

چشمه آب‌گرم دلفان با آب‌دهی 30 لیتر در ثانیه و دمای 60 درجه سانتی‌گراد از دامنه کوه گله از اعماق زمین می‌جوشد .

*منطقه شکار ممنوع گرین :منطقه 70 هزار هکتاری گرین واقع در شمال شهرستان سلسله از طرف سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان منطقه شکار و صید ممنوع اعلام شده است.این منطقه از شمال به شهرستان نهاوند، از شرق به شهرستان بروجرد و از غرب به شهرستان دلفان محدود است.

*آبشار غسلگه :آبشار غسلگه نورآباد در موقعیت جغرافیایی E4754 N3358 واقع است،(لەکی: خوسڵگە) طبیعت بکر این منطقه با آداب و سنن هزاران ساله در هم آمیخته است، آثاری مربوط به دوره نوسنگی در آن یافت شده است و مراسم تمنای باران و جشن‌های این دیار ویژگی‌های خاص خود را دارد، آبشار غسلگه (خسله)، در 15 کیلومتری جنوب نورآباد و در فاصله سیصد متری بقعه امامزاده حسن گاویار (سید پیر محمد) واقع است. این آبشار که دارای حوضچه‌ای به مساحت 25 متر مربع است، معمولا هر سال تا اواسط تابستان دوام می‌آورد، اما آب چشمه‌ای که در کنار حوضچه واقع است، در تمام فصول سال جاری است. در سالیان اخیر حفاری‌های غیر مجاز، منظره طبیعی این منطقه را دچار تغییر کرده است.

تپه‌های باستانی دلفان

• تپّهٔ مقبره نوح نبی
• تپه باباجان (دلفان)
• تپه سیکوند
• تپه کفراج
• تپّهٔ مردآویز
• تپّهٔ شهن آباد
• تپّهٔ حسن گاویار
• تپّهٔ ورشونه گلباغی
• تپّهٔ چقا بزرگ حسین نورعلی
• تپّهٔ چقا کوچک حسین‌آباد نورعلی
• تپّهٔ گلباغی
• تپّهٔ چغاعلی آباد
• تپّهٔ دوشه جا
• تپّهٔ نعمت الهی
• تپّهٔ گوهرگوش
• تپّهٔ عبدالحسینی
• تپّهٔ خرم چیا
• تپّهٔ زلیوا
• تپّهٔ چغاسیفل
• تپّهٔ چغا کبود
• تپّه ولی آبادکوله مرز
• تپّهٔ نام چیا
• تپّهٔ مرادآباد نورعلی
• تپّهٔ توبره زیر تنگ پری
• تپّهٔ غار اسب
• تپّهٔ چیا غلامعلی
• تپّهٔ شرف ده کبود
• تپّهٔ شهبازآباد
• تپّهٔ گنبد میران بیگ (گمه می رومبگ)
• تپّهٔ گندم بان (حبیب وند)
• تپّهٔ مراد ویسی
• تپّهٔ مرد آویز
• تپّهٔ نام چیا
• تپّهٔ نورآباد- آنا پارک
• تپّهٔ ورشون (گلباغ)
• تپّهٔ هزار منی
• تپه شریف

سوغات دلفان

• عسل
• روغن حیوانی ممتاز (روین دان)
• برساق
• گرده
• داروهای گیاهی کمیاب
• گردکان (گردو)
• ته ر خئنه (ترخینه)
• کولئره (نوعی نان)
• شل کئنه (نوعی نان که به صورت خمیر آبکی روی ساج (تنور دایره‌ای سیاه رنگ نان پزی محلی) می‌ریزند و شکل می‌گیرد)

جستارهای وابسته

• لکستان
• زبان لکی
• گویش‌های جنوبی کردی