شهرستان مبارکه

شهرستان مبارکه
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	اصفهان
مرکز	مبارکه
سال شهرستان شدن	۱۳۶۹
مردم
جمعیت	۱۴۳٬۴۷۴ نفر (۱۳۹۰)
شهرها
طالخونچه، دیزیچه، مبارکه، زیباشهر، صفاییه، کرکوند، مجلسی
تعداد بخش‌ها
مرکزی، گرکن جنوبی (زیباشهر)

شهرستان مبارکه نگین سبز استان اصفهان یکی از شهرستانهای بسیار مهم فرهنگی، صنعتی و کشاورزی ایران در استان اصفهان است. مرکز این شهرستان شهر مبارکه است. این شهرستان دارای دو بخش و ۵ نقطه شهری به نامهای مبارکه، دیزیچه، طالخونچه، کرکوند، زیباشهر و ۳۴ روستا در قالب ۵ دهستان می‌باشد. این شهرستان در مجموع ۱۰۲۴/۵ کیلومتر مربع از مساحت استان اصفهان را شامل می‌شود.

شهرستان مبارکه در ۵۰ کیلومتری جنوب غربی اصفهان، ۳۵ کیلومتری شمال غرب شهرضا و حدود ۴۵ کیلومتری شرق بروجن واقع شده است. همچنین این شهرستان از طرف شمال و شمال غرب به ترتیب با شهرستانهای لنجان (زرین شهر) و فلاورجان همسایه است. از دیدگاه جغرافیایی این شهرستان بین طولهای جغرافیایی ۱۳٬۵۱ تا ۴۸٬۵۱ وعرضهای ۴۵٬۲۹ تا ۲۲٬۳۲ شمال واقع شده است. ارتفاع این شهرستان از سطح آبهای آزاد ۱۶۷۰ متر و شیب عمومی زمین منطقه از سمت جنوب به شمال و از شرق به غرب می‌باشد. میانگین دمای این منطقه ۱۲ درجه سانتیگراد است و بادهایی که از سمت جنوب غربی می‌وزد باعث ایجاد تعادل در هوای آن منطقه می‌گردد. محدوده قانونی شهر در طرح جامع شهر مبارکه با درنظرگرفتن محلات اقماری (قهنویه، محمدیه، سرارود، دهنو، شیخ‌آباد، اسماعیل ترخان و صفاییه) به میزان ۲۶۵ کیلومتر مربع و محدوده استحفاظی آن نیز ۷۶۰ کیلومتر مربع می‌باشد. از لحاظ قدمت آثار تاریخی با توجه به کشفیات گروه باستانشناسان از غارهای تاریخی قلعه بزی که مربوط به دوران پارینه سنگی است، این شهرستان پس از شهر کاشان رتبه دوم را در استان اصفهان به خود اختصاص داده است. بیش از پانصد اثر تاریخی شامل قلعه‌های تاریخی، مساجد و امامزاده‌ها، خانه‌های قدیمی، برجهای کبوتر، برجهای نگهبانی، حمامهای قدیمی، سایتهای تاریخی، کوه‌ها و آتشکده تاریخی، کتیبه و نقاشی‌های صخره‌ای، قبرستانهای تاریخی و سنگ قبرهای قدیمی تشکیل دهنده آثار و اماکن تاریخی این شهرستان می‌باشد که ۲۱ اثر آن به ثبت رسیده است.

در این شهرستان بالغ بر چهارصد واحد صنعتی وجود دارد که از جمله مهمترین آنها می‌توان مجتمع فولاد مبارکه، شرکت سیمان سپاهان دیزیچه، شرکت پلی‌اکریل اصفهان، شرکت قند نقش جهان، شرکت چینی زرین ایران، و... را نام برد.

در بخش کشاورزی عمده‌ترین محصولات این شهرستان برنج، گندم، جو، صیفی جات، و باغهای میوه از جمله گیلاس و هلو و زردآلو می‌باشد.

زاینده رود از کنار این شهر و از نزدیکی محلات درچه و سرارود و بداغ آباد می‌گذرد.

پارک‌های ساحلی زاینده رود در کنار ساحل زیبای زاینده رود و در محله سرارود و پارک شهدای زینلی محل مناسبی برای استراحت و تفریح مسافران و اهالی این شهرستان می‌باشد.

شهرک صنعتی مبارکه در نزدیکی پلیس راه اصفهان-شیراز قرار دارد.

تقسیمات کشوری

• بخش مرکزی شهرستان مبارکه
  • شهر طالخونچه
  • شهرک صفاییه
  • شهر کرکوند
  • شهر دیزیچه
  • شهر مبارکه

شهرها: مبارکه، کرکوند، طالخونچه و دیزیچه و مجلسی

• بخش گرکن جنوبی
  • دهستان گرکن
  • دهستان نورآباد

شهر: زیباشهر

جمعیت

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان مبارکه در سال ۱۳۸۵ برابر با ۱۳۴٫۹۳۸ نفر بوده است.

پیشینه تاریخی شهرستان مبارکه

در سالنامه‌ای منتشره ۱۳۳۹ خورشیدی از طرف اداره فرهنگ لنجان علیا (مبارکه)، بنای این قصبه در عهد شاه عباس شروع شده و از بانوان صفویه مریم بیگم عمه شاه عباس در آبادی آن کوشیده و دیگر از بانوان نیز در تعمیر آن دخیل بوده‌اند در ابتدا نام آن امین آباد بوده مبارک نام غلام مریم بیگم زوجه احمدخان گیلانی چون مأمور آبادی بانوی خود گردید استخاره از قرآن نمود آیه (من شاطی الواد الایمن فی البقعه المبارکه) آمده از این روی مبارکه نام نهاده شد. مبارکه در اصل سرزمینی سبز و خرم است که از قدیم الایام مورد توجه بوده و به لحاظ موقعیت آب و هوایی مناسب تجمع بشر در آن باعث ایجاد تشکیلات جمعیتی شده است. بنای مبارکه در عهد شاه عباس صفوی آغاز شد ودر ابتدا به امین آباد شهرت یافت. نام امین آباد به واسطه خدمتی بود که امین السلطان وزیرشاه صفوی انجام داده بود واین نام حداقل تا اواخر قرن ۱۳ قمری به این محل اطلاق می‌شده است. به پاس صداقت و حسن او قناتی نیز بنام وی احداث گردید که همین قنات موجب شد تا اولین طایفه در این محل مستقر شوند و سپس در اطراف آن، حصار کشیده و دروازه‌هایی نیز به منظور رفت و آمد در شهر تعبیه شد. چهار دروازه را می‌توان به عنوان دروازه‌های اصلی بحساب آورد که یکی در شرق و دیگری در غرب و دو دروازه دیگر در شمال شهر قرار داشت. اما نام یکی از محلات مبارکه به نام نهچیرچاکی از آنست که قدمت مبارکه می‌تواند به صدها سال قبل از آن نیز برگردد.

قدیمی‌ترین محلات شهر مبارکه عبارتند از: محله مختاریها، محله حیدرآبادیها، محله حاجیها، قلعه سلیمان، قلعه نو، محله رسیها، محلات اقماری قهنویه، دهنو، محمدیه، شیخ‌آباد، سرارود و اسماعیل ترخان.

• اسماعیل ترخان

براساس پژوهشهای استادسیدمصطفی مجردکه درمجلات کیهان فرهنگی دهه هفتاد نیزبه چاپ رسیده است اسماعیل ترخان منسوب به اسماعیل صاحب بن عباد دانشمند و وزیر مشهور ایرانی می‌باشد که لقب ترخانی نیز داشته است. (به نقل از: فرامرز میرشکار مبارکه، پژوهشگر)

• بارچان

کتیبه تختگاه (دوره شاه آبادی) بارچان حاکی از آن است که شاهان صفوی از منطقه برای شکار و اقامت استفاده می‌نموده‌اند. این منطقه در زمان شاه صفی (ششمین پادشاه صفوی) شکارگاه بوده و قنات و قلعه‌ای بنام «قلعه شکار» (صفی آباد) در آن احداث شده که اولین اثر انسانی بازمانده در آن است. آثار این قلعه تا چندین سال پیش وجود داشته و پیرمردان محلی از قول پدرشان ذکر می‌کنند که حدود ۱۳۹ سال پیش، ستونهای سنگی قلعه مذکور برای ساختن حمامی بکار رفته است و بنام حمام نو هنوز باقی است و واجد ارزش نگهداری می‌باشد. آسیاب مبارکه نیز دارای قدمت است.

مبارکه در گذشته دارای قلعه‌های مشهور دیگری همچون قلعه ابراهیم‌آباد، قلعه شاهزاده، قلعه جنت آباد، قلعه باقرآباد، قلعه علی‌آباد، قلعه نقی‌آباد، قلعه کمال‌آباد و مزرعه نصیر آباد بوده که متأسفانه بعد از سلطة افغانها بر اصفهان بر اثر هجوم آنان تخریب گشته و فقط قلعه سلیمان‌آباد باقی‌مانده که دارای برج و باروی محکمی بوده و امکان حمله افغانها به آن وجود نداشته است.

مبارکه به علت سرسبزی و خرمی و وجود چشمه سارهایی در اطرافش ییلاق عشایر بوده و در دوره قاجاریه بالا خص در طی حاکمیت ظل السلطان بر اصفهان مورد توجه بوده است. زندان ظل السلطان در اکبر آباد یکی از عناصر تاریخی بشمار می‌آید.

بطور کلی آثار باقی‌مانده در منطقه برخلاف وجود قلعه‌های متعدد نوشته بر سنگ قبر امامزاده‌ها آسیابها و دیگر آثار به زمان‌های دور مرتبط نمی‌شود ولی وجود طبیعت سرشار از زیبایی ولطافت زاینده رود نشانه سابقه بسیار طولانی منطقه است و پیدایش مزارع و آبادیها و مکان‌های جمعیتی همزمان با قدمت طبیعت منطقه می‌تواند باشد.

سایر مناطق تاریخی

دیزیچه: به معنای دز، دژ و قلعه می‌باشد. از آثار تاریخی آن وجود امامزاده‌هایی به نامهای شاهزاده سلیمان و محمد است.

طالخونچه: گفته‌اند نام آن طالقان اصفهان بوده، سپس به طالخونچه و نهایتاً به طالخونچه تبدیل گردیده است. واژه طالخونچه ترکیبی از تال بعلاوه خونچه است. تال به معنای طبق فلزی است و خونچه به معنای طبق چوبیین کوچک که در آن شیرینی، میوه یا جهاز عروس گذارند و بر روی سر حمل کنند. احتمالاً در گذشته در آن طبق‌های خونچه فلزی می‌ساختند. این شهر دارای قلعه قدیمی با قدمت تاریخی است

کرکوند: به معنای صاحب مرغ و ماکیان می‌باشد و دارای امامزاده‌ای بنام حلیمه خاتون است.

نهچیر: دارای قلعه تاریخی ثبت شده آثار باستانی است و متعلق است به دوره قاجاریه. این قلعه خود از شش قلعه کوچکتر تشکیل می‌شده و مشابه قلاع فئودالی است با برج و باروی محکم و حیاطهای میان خلوت، اتاق‌های تودرتو، بسترها، ارسی‌ها، دالانها، هشتی‌های ورودی و بادگیر که بعضاً به کمک آیینه کاری، نقاشی، تذهیب و گچبریها تزیین شده‌اند.

قلعه‌های موجود دردو روستای حسن‌آباد قلعه بزی و قلعه میرزا زمان نیز از جمله قلعه‌های تاریخی بشمار می‌آیند. دو قلعه نیز در شرق و غرب محله قهنویه است. این قلعه‌ها حداکثر به حدود یک قرن و نیم قبل مربوط می‌شوند ولی از لحاظ شناخت معماری محلی و فضاهای مسکونی می‌توانند واجد اهمیت باشد.

بر اساس تحقیقات بعمل آمده اصل بنا متعلق به دوره ساسانی و قبل از اسلام است که در دوره‌های بعدی بالاخص سلجوقیان تعمیراتی درآن بوجودآمده و مدتها در اختیار فداییان اسماعیلی بوده است و در نبرد بین اسماعیلیان و سلجوقیان بخشهایی از آن تخریب گردیده است.

ابن حوقل (قرن چهارم) می‌نویسد فاصله شهر خان لنجان تا اصفهان ۹ فرسخ بوده و شهری است کوچک و فراخ نعمت و پربرکت و ناحیه روستایی دارد. در این محل آبهای گوارا و درختان بسیار و شفتالوی خوب و لذیذ وجود دارد و در اینجا قلعه بزرگی است که گنجینه امرای آن روستا بوده و مشرف بر خان لنجان و نواحی آن تا نزدیکی اصفهان است. قلعه بزی یا قلعه خان لنجان: این قلعه در نزدیکی خولنجان واقع شده است و در محدوده روستای حسن‌آباد مبارکه قرار دارد. این قلعه از نظر شرایط فیزیکی، جغرافیایی شباهت بسیار به قلعه آتشگاه در ماربین دارد. قلعه به راه‌های مجاور رودخانه و دشتهای سرسبز اطراف اشراف داشته و دارای هسته مرکزی وسیع با بخشهای کوچکتری در نقاط بلندتر و سوق‌الجیشی بوده، دیوارهای بیرونی آن از سنگ و گل و در بعضی قسمتها از سنگ و ساروج ساخته شده و دیوارهای درونی بغضا با گچ و ساروج صقیلی شده است.

در ارتباط با خان لنجان مورخین مطالب بسیاری گفته‌اند ولی برخلاف قدمت تاریخی خولنجان امروزه آثار قابل استنادی بجز قلعه بزی و قلعه یا کاروانسرایی متروکه، معروف به قلعه قدیم که درآن کشت وکار می‌شد و مسجد جامع و سنگ قبری به تاریخ ۵۶۸ هجری قمری چیز دیگری در آن باقی نیست.

زبان و گویش مردم شهرستان مبارکه

مردم شهرستان ایرانی اصیل، شیعه و فارسی زبان بوده که اکثرشان بومی و بعضی از آنها هم مهاجرینی هستند که معمولاً جهت اشتغال در صنایع شهرستان حضور دارند. زبان فارسی زبان اغلب مردم این شهرستان می‌باشد و در بعضی نقاط روستایی مثل روستای دهسرخ و بعضی از محلات شهر طالخونچه، علاوه بر زبان فارسی، زبان ترکی و گویش محلی رایج می‌باشد.

چهره‌های شاخص

• صاحب بن عباد
• سید محمد علی مبارکه‌ای
• دکتر غلام محمد طاهری مبارکه

منابع

• کتاب مبارکه در گذرگاه تاریخ نوشته استاد اسماعیل کریمی
• پایگاه خبری شهرستان مبارکه