انتخابات در ایران

در جمهوری اسلامی ایران انتخاب در سطوح مختلف برگزار می‌شود. هم‌اکنون همهٔ قوه‌ها با رای مستقیم یا غیرمستقیم مردم تعیین می‌شود.

تاریخچه

پس از انقلاب مشروطه در شاهنشاهی ایران در زمان مظفرالدین‌شاه قاجار، حکومت مشروطه در ایران تشکیل شد و نخستین انتخابات‌ها کمی بعد در ایران آغاز شد.

فرمان مظفرالدین شاه در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی برای آغاز به کار مجلس:

مصصم شدیم که مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان قاجاریه، علماء، اعیان، اشراف، ملاکین و تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشکیل و تنظیم شود که در مهام امور دولتی و مملکتی و مصالح عامه مشاوره و مداقه لازمه را به عمل آورده به هیئت وزرای دولت خواه ما در اصلاحاتی که برای سعادت و خوشبختی ایران خواهد شد اعانت و کمک لازم را بنماید.

پس از انقلاب اسلامی ایران نیز مردم‌سالاری تشکیل شد و انتخابات ادامه یافت. هم‌اکنون قوهٔ مجریه و مقننه توسط مردم انتخاب می‌شوند و قوه قضائیه توسط رهبر ایران که خود توسط مجلس خبرگان رهبری انتخاب می‌گردد و اعضای مجلس خبرگان رهبر نیز توسط مردم انتخاب می‌شوند.

قانون انتخابات

قاجاریه

نخستین انتخابات در ایران در زمان قاجاریان پیرو پیروزی انقلاب مشروطه برگزار شد.

مجلس عالی (۱۲۸۵)

نوشتار اصلی: مجلس عالی (۱۲۸۵)

پس از انقلاب مشروطه مجلس عالی در ایران تشکیل شد و قانون انتخابات را برای برگزاری انتخابات مجلس اول تدوین کرد و به امضای شاه رساند. مطابق فرمان مظفرالدین شاه مجلس شورای ملی به شرح زیر بود:

• شرایط نمایندگان: سواد خواندن، نوشتن و توان تکلم به زبان فارسی از شرایط نامزدهای انتخابات بود و فقط طبقه‌های خاصی از اجتماع حق داشتند در مجلس نماینده داشته باشند.
• شرایط رای‌دهندگان
• شرط طبقه اجتماعی: شاهزادگان قاجار، روحانیون، اشراف، تجار، زمین‌داران و اصناف طبقه‌هایی بودند که به فرمان شاه می‌توانستند نمایندگان خود را برگزینند و از مردم عادی کسانی حق رای داشتند که ملکی به ارزش دست کم هزار تومان می‌داشتند یا جزو اصناف شناخته‌شده می‌بودند و اجاره مغازه‌شان حداقل به اندازه متوسط اجاره محل می‌بود و صنف‌هایی کم‌درآمد مانند حمالان و شتربانان نماینده و حق رای نداشتند.
• شرط سن:داشتن بیست و پنج سال سن و «رعیت ایران» بودن از شرایط افرادی بود که حق رای داشتند.
• شرط جنسیت:زن‌ها حق رای نداشتند.
• شیوهٔ انتخابات: در مجلس اول تهران ۶۰ نماینده داشت و سایر ایالت‌ها ۹۶ کرسی داشتند. نمایندگان ایالت‌ها توسط مجلس ایالتی به صورت دو مرحله‌ای انتخاب می‌شدند و نتیجهٔ رای مجلس ایالتی نمایندگان مجلس شورای ملی برگزیده می‌شدند.

مجلس عالی (۱۲۸۷)

نوشتار اصلی: مجلس عالی (۱۲۸۷)

نوشتار(های) وابسته: استبداد صغیر

مجلس عالی (شورای عالی دربار) پس از استبداد صغیر و به توپ بستن مجلس توسط محمدشاه قاجار و فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان تشکیل شد و این مجلس محمدعلی شاه قاجار را عزل کرد و احمدشاه قاجار را به جای وی به پادشاهی رساند. اعضای این مجمع منصوب صدر اعظم بودند و برای انتخاب اعضای آن انتخاباتی برگزار نشد.

نمایندگان مجلس عالی:

• شرط شغل و طبقهٔ اجتماعی را از قانون انتخابات حذف کردند.
• شرط ثروت را از ۱۰۰۰ تومان به ۲۵۰ تومان تغییر دادند.
• کرسی‌های تهران را به ۱۵ نماینده کاهش دادند و کرسی ایالت‌های دیگر را به ۱۰۱ کرسی افزایش دادند
• برای اقلیت‌های مذهبی ۴ کرسی تعیین کردند.

نظامنامه انتخابات ۱۲۸۸

سه ماه پس از فتح تهران مجلس دوم شورای ملی تشکیل شد.

در سال ۱۲۸۸ نظامنامه انتخابات را تصویب کرد و تغییراتی در قانون انتخابات به وجود آورد:

• شرط سن رای‌دهندگان:اتباع حداقل بیست سال داشته باشند
• شرط وضعیت اجتماعی: فرد ایران باشد و یکی از شروط زیر را داشته باشد:
  • معروفیت محلی داشته
  • لااقل شش ماه قبل از انتخاب در محل انتخاب یا توابع آن سکنی داشته باشند
  • لااقل دارای دویست و پنجاه تومان علاقه ملکی یا ده تومان مالیات بده باشند یا پنجاه تومان عایدی سالیانه داشته‌باشد
  • تحصیل‌کرده باشند
• شرط جنسیت: زن‌ها حق رای نداشتند.
• افرادی که اجازهٔ رای نداشتند:
  • افراد خارج از رشد
  • آنهایی که در تحت قیمومیت شرعی هستند
  • تبعه خارجه
  • اشخاصی که خروجشان از دین حنیف اسلام در حضور یکی از حکام شرع جامع‌الشرایط به ثبوت رسیده باشد
  • ورشکستگان به تقصیر
  • مرتکبین قتل و سرقت و مقصرینی که مستوجب مجازات قانونی اسلامی شده‌اند.
  • معروفین به ارتکاب قتل و سرقت و غیره که شرعاً برائت خود را ثابت نکرده باشند.
  • اهل نظام بری و بحری (نظامیان) که مشغول خدمتند.

نظامنامه انتخابات ۱۲۹۰

مجلس دوم در سال ۱۲۹۰ نظامنامه انتخابات تغییراتی داد به شرح زیر بود

• شرط طبقه اجتماعی:شرط مالکیت برای رای‌دهندگان لغو شد.
• افراد زیر به آنهایی که اجازهٔ رای نداشتند افزوده شد:
  • متکدیان
  • اشخاصی که به وسائل بی‌شرفانه تحصیل معاش می‌نمایند
  • مقصرین سیاسی که بر ضد اساس حکومت ملی و استقلال مملکت قیام و اقدام کرده‌اند
• شرط سنی نمایندگان:

سن نامزدهای انتخاباتی باید در محدوده سنی سی تا هفتاد سال باشد

• شرط مذهب:

نمایندگان باید مسلمان باشند مگر نمایندگان اقلیت‌های مذهبی (مسیحی و زرتشتی و کلیمی)

پهلوی

نوشتار اصلی: تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی ولایتی

در سال ۱۳۴۱ قانون در زمان سلطنت محمدرضا پهلوی قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی تصویب شد که در آن برای اولین بار به زنان ایرانی حق رای می‌داد و شرط مسلمانی و قسم خوردن به قرآن را برمی‌داشت.

روحانیون قم مخالفت‌های شدیدی با این قانون نشان دادند و به خشونت نیز کشیده شد ولی در نهایت اجرا شد.

جمهوری اسلامی

ساختار حقوقی جمهوری اسلامی به ترتیبی تنظیم شد که همه مقام‌های حکومتی به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با رای مردم انتخاب شوند و تنها تغییر قانون رای در این دوره در مورد شرط سن رای‌دهندگان بود که در ابتدا به ۱۵ سال رسید و دوباره آن را در سال ۱۳۸۵ از ۱۵ سال به ۱۸ سال تغییر دادند.

شاهنشاهی مشروطهٔ ایران

در زمان قاجار تنها انتخابات مجلس شورای ملی برگزار می‌شد. در دوره محمدرضاشاه پهلوی دوم، انتخابات مجلس سنا نیز طبق قانون اساسی مشروطه برگزار می‌شد همچنین دو همه‌پرسی نیز برگزار شد.

جمهوری اسلامی ایران

نوشتار(های) وابسته: انتخابات ریاست‌جمهوری ایران، انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا و انتخابات مجلس شورای اسلامی

در ۱۰ و ۱۱ فروردین ۱۳۵۸ همه‌پرسی نظام جمهوری اسلامی با مشارکت و رای بی‌سابقه تصویب شد. ۱۲ مرداد انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی برگزار شد و پس از نهایی شدن، ۱۲ آذرماه قانون اساسی را به همه‌پرسی گذاشتند و تصویب شد و در سال ۱۳۶۸ نیز همه‌پرسی‌ای برای اصلاح چند بند قانون اساسی برگزار شد که تصویب شد.

طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران چهار دسته انتخابات در ایران برگزار می‌شود

• ملت ایران باستناد قانون اساسی نمایندگان خودرا درمجلس خبرگان رهبری برمی‌گزیند تا رهبری نظام را مشخص نمایند و رهبری درچارچوب قانون اساسی سیاست‌های کلی نظام رابا مشورت با مجمع تشخیص مصلحت معین واعلام نمایند.
• ملت ایران به استناد قانون اساسی نمایندگان خودرا درمجلس شورای اسلامی برمی‌گزیند تا قوانین کشوررا درچارچوب قانون اساسی و سیاست‌های کلی نظام به تصویب برساند.
• ملت ایران باستناد قانون اساسی فردی را به عنوان رئیس جمهور برمی‌گزیند تا قوانین کشور را ازطریق هیئت دولت اجرا نماید.
• ملت ایران باستناد قانون اساسی در روستاها شهرها استانها بمنظور حل مشکلات منطقه خود نمایندگانی برای شوراهای محلی برمی‌گزینند.

با نگاهی اجمالی بدانچه گفته شد اهمیت رای مردم (به تعبیر رهبری حق الناس)مشخص میگرددو هرگونه محدودیت ازسوی هر نهادی در مورد انتخابات موجب تضییع حقوق مردم در تعیین سرنوشت آنان می‌باشد.

انتخابات‌های برگزارشده در سراسر ایران

	انتخابات	تاریخ برگزاری	واجدان	رای‌دهندگان	مشارکت	نام‌نوشتگان	گزیدگان موردنیاز	تعداد حوزه
۱	همه‌پرسی نظام جمهوری اسلامی	۱۰ و ۱۱ فروردین ۱۳۵۸	۲۰٬۸۵۷٬۳۹۱	۲۰٬۴۴۰٬۱۰۸	۹۸٫۰۰	-	-	۱
۲	خبرگان بررسی قانون اساسی	۱۲ مرداد ۱۳۵۸	۲۰٬۸۵۷٬۳۹۱	۱۰٬۷۸۴٬۹۳۲	۵۱٫۷۱	۴۲۸	۷۳	۲۴
۳	همه‌پرسی تایید قانون اساسی	۱۱ و ۱۲ آذر ۱۳۵۸	۲۰٬۸۵۷٬۳۹۱	۱۵٬۶۹۰٬۱۴۲	۷۵٫۲۳	-	-	۱
۴	ریاست جمهوری ۱	۵ بهمن ۱۳۵۸	۲۰٬۹۹۳٬۶۴۳	۱۴٬۱۵۲٬۸۸۷	۶۷٫۴۲	۱۲۴	۱	۱
۵	مجلس ۱	۲۴ اسفند ۱۳۵۸	۲۰٬۸۵۷٬۳۹۱	۱۰٬۸۷۵٬۹۶۹	۵۲٫۱۴	۳۶۹۴	۲۷۰	۱۹۳
۶	ریاست جمهوری ۲	۲ مرداد ۱۳۶۰	۲۲٬۶۸۷٬۰۱۷	۱۴٬۵۷۳٬۴۹۳	۶۴٫۲۴	۷۱	۱	۱
۷	ریاست جمهوری ۳	۱۰ مهر ۱۳۶۰	۲۲٬۶۸۷٬۰۱۷	۱۶٬۸۴۷٬۷۱۵	۷۴٫۲۶	۴۶	۱	۱
۸	خبرگان ۱	۱۹ آذر ۱۳۶۱	۲۳٬۲۷۷٬۸۷۱	۱۸٬۰۱۳٬۰۶۱	۷۷٫۳۸	۱۶۸	۸۲	۲۴
۹	مجلس ۲	۲۶ فروردین ۱۳۶۳	۲۴٬۱۴۳٬۴۹۸	۱۵٬۶۰۷٬۳۰۶	۶۴٫۶۴	۱۵۹۲	۲۷۰	۱۹۳
۱۰	ریاست جمهوری ۴	۲۵ مرداد ۱۳۶۴	۲۵٬۹۹۳٬۸۰۲	۱۴٬۲۳۸٬۵۸۷	۵۴٫۷۸	۵۰	۱	۱
۱۱	مجلس ۳	۱۹ فروردین ۱۳۶۷	۲۷٬۹۸۶٬۷۳۶	۱۶٬۷۱۴٬۲۸۱	۵۹٫۷۲	۱۹۹۹	۲۷۰	۱۹۳
۱۲	ریاست جمهوری ۵	۶ مرداد ۱۳۶۸	۳۰٬۱۳۹٬۵۹۸	۱۶٬۴۵۲٬۵۶۲	۵۴٫۵۹	۷۹	۱	۱
۱۳	همه‌پرسی بازنگری قانون اساسی	۶ مرداد ۱۳۶۸	۳۰٬۱۳۹٬۵۹۸	۱۶٬۴۲۸٬۹۷۶	۵۴٫۵۱	-	-	۱
۱۴	خبرگان ۲	۱۹ مهر ۱۳۶۹	۳۱٬۲۸۰٬۰۸۴	۱۱٬۶۰۲٬۶۱۳	۳۷٫۰۹	۱۸۰	۸۳	۲۴
۱۵	مجلس ۴	۲۱ فروردین	۳۲٬۴۶۵٬۵۵۸	۱۸٬۷۶۷٬۰۴۲	۵۷٫۸۱	۳۲۳۳	۲۷۰	۱۹۶
۱۶	ریاست جمهوری ۶	۲۱ خرداد ۱۳۷۲	۳۳٬۱۵۶٬۰۵۵	۱۶٬۷۹۶٬۷۵۵	۵۰٫۶۶	۱۲۸	۱	۱
۱۷	مجلس ۵	۱۸ اسفند ۱۳۷۴	۳۴٬۷۱۶٬۰۰۰	۲۴٬۶۸۲٬۳۸۶	۷۱٫۱۰	۸۳۶۵	۲۷۰	۱۹۶
۱۸	ریاست جمهوری ۷	۲ خرداد ۱۳۷۶	۳۶٬۴۶۶٬۴۸۷	۲۹٬۱۴۵٬۷۵۴	۷۹٫۹۳	۲۸۳	۱	۱
۱۹	خبرگان ۳	۱ آبان ۱۳۷۷	۳۸٬۵۵۰٬۵۹۷	۱۷٬۸۵۷٬۸۶۹	۴۶٫۳۲	۳۹۶	۸۶	۲۸
۲۰	شوراهای اسلامی ۱	۷ اسفند ۱۳۷۷	۳۶٬۷۳۹٬۹۸۲	۲۳٬۶۶۸٬۷۳۹	۶۴٫۴۲	۳۳۶٬۱۳۸		۳۳٬۴۱۹
۲۱	مجلس ۶	۲۹ بهمن ۱۳۷۸	۳۸٬۷۲۶٬۴۳۱	۲۶٬۰۸۲٬۱۵۷	۶۷٫۳۵	۶۸۵۳	۲۹۰	۲۰۷
۲۲	ریاست جمهوری ۸	۱۸ خرداد ۱۳۸۰	۴۲٬۱۷۰٬۲۳۰	۲۸٬۱۵۵٬۹۶۹	۶۶٫۷۷	۸۱۴	۱	۱
۲۳	شوراهای اسلامی ۲	۹ اسفند ۱۳۸۱	۴۰٬۵۰۱٬۷۸۳	۲۰٬۲۳۵٬۸۹۸	۴۹٫۹۶	۲۱۸٬۹۵۷	۱۰۹٬۵۸۸
۲۴	مجلس ۷	۱ اسفند ۱۳۸۲	۴۶٬۳۵۱٬۰۳۲	۲۳٬۷۳۴٬۶۷۷	۵۱٫۲۱	۸۱۷۲	۲۹۰	۲۰۷
۲۵	ریاست جمهوری ۹	۲۷ خرداد ۱۳۸۴	۴۶٬۷۸۶٬۴۱۸	۲۹٬۴۰۰٬۸۵۷	۶۲٫۸۴	۱۰۱۴	۲	۱
		۳ تیر ۱۳۸۴	۴۶٬۷۸۶٬۴۱۸	۲۷٬۹۵۸٬۹۳۱	۵۹٫۷۶	۲	۱	۱
۲۶	خبرگان ۴	۲۴ آذر ۱۳۸۵	۴۶٬۵۴۹٬۰۴۲	۲۸٬۳۲۱٬۲۷۰	۶۱٫۰۰	۴۹۳	۸۶	۳۰
۲۷	شوراهای اسلامی ۳	۲۴ آذر ۱۳۸۵	۴۳٬۵۰۰٬۰۰۰	۲۸٬۱۹۹٬۹۰۳	۶۴٫۸۳	۲۴۷٬۷۵۹	۱۰۹٬۵۳۶
۲۸	مجلس ۸	۲۴ اسفند ۱۳۸۶	۴۳٬۸۲۴٬۲۵۴	۲۴٬۲۷۹٬۷۱۷	۵۵٫۴۰	۷۶۰۰	۲۹۰	۲۰۷
۲۹	ریاست جمهوری ۱۰	۲۲ خرداد ۱۳۸۸	۴۶٬۱۹۹٬۹۹۷	۳۹٬۳۷۱٬۲۱۴	۸۴٫۸۳	۴۷۶	۱	۱
۳۰	مجلس ۹	۱۲ اسفند ۱۳۹۰	۴۸٬۲۸۸٬۷۹۹	۳۰٬۸۴۴٬۴۶۲	۶۳٫۸۷	۵۲۸۳	۲۹۰	۲۰۷
۳۱	ریاست جمهوری ۱۱	۲۴ خرداد ۱۳۹۲	۵۰٬۴۸۳٬۱۹۲	۳۶٬۸۲۱٬۵۳۸	۷۲٫۹۴	۶۸۶	۱	۱
۳۲	شوراهای اسلامی ۴	۲۴ خرداد ۱۳۹۲	۵۰٬۴۸۳٬۱۹۲	۳۱٬۶۲۷٬۷۰۴	۶۲٫۶۵	۲۵۹٬۶۶۴	۱۹۶٬۹۱۷	۳۶٬۳۵۵
۳۳	مجلس ۱۰	۷ اسفند ۱۳۹۴	۵۴٬۹۱۵٬۰۲۴	۳۳٬۸۴۷٬۱۱۷	۶۱٫۶۴	۱۲٬۰۷۲	۲۹۰	۲۰۷
۳۴	خبرگان ۵	۷ اسفند ۱۳۹۴	۵۴٬۹۱۵٬۰۲۴	۳۳٬۴۸۰٬۵۴۸	۶۰٫۹۷	۷۹۶	۸۸	۳۱
۳۵	ریاست جمهوری ۱۲	۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۶	۵۶٬۴۱۰٬۲۳۴	۴۱ میلیون	۷۳٪	۱٬۶۳۶	۱	۱
۳۶	شوراهای اسلامی ۵	۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۶	۵۶٬۴۱۰٬۲۳۴	۴۰ میلیون	۷۰٪		۱۹۶٬۹۱۷

جستارهای وابسته

• همه‌پرسی در ایران

منابع

• ایرانی‌ها چگونه صاحب حق رای شدند؟