شهرستان نیشابور

شهرستان نیشابور
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	خراسان رضوی
نام‌های پیشین	ربع نیشابور
مردم
جمعیت	۵۷۵٬۲۰۵
مذهب	اسلام؛ شیعه(دوازده امامی و اسماعیلی)
جغرافیای طبیعی
مساحت	۳/۸۹۲۵
شهرها
بار، چکنه، خرو، دررود، عشق‌آباد، قدمگاه، نیشابور اسحاق‌آباد، برزنون باغشن
تعداد بخش‌ها
زبرخان، میان جلگه، سرولایت، مرکزی

روستای دیزباد. بخش زبرخان. شهرستان نیشابور.

آرامگاه عطار نیشابوری.

شهرستان نیشابور یکی از شهرستانهای استان خراسان رضوی است. شهر نیشابور مرکز این شهرستان است. شهرستان نیشابور پس از شهرستان مشهد با جمعیتی نیم میلیون نفری به عنوان دومین شهرستان پرجمعیت خراسان رضوی شناخته می‌شود.

جغرافیا

این شهرستان در حد فاصل مدار ۳۵ درجه و چهل دقیقه تا ۳۶ درجه و۵۰ دقیقه و طول جغرافیایی ۵۸ درجه و۱۵ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقه قرار گرفته و از شهرستان‌های شمالی استان خراسان رضوی می‌باشد. شهرستان نیشابور، از شمال با شهرستان قوچان از شرق با چناران و مشهد از جنوب با تربت حیدریه و کاشمر از غرب با سبزوار و از شمال غرب با فاروج از استان خراسان شمالی مرتبط است و در مسیر جاده ابریشم و مسیر ترانزیتی تهران-مشهد-افغانستان واقع می‌باشد. سالانه میلیون‌ها زائر حرم علی بن موسی‌الرضا از آن عبور می‌کنند و همچنین از طریق دو جاده فرعی به قوچان و کاشمر نیز متصل است. در نتیجه این شهرستان، از موقعیت ژئوپلیتیک بسیار خوبی برخوردار می‌باشد.

آب و هوا

هوای بخشهای بارو سرولایت، قدمگاه، فدیشه و حومه معتدل و هوای قراء و قصباتی که در کوه و دره‌های بینالود واقع شده‌اند سرد است، لیکن دهستان عشقآباد و طاغنکوه که در جنوب این شهرستان قرار دارند شوره زار و گرمسیر است به خصوص در فصل بهار و پائیز بادهای شدیدی در این محل می‌وزد، در بعض سالها بر اثر شدت وزش باد قسمتی از زراعت اهالی زیر شن مستور می‌شود.

آب و هوای نیشابور درشمال و جنوب متفاوت است. چگونگی آب و هوای نیشابور توسط دو عامل تعیین می‌شود:

• با توجه به توده‌های مهم هوا (جریان‌های هوایی سیبری، مدیترانه‌ای، شمالی و غربی اقیانوس اطلس، موسمی اقیانوس هند و صحرایی عربستان) که به طور کلی شمال شرق کشور را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند.
• ارتفاع و جهت رشته کوه‌های بینالود و کوه سرخ که دشت نیشابور را احاطه کرده‌اند.

تابستان‌های خشک و گرم. زمستانی سرد و کوتاه از خصوصیات آب و هوایی منطقه نیشابور می‌باشد. با توجه به اختلاف زیاد ارتفاع (حدود ۲۳۰۰ متر) بین دشت نیشابور و کوه‌های منطقه، شرایط خاص آب و هوایی در این شهرستان حاکم بوده‌است. در شمال که کوهستانی است هوا نسبتاً سرد است. درفصول بهار و پاییز وزش بادهای شدید موسمی و محلی، اراضی مزروعی و محصولات کشاورزی دستخوش آسیب و آفت می‌گردد و همچنین تفاوت آب و هوای نیشابور به‌خاطر وسعت بسیار چشمگیرش می‌باشد. مثلاً سر ولایت از نواحی کوهستانی حدود قوچان هوایی به مراتب سردتر از بلوک عشق آباد، منطقهٔ کویری دارد. در شمال که کوهستانی است هوا نسبتاً سرد است. درفصول بهار و پاییز وزش بادهای شدید موسمی و محلی، اراضی مزروعی و محصولات کشاورزی دستخوش آسیب و آفت می‌گردد و همچنین تفاوت آب و هوای نیشابور به‌خاطر وسعت بسیار چشمگیرش می‌باشد. مثلاً سر ولایت از نواحی کوهستانی حدود قوچان هوایی به مراتب سردتر از بلوک عشق آباد، منطقهٔ کویری دارد. به طور کلی چگونگی آب وهوای نیشابور توسط دو عامل مهم زیر تعیین می‌گردد: ?)با توجه به توده‌های مهم هوا (جریان‌های هوایی سیبری، مدیترانه‌ای، شمالی و غربی اقیانوس اطلس، موسمی اقیانوس هند و صحرایی عربستان) که به طور کلی شمال شرق کشور را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند) ارتفاع وجهت رشته کوه‌های بینالود و کوه سرخ که دشت نیشابور را احاطه کرده‌اند.

زمین‌شناسی

مقایسهٔ نسبی میزان خطر زمین‌لرزه در نقاط مختلف ایران؛ نقاط قرمزتر نقاطی هستند که شتاب حداکثر جنبش زمین در آن‌ها بیش‌تر است.

در ناحیه شمال شرقی ایران دو زون مجزا از هم به نام‌های بینالود و کپه داغ - هزارمسجد دیده می‌شود که به باور برخی از زمین شناسان آن را بخشی از زون البرز می‌دانند به طوری که تقسیم‌بندی‌هایی که توسط نبوی و اشتوکلین برای واحدهای زمین‌شناسی و ساختمانی ایران صورت گرفته‌است، زون البرز را از نظر زمین‌شناسی به سه قسمت تقسیم کرده‌اند،

• ۱)زون کپه داغ
• ۲)زون البرز مرکزی
• ۳)البرز غربی و آذربایجان

به نظر آنان زون بینالود بخشی از البرز محسوب می‌شود که حد غربی آن به زون البرز مرکزی محدود می‌شود. واحد بینالود - آلاداغ وسیلهٔ فرورفتگی کشف رود- اترک از واحد کپه داغ جدا شده و به موازات آن امتداد یافته‌است و حد جنوبی ان را گسل میامی یا شاهرود و حد غربی را گسل سمنان تشکیل می‌دهد. زون بینالود قسمتهایی از شهرستان‌های مشهد، نیشابور و سبزوار را شامل می‌گردد، ولی چون سنگ‌های دگرگون شده و آذرین این زون در درون افغانستان نیز ادامه دارد. حد شرقی آن را ادامهٔ هندوکشغربی در افغانستان در نظر می‌گیرند. رسوب‌های کربونیفر در بینالود، شامل مجموعه‌ای از ماسه سنگ کوارتزیتی سیاه رنگ و شیل است که تا اندازه‌ای شبیه تشکیلات سر در (طبس - ایران مرکزی) است. در بینالود رسوبات تریاس تشخیص داده نشده‌است و تنها در منطقه آق دربند، رسوبات شیل و ماسه سنگ همراه با آهک‌های فسیل دار وجود دارد که به تریاس میانی و فوقانی نسبت می‌دهند. با توجه به اینکه رسوب‌های ژوراسیک در اکثر مناطق بینالود به طور هم شیب روی رسوبهای پالئوزوئیک و مجموعهٔ دگرگونی همین دوره قرارگرفته‌اند، حالت پلاتفرمی منطقه بینالود تقریباً تا ژوراسیک ادامه پیدا می‌کند. رسوب‌های کرتاسه آن نیز شبیه البرز و رخسارهٔ آهکی دارد. احتمالاً دریای لیاس در بینالود با ایران مرکزی ارتباط داشته و رسوبات آهکی کرتاسه که مشابه البرز می‌باشد، در جنوب غربی قشلاق برروی گرانیت‌های مشهد قرار می‌گیرد.

تقسیمات کشوری

این شهرستان طبق آخرین تقسیمات کشوری ایران متعلق به استان خراسان رضوی بوده. شهرستان نیشابور پس از شهرستان مشهد به عنوان دومین شهرستان پرجمعیت خراسان رضوی شناخته می‌شود و خود شامل چهار بخش، هفت شهر و ۱۳ دهستان به شرح زیر می‌باشد:

• بخش مرکزی به مرکزیت شهر نیشابور شامل دهستانهای دربقاضی به مرکزیت روستای خوجان، ریوند به مرکزیت روستای شادمهرک، مازول به مرکزیت روستای قطن آباد و فضل به مرکزیت روستای ابوسعدی
• بخش زبرخان به مرکزیت شهر قدمگاه رضوی شامل دهستان‌های اردوغش به مرکزیت روستای ساحل برج و اسحق‌آباد به مرکزیت شهر اسحاق‌آباد. در بخش زبرخان به جز شهر قدمگاه، شهر دررود (نگین سبز بینالود) و شهر خرو قرار دارند.
• بخش سرولایت به مرکزیت شهر چکنه و شامل دهستان‌های سرولایت به مرکزیت روستای عبدالله گیو و دهستان برزنون به مرکزیت شهر برزنون.
• بخش میان‌جلگه به مرکزیت شهر عشق آباد و شامل دهستان‌های عشق‌آباد به مرکزیت شهر عشق‌آباد، غزالی به مرکزیت روستای فدیشه و بلهرات به مرکزیت روستای گلبوی سفلی.

بخش‌ها و دهستان‌ها به تفکیک

• بخش مرکزی شهرستان نیشابور
  • دهستان دربقاضی
  • دهستان ریوند
  • دهستان فضل
  • دهستان مازول

شهرها: نیشابور، بار

• بخش زبرخان
  • دهستان اردوغش
  • دهستان اسحق‌آباد
  • دهستان زبرخان

شهرها: دررود، قدمگاه، اسحاق‌آباد، باغشن و خرو.

• بخش سرولایت
  • دهستان سرولایت
  • دهستان برزنون

شهر: چکنه، برزنون

• بخش میان‌جلگه
  • دهستان بلهرات
  • دهستان عشق‌آباد
  • دهستان غزالی

شهرها: عشق‌آباد

جغرافیای طبیعی

جلگه نیشابور از شمال و شرق به ارتفاعات بینالود، از جنوب به ارتفاعات کوه سرخ کاشمر و چهل تن تربت حیدریه و از غرب به کویر سبزوار ختم می‌شود و از حاصلخیزی بسیار بالایی برخوردار است. اکثر مناطق حاصلخیز و پر جمعیت در شمال این شهرستان قرار دارند، به طوریکه ۶ شهر از هفت شهر آن نیز در این منطقه واقع شده‌اند و رودخانه‌های بسیاری در آن جریان دارند که مهم‌ترین آنها رودخانه کال شور سبزوار است که از ارتفاعات این شهرستان سرچشمه گرفته و پس از عبور از شهرستان سبزوار به دشت کویر می‌ریزد و سایر رودخانه‌ها عبارت‌اند از درود، خور، بوژان، باغرود، میرآباد، طاغان، بار، بقیع و سرولایت. بلندترین قله این شهرستان، بینالود با ارتفاع ۳۲۱۱ متر است که به بام خراسان شهرت دارد و در نزدیکی روستای میرآباد قرار دارد. سایر قلل عبارت‌اند از شیرباد به ارتفاع ۳۳۳۹ متر، طاغنکوه به ارتفاع ۳۰۶۹ متر، بقیع (۲۷۱۳ متر)، عطائیه (۲۳۱۰ متر)، گرماب (۲۰۷۶ متر).

دین و مذهب

مسلمانان ۹۹٪ جمعیت شهرستان نیشابور را تشکیل می‌دهند که مذهب شیعه دوازده امامی اکثریت و شیعه اسماعیلی اقلیت است. مسیحی‌ها %۰۱۶/۰ و زرتشتی‌ها %۰۳/۰ پیروان سایر ادیان در شهرستان نیشابور هستند

زبان و گویش

در مورد گویش فارسی زبان نیشابور این مقاله‌ها را ببینید:گویش نیشابوری، لهجه نیشابوری

گویش فارسی زبانان این شهرستان گویشی منحصر بفرد و خاص بین فارسی زبانان دیگر مناطق است. در این گویش کلمات اصیل فارسی و پهلوی به وفور دیده می‌شود. همچنین زبان ترکی خراسانی، و کردی گویش کرمانجی در شهرستان نیشابور رایج است.

جغرافیای انسانی

جمعیت

بر پایه سرشماری سال ۱۳۹۰ خورشیدی، جمعیت شهرستان نیشابور ۴۳۳٬۱۰۵ نفر است که و سی‌امین شهرستان پرجمعیت ایران است و همچنین پس از شهرستان مشهد در استان خراسان رضوی و شهرستان زاهدان در استان سیستان و بلوچستان، رتبه سوم را در شهرستان‌های کرانه شرقی ایران و همچنین رتبه دوم را در میان شهرستان‌های استان‌های سه‌گانه خراسان (خراسان شمالی، خراسان رضوی و خراسان جنوبی) برخوردار است.

سرشناسان

نوشتار اصلی: فهرست اهالی نیشابور

از چهره‌های سرشناس شهرستان نیشابور در دوران معاصر عبارتند از:

• محمدتقی ادیب نیشابوری: (۱۳۱۲ ه‍. ق، خیرآباد -۱۳۵۵، مشهد) ادیب و شاعر فارسی‌زبان.
• پرویز مشکاتیان: (۱۳۲۴، نیشابور-۱۳۸۸، تهران) آهنگساز و موسیقی‌دان.
• محمدرضا شفیعی کدکنی: (۱۳۱۸، کدکن) ادیب و شاعر.
• حسین وحید خراسانی: (۱۲۹۹، نیشابور) فقیه و مرجع شیعی.
• فریدون جنیدی: (۱۳۱۸، معدن علیا) تاریخ‌پژوه، کنشگر فرهنگی و مؤلف
• حسین صادقی: (۱۳۰۸، چکنه) پزشک جراح، شاعر و کنشگر فرهنگی.
• ابوالحسن داوودی: (۱۳۳۴، نیشابور) کارگردان و فیلمنامه‌نویس.
• محمدرضا سرهنگی: (۱۳۳۴، نیشابور) فیلمنامه‌نویس.
• جلال مقدم: (۱۳۰۸، نیشابور-۱۳۷۵، تهران) بازیگر.
• محمدقاسم اخویان: (۱۳۰۵، نیشابور) معمار سنتی ویژه‌کار سنگ‌تراشی.
• یعقوبعلی شورورزی: (۱۳۰۲، شورورز-۱۳۷۸، نیشابور) پهلوان و کشتی‌گیر.
• نورعلی شوشتری: (۱۳۲۷، ینگجه، سرولایت-۱۳۸۸، پیشین، سرباز) فرماندهٔ سپاهی.
• اسماعیل شوشتری: (۱۳۲۸، ینگجه، سرولایت) وزیر دادگستری.

کشاورزی، دامداری و ماهی‌پروری

یک فروشندهٔ ریواس در نیشابور

آلوها در فضای باز خَرْو نیشابور.

حدود ۷۶ گونهٔ فرآوردهٔ کشاورزی در شهرستان نیشابور کشت می‌شود که از این میان باقلا، ریواس، آلو، سیب و سبزی‌های نیشابور شهرت دارند. مهم‌ترین فراورده‌های کشاورزی در شهرستان نیشابور گندم، جو، ذرت، پنبه، گیاهان خوراکی (باقلا، عدس، لپه، ماش، نخود)، سبزی‌ها (تره، ریحان، جعفری، ترخون و شنبلیله) و میوه‌های تابستانی می‌باشد.
کاشت ویژهٔ باقلا موجب شده تا برخی غذاهای محلی در این منطقه با این گیاه پخته شوند. حدود ۹۰ درصد تولید باقلا در استان، در نیشابور انجام می‌گیرد. ریواس و شربت آن یکی از ره‌آوردهای نیشابور شمرده می‌شود. در خرداد ۱۳۹۵، ۱ میلیون و ۱۰۰هزار تن ریواس در شهرستان نیشابور برداشت شد. در حدود ۷۰۰ هکتار در شهرستان نیشابور، سبزی کشت می‌شود.
در خرداد ۱۳۹۵ بیان شد که بیشتر فرآورده‌های صادراتی کشاورزی نیشابور به‌دست واسطه‌ها انجام می‌گیرد که نتیجهٔ آن، صدور به‌نام غیر است. همچنین میانگین عملکرد تولید در بیشتر فرآورده‌ها، کمتر از یک‌سوم و حتی یک‌چهارمِ عملکردِ نمونه بیان شده است؛ روش‌های غیراصولی کشاورزان، منابع آب زیرزمینی نیشابور را بحرانی کرده است.
فرآورده‌های کشاورزی در شهرستان نیشابور در ۱۳۹۲، ۶۴۲ هزار تن بود و ارزش اقتصادی کل تولیدات زراعی، باغی و دامی شهرستان، سه هزار و ۵۴۰ میلیارد ریال است که ۱۰ درصد ارزش تولیدات استان است.
یک شرکت تعاونی دامداری در نیشابور با ۱۵۴۰ نفر عضو، ۲۲ هزار رأس دام و ۲۴ واحد دامداری در پوشش دارد. در سال ۱۳۹۲، ۷۰ هزار راس گاو و گوساله، ۷۰۰ هزار راس گوسفند و بز، ۲۱ هزار کلنی زنبور عسل، یک میلیون و ۵۰۰ هزار قطعه ظرفیت مرغداری‌ها و تولید حدود ۱۰ تن گوشت مرغ؛ نیشابور را به‌عنوان قطب دامداری استان مطرح کرد. مدیر جهاد کشاورزی نیشابور در بهمن ۱۳۹۴ از توسعهٔ کشت نشایی و گلخانههای در نیشابور به‌دلیل خشکسالی سال‌های گذشته و بی سامانی مصرف آب خبر داد.
شهرستان نیشابور، منابع آبی مناسب برای پرورش ماهی دارد و ادارهٔ شیلات آن فعال است؛ هزار و ۱۵۸ حلقه چاه، ۶۱۷ رشته چشمه و قنات، ۲۰ رودخانه دائمی و سه بند خاکی دارد. در سال ۱۳۸۹ بیان شد که سالانه ۳ هزار و ۱۱۲ تن ماهی سردآبی و گرم‌آبی در نیشابور تولید می‌شود.

نگارخانه

• 

  آرامگاه عطار نیشابوری در شهر نیشابور.

• 

  آرامگاه کمال الملک در شهر نیشابور.

• 

  مسجد چوبی که در دهکده چوبین نیشابور است.

• 

  مزار شهمیر، بنایی به جا مانده از دوران سلجوقی. گمان بر این است که این بنا مکان مقدسی برای زرتشتیان بوده‌است.

• 

  درون مزار شهمیر.

• 

  دیزباد.

• 

  فیروزه معروف‌ترین ره آورد شهر و شهرستان نیشابور.

جستارهای وابسته

• شهر نیشابور
• شادیاخ
• دهستان مازول
• شهرک صنعتی بینالود
• کوه بینالود

منابع

• شهرداری نیشابور
• نقشهٔ پراکندگی ایستگاه‌های هواشناسی شهرستان نیشابور
• جمعیت شهرستان و شهر نیشابور
• درآمدی بر جغرافیا و تاریخ شهرستان نیشابور، نوشته علی طاهری، نشر شادیاخ