ایران
مختصات: ۳۲° شمالی ۵۴° شرقی / ۳۲°شمالی ۵۴°شرقی
ایران ( تلفظ راهنما·اطلاعات، به معنی: سرزمین آریاییان[۷]) کشوری در جنوب غربی آسیا و در منطقه خاورمیانه با ۱٬۶۴۸٬۱۹۵ کیلومتر مربع وسعت (هجدهم درجهان)[۸] و بر پایه سرشماری سال ۱۳۹۵ دارای ۷۹٬۹۲۶٬۲۷۰ نفر جمعیت (هجدهم درجهان)[۹] است که شامل ۷۸٬۱۶۶٬۸۲۲ ایرانی، ۱٬۵۸۳٬۹۷۹ افغانستانی، ۳۴٬۵۳۲ عراقی، ۱۴٬۳۲۰ پاکستانی، ۷۱۳ ترکیه ای، ۲۰٬۸۴۴ سایر کشورها و ۱۰۵٬۰۶۰ اظهار نشده میباشد.[۱۰] در خصوص جمعیت ایران باید توجه کرد که این آمار مربوط به پایان زمان سرشماری در انتهای آبان ماه ۱۳۹۵ است (نه پایان سال ۱۳۹۵)،[۱۱] همچنین حدود یک و نیم تا دو میلیون نفر اتباع غیرمجاز افغانستانی (افغانستانیها در ایران)[۱۲] و ایرانیان خارج از کشور که بین سه تا شش میلیون نفر برآورد میشوند، لحاظ نشدهاند[۱۳][۱۴] و در برخی مناطق شرقی و جنوبی ایران هم عده زیادی فاقد شناسنامه و مدارک هویتی هستند.[۱۵][۱۶][۱۷][۱۸]
ایران از شمال با جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان، از شرق با افغانستان و پاکستان و از غرب با ترکیه و عراق همسایه است و همچنین از شمال به دریای خزر (کاسپین) و از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان محدود میشود، که دو منطقهٔ نخست از مناطق مهم استخراج نفت و گاز در جهان هستند.
پایتخت، بزرگترین شهر و مرکز فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اداری ایران، تهران است. ایران یک قدرت متوسط و منطقهای مهم[۱۹][۲۰] در خاورمیانه است که بواسطه ذخایر بزرگ سوخت فسیلیاش که شامل بزرگترین میدان گاز طبیعی در جهان و چهارمین ذخایر نفتی بزرگ کشف و تأیید شده میشود، نفوذ و نقش قابل توجهی در امنیت بینالمللی انرژی (en) داشته[۲۱][۲۲] و صنعت نفت، پتروشیمی و گاز طبیعی در ایران پیشتاز است. همچنین ایران میراث فرهنگی غنی دارد که بخشی از آن به عنوان ۱۹ میراث جهانی در یونسکو ثبت شدهاست که به عنوان چهارمین رتبه در آسیا و ۱۲مین رتبه در جهان است.[۲۳] ایران به واسطهٔ قرار گرفتن در منطقهٔ میانی اوراسیا موقعیتی راهبردی دارد.
ایران از اعضای مؤسس سازمان ملل متحد، سازمان اکو، جنبش عدم تعهد، سازمان کنفرانس اسلامی و اوپک است. سیستم سیاسی کنونی ایران بر اساس قانون اساسی ۱۳۵۷ (۱۹۷۹) بنا شدهاست که ترکیبی از یک دموکراسی نیابتی (دموکراسی پارلمانی یا مجلسی) با یک حاکمیت دینی است که توسط فقهای اسلامی تحت یک مفهوم رهبری برتر (en) (رهبر ایران) حکمرانی میشود. پیش از سال ۱۳۵۷ نظام ایران سکولار بود و با انقلاب ۱۳۵۷ اسلام، دین رسمی و مذهب آن تشیّع گشت. حکومت مشروطه سلطنتی دودمان پهلوی در ایران با انقلاب ۱۳۵۷ سرنگون شده و نظام جمهوری اسلامی جایگزین شد. این نظام حکومتی در قانون اساسی مصوّب ۱۳۵۸ (و بازنگری ۱۳۶۸) تشریح شدهاست. مقام رهبری در ایران بالاترین جایگاه رسمی است که از سال ۱۳۶۸ تاکنون در اختیار سید علی خامنهای قرار دارد.
ایران کشوری با چندگانگی فرهنگیست که از گروههای زبانی و نژادی بسیاری تشکیل شدهاست که به طور رسمی اکثریت شیعه هستند. بسیاری از ایرانیان به زبانهای فارسی، زبان ترکی آذربایجانی، کردی، لری، بلوچی، گیلکی، تالشی و عربی عراقی صحبت میکنند اما زبان رسمی در ایران زبان فارسی است. ایران به عنوان یک سرزمین و یک ملت، پیشینهای کهن دارد و یکی از تاریخیترین کشورهای جهان بهشمار میرود.
کشور ایران به معنی سرزمین آریاییان میباشد و قدمتی بالای ۷۰۰۰ سال دارد و قوم آریایی هم به سه دسته بزرگ تقسیم شدند مادها، پارسها و پارتها هستند که همه این اقوام در زمانهای زیادی بر کشورمان حکمرانی کردند که مشهورترین آنها حکومت هخامنشیان یعنی گروه پارسها میباشد[نیازمند منبع]
محتویات
واژهشناسی
در طول تاریخ «ایران» یکی از رایجترین نامهای سرزمین و جغرافیای نامهای ایران بودهاست. واژهٔ ایران (به پارسی باستان: «اَئیریَهنا»، به پارسی میانه: ، تلفظ با یای مجهول)، و برگرفته از کلمه «آریانام خَشَترام» و به معنای «سرزمین آریاییان» است که در گذر زمان به ایران تبدیل شدهاست.[۲۴][۲۵]
آریاییان سرزمین خود را ایریوشَیُنِم یا ایریو دئینگهونام یعنی «مساکن آریاییان» میخواندند و بعدها که دارای حکومت و پادشاهی شدند میهنشان را ایریانو خْشَثْرُ یعنی «پادشاهی ایرانیان» خواندند. این نام بعدها اِئران شَتْر و «ایران شَهر» شده که «ایران» کوتاهشده همین نام است.[۲۶]
واژهٔ «آریا» در زبانهای اوستایی، پارسی باستان و سانسکریت به ترتیب به شکلهای «اَئیریه»، «آریه»، و «اَریه» به کار رفتهاست. همچنین در زبان سانسکریت «اریه» به معنی سَروَر و مهتر و «آریکه» به معنی مَردِ شایستهٔ بزرگداشت و حرمت است و آریایی به زبان اوستایی «ائیرین» و به زبان پهلوی و پارسی دری «ایر» خوانده میشود.
«ایران» در واژه به معنی «سرزمین آریاییان» است و مدتها پیش از اسلام نیز نام بومی آن ایران، اِران، یا ایرانشهر بود. یونانیان که با ایران در زمان هخامنشیان آشنا شده بودند آن را پِرس (برگرفته از پارس) مینامیدند و در دیگر زبانهای اروپایی هم تلفظهای مختلف این واژه (Persia در انگلیسی و Perse در فرانسوی) رایج شده بود. دولت رضاشاه در سال ۱۳۱۳ ش به دولتهای خارجی اعلام کرد که از این پس فقط از نام «ایران» (Iran) در اشاره به این کشور استفاده شود.[۲۷] این تصمیم مورد اعتراض گروهی از سیاستمداران و پژوهشگران قرار گرفت که معتقد بودند این کار موجب شکاف بین پیشینه تاریخی کشور با ایران امروز میشود. در نهایت محمدرضا پهلوی در سال ۱۹۵۹ اعلام کرد که هر دو نام قابل استفاده است.[۲۸]
در ۱ فروردین ۱۳۱۴ طبق بخشنامه وزارت امور خارجه نام کشور در مکاتبات رسمی از پرس و پرشیا به ایران تبدیل شد.[۲۹]
تاریخ
پیش از تاریخ
یافتههای باستانشناسی، نشان از حضور انواع انسان در ایران از دوره دیرینهسنگی دارد. ابزارهای متعلق به فرهنگ الدوایی و آشولی در ایران یافته شدهاند. در دوران میانسنگی بقایای انسانهای نئاندرتال نیز در ایران به ویژه در زاگرس پیدا شدهاست.
انسان خردمند در حدود ۴۰ هزار سال پیش وارد ایران شد. آثار مربوط به دوره نوسنگی در اطراف کرمانشاه، خرمآباد، مرودشت، سنگ نگارههای تیمره گلپایگان، کاشان و هفشجان یافت شدهاست. فرهنگ ابزارسازی این دوره تیغه و ریزتیغه برادوستی است. آثار دوره بعدی فراپارینه سنگی در غرب زاگرس و شمال البرز بدست آمده که فرهنگ زرزی خوانده میشود.
پیش از مادها (بهشکل تمدن)
تمدن جیرفت، تمدن تپه سیلک، تمدن اورارتو، کاسیها، تمدن تپه گیان، شهر سوخته و ایلامیان از تمدنها و حکومتهای باستانی ایران پیش از دوران مادها هستند.
تمدن جیرُفت در استان کرمان در نزدیکی جیرفت و هلیلرود قرار داشتهاست. این تمدن مربوط به ۷۰۰۰[۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵] سال پیش (پیش از تمدن بینالنهرین) است؛ و به این روش به عنوان کهنترین تمدن خاور شناخته میشود که در دشت خوش آب و هوا و حاصلخیز هلیلرود سکنی داشتهاند. در این محل چند لوح گلی یافت شده که به خطی هندسی روی آنها مطالبی نوشته شدهاست. با اینکه این لوحها هنوز رمزگشایی نشدهاند ولی در کل میتوانند روایتگر آن باشند که این مردم سازنده خط و زبان بودهاند نه سومریان. پیش از این پنداشته میشد نخستین مخترعین خط، در آغاز سومریان (۳۶۰۰ پ. م) و سپس ساکنان نواحی جنوبی میانرودان و تمدن ایلام در خوزستان باشند.[۳۶][۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳][۴۴]
شهر سوخته بقایای شهری باستانی دارای تمدن است که بین شهرهای زابل و زاهدان واقع شدهاست. این شهر در ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد پایهگذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سالهای ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ پیش از میلاد در آن سکونت داشتهاند. به باور برخی باستانشناسان این شهر را باید کهنترین شهر جهان دانست چرا که معدود شهرهای پیش از آن، از نظر امکانات و اصول شهرنشینی با آن قابل مقایسه نیستند.[۴۵]
ایلامیان یکی از اقوام سرزمین کنونی ایران بودند که از ۳۲۰۰ تا ۶۴۰ پیش از میلاد، بر بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی فلات ایران فرمانروایی میکردند. تمدن ایلام یکی از کهنترین تمدنهای جهان است. ایلام باستان از سواحل خلیج فارس تا جنوب دریاچه ارومیه را شامل میشد.[۴۶]
از مادها تا پیش از اسلام
ماد قومی هندواروپایی و مرتبط با پارسها بود که در سده ۱۷ پیش از میلاد در سرزمینی که بعدها به نام ماد شناخته شد نشیمن گزید.[۴۷]
بر پایه برخی منابع مادها میان سدههای ۹ تا ۷ پیش از میلاد حکومتی یکپارچه برای سرزمینهای مادی تشکیل ندادند[۴۸] همچنین آنچه از متون آشوری - که اسنادی معاصر با دوران مادها هستند - برمیآید، آن است که مادها از سدهٔ نهم تا هفتم پ.م. نتوانسته بودند چنان پیشرفتی بیابند که سبب همگرایی و یک پارچگی و سازمانیافتگی قبایل و طوایف پراکندهٔ ماد بر محور یک رهبر و فرمانروای برتر و یگانه - که بتوان وی را پادشاه کل سرزمینهای مادنشین نامید؛ آن گونه که هردوت «دیوکس» را چنین مینماید - شده باشد.[۴۹]
پس از مادها، هخامنشیان بودند.
- هخامنشیان
هخامنشیان دودمانی از قوم پارس بودند و تبار خود را به «هخامنش» میرساندند که سرکردهٔ طایفه پاسارگاد از طایفههای پارسیان بودهاست. هخامنشیان نخست پادشاهان بومی پارس و سپس انشان بودند ولی با شکستی که کوروش بزرگ بر ایشتوویگو واپسین پادشاه ماد وارد ساخت و سپس فتح لیدیه و بابل پادشاهی هخامنشیان تبدیل به شاهنشاهی بزرگی شد. از این رو کوروش بزرگ را بنیانگذار شاهنشاهی هخامنشی میدانند. به قدرت رسیدن پارسیها و سلسله هخامنشی یکی از رویدادهای مهم تاریخ گذشتهاست. اینان دولتی بنیان نهادند که بخش بزرگی از جهان را تحت تسلط خود درآورد. شاهنشاهی هخامنشی را نخستین امپراتوری تاریخ جهان میدانند. هخامنشیان ۲۲۰ سال (از ۵۵۰ پیش از میلاد تا ۳۳۰ پیش از میلاد) بر بخش بزرگی از جهان شناخته شده آن روز از رود سند تا دانوب در اروپا و از آسیای میانه تا شمال شرقی آفریقا فرمان راندند. شاهنشاهی هخامنشی به دست اسکندر مقدونی برافتاد. پس از مرگ اسکندر در ۳۲۳ پیش از میلاد فتوحاتش میان سردارانش تقسیم شد و بیشتر متصرفات آسیایی او که ایران هستهٔ آن بود به سلوکوس اول رسید. به این ترتیب ایران تحت حکومت سلوکیان درآمد. سلوکیان میان سالهای ۳۲ تا ۶۴ پیش از میلاد بر آسیای غربی فرمان میراند. پس از مدتی پارتها نفوذ خود را گسترش دادند و سرانجام توانستند عاملی برای نابودی سلوکیان شوند.
- اشکانیان
اشکانیان (۲۵۰ پ. م تا ۲۲۴ م) که از تیره ایرانی پرنی و شاخهای از طوایف وابسته به اتحادیه داهه از عشایر سکاهای حدود باختر بودند، از ایالت پارت که مشتمل بر خراسان امروزی بود برخاستند. نام سرزمین پارت در کتیبههای داریوش پَرثَوَه آمدهاست که به زبان پارتی پهلوی میشود. چون پارتیان از اهل ایالت پَهلَه بودند، از این جهت در نسبت به آن سرزمین ایشان را پهلوی نیز میتوان خواند. قبایل پارتی در آغاز با قوم داهه که در خاور دریای مازندران در آمل میزیستند در یک جا سکونت داشتند و سپس از آنان جدا شده در ناحیه خراسان مسکن گزیدند.
این امپراتوری در دوره اقتدارش از رود فرات تا هندوکش و از کوههای قفقاز تا خلیج فارس گسترش یافت. در دوران اشکانی جنگهای ایران و روم آغاز شد. حاصل عمده فرمانروایی اشکانیان، رهائی کشور ایران از سلطهٔ همه جانبهٔ یونانی که هدف نابودی ایران گرائی رادر سر میپروراند و پاسداشت تمدن ایران از یورشهای ویرانگر طوایف مرزهای شرقی و نیز، پاسداشت تمامیت ایران در برابر تجاوز خزنده روم به سوی خاور بود. در هر سه مورد، مساعی آنان اهمیت قابل ملاحظهای برای تاریخ ایران داشت اما جنگهای فرساینده با روم عامل عمدهای در ایجاد ناخرسندی میان طبقات جامعه شد.
- ساسانیان
ساسانیان خاندان شاهنشاهی ایرانی است که از سال ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی بر ایران فرمانروایی کردند؛ بنیان این شاهنشاهی یکپارچه را «اردشیر» (یا ارتخشتره؛ از «ارت»: مقدس، و «خشتره»: شهریار)[۵۰] بنا کرد. شاهنشاهان ساسانی که ریشهشان از استان پارس بود، بر پهنه بزرگی از آسیای باختری چیرگی یافته، گستره فرمانروایی خود؛ کشور ایران (به پهلوی کتیبهای ) را برای نخستین بار پس از هخامنشیان، یکپارچه ساخته و زیر فرمان تنها یک دولت شاهنشاهی آوردند.[۵۱] پایتخت ایران در این دوره، شهر تیسفون در نزدیکی بغداد در عراق امروزی بود.
تاریخ ایران | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
دوران باستان | |||||||
نیا-ایلامی ۳۲۰۰–۲۷۰۰ پیش از میلاد | |||||||
عیلام ۲۷۰۰–۵۳۹ پیش از میلاد | |||||||
منائیان ۸۵۰–۶۱۶ پیش از میلاد | |||||||
شاهنشاهی | |||||||
ماد ۶۷۸–۵۵۰ پیش از میلاد | |||||||
(سکاها ۶۵۲–۶۲۵ پیش از میلاد) | |||||||
هخامنشیان ۵۵۰–۳۳۰ پیش از میلاد | |||||||
سلوکیان ۳۱۲–۶۳ پیش از میلاد | |||||||
اشکانیان ۲۴۷ پیش از میلاد–۲۲۴ پس از میلاد | |||||||
ساسانیان ۲۲۴–۶۵۱ | |||||||
سدههای میانه | |||||||
خلافت راشدین ۶۵۱–۶۶۱ | |||||||
امویان ۶۶۱–۷۵۰ | |||||||
خلافت عباسیان ۷۵۰–۱۲۵۸ | |||||||
طاهریان ۸۲۱–۸۷۳ | |||||||
زیاریان ۹۲۸–۱۰۴۳ |
صفاریان ۸۶۷–۱۰۰۲ | ||||||
آل بویه ۹۳۴–۱۰۵۵ |
سامانیان ۸۷۵–۹۹۹ | ||||||
غزنویان ۹۶۳–۱۱۸۶ | |||||||
سلجوقیان ۱۰۳۷–۱۱۹۴ | |||||||
خوارزمشاهیان ۱۰۷۷–۱۲۳۱ | |||||||
ایلخانان ۱۲۵۶–۱۳۳۵ | |||||||
چوپانیان ۱۳۳۵–۱۳۵۷ |
مظفریان ۱۳۳۵–۱۳۹۳ | ||||||
جلایریان ۱۳۳۶–۱۴۳۲ |
سربداران ۱۳۳۷–۱۳۷۶ | ||||||
تیموریان ۱۳۷۰–۱۴۰۵ | |||||||
قراقویونلو ۱۴۰۶–۱۴۶۸ |
تیموریان ۱۴۰۵–۱۵۰۷ | ||||||
آققویونلو ۱۴۶۸–۱۵۰۸ | |||||||
مرعشیان ۱۳۵۹–۱۵۸۲ | |||||||
معاصر اولیه | |||||||
صفویان ۱۵۰۱–۱۷۲۱ |
هوتکیان ۱۷۰۹–۱۷۳۸ | ||||||
افشاریان ۱۷۳۸–۱۷۵۰ | |||||||
زندیان ۱۷۵۰–۱۷۹۴ |
افشاریان ۱۷۵۰–۱۷۹۶ | ||||||
قاجاریان ۱۷۹۶–۱۹۲۵ | |||||||
معاصر | |||||||
دودمان پهلوی ۱۹۲۵–۱۹۷۹ | |||||||
دولت موقت ایران ۱۹۷۹–۱۹۸۰ | |||||||
جمهوری اسلامی ۱۹۸۰–امروز | |||||||
پس از اسلام
در دوران حکومت اعراب
بیشتر ایران در دوران خلیفه دوم، عمر بن خطاب، به تصرف سپاه اسلام درآمد و به مدت حدود ۱۵۰ سال قسمتهای گستردهای از آن بخشی از خلافت اسلامی شد، البته در طول این دوره نیز حکومتهای ایرانی کوچک و اغلب در شمال ایران نیز وجود داشتند. پس از خلفای چهارگانه، خلافت به امویان منتقل شد و در ابتدای قرن دوم عباسیان به کمک ابومسلم خراسانی و ایرانیان همیار او (سیاه جامگان)، خلافت را به دست آوردند اما منصور دوانیقی، خلیفه دوم عباسیان، ابومسلم را کشت. بعدها قیامهایی از جمله خیزش المقنع نیز علیه عباسیان صورت گرفت که سرکوب شد.
- طاهریان
طاهریان(۲۵۹–۲۰۵ه/۸۷۲–۸۲۰م) اولین حکومت مستقل ایران پس از حملهٔ اعراب بودند. در اوایل سده سوم، طاهر بن حسین، یکی از سرداران مأمون عباسی از طرف او امیر خراسان شد و به دلیل آن که عدم اطاعت خود را از مأمون اعلام کرد، اولین حکومت مستقل ایرانی پس از اسلام در ایران تشکیل شد و حکومت او به طاهریان معروف شد. در زمان طاهریان نیشابور به پایتختی برگزیده شد. طاهریان در جنگ با خوارج در شرق ایران به پیروزی دست یافتند و سرزمینهای دیگری مانند سیستان و قسمتی از ماوراءالنهر را به تصرف درآوردند و نظم و امنیت را در مرزها بر قرار کردند. گفته میشود که در زمان حکومت طاهریان، به جهت اهمیت دادن آنان به کشاورزی و عمران و آبادی، کشاورزان به آسودگی زندگی میکردند. در زمان طاهریان قیامهای بابک و مازیار که به ترتیب در آذربایجان و طبرستان (مازندران) رخ داد باعث شد که آنها از توجه به شرق ایران بازدارد. به همین دلیل خوارج دست به شورش زدند. آخرین امیر طاهری محمد بن طاهر نیز فردی مقتدر نبود. در نتیجه حکومت طاهریان رو به ضعف نهاد و سرانجام در میانههای سده سوم هجری به دست یعقوب لیث سرنگون شد.
- صفاریان
صَفّاریان از دودمانهای ایرانی فرمانروای بخشهایی از ایران بودند. پایتخت ایشان شهر زَرَنگ بود. یعقوب لیث نخستین امیر این خانواده بود که دولت مستقل اسلامی صفاریان را بنیاد نهاد. لیث سه پسر داشت بنامهای یعقوب و عمر و علی، هر سه پسران لیث حکومت کردند اما دورهٔ حکومتشان چندان نپایید.
- سامانیان
سامانیان (۲۶۱–۳۹۵ ق / ۸۷۴–۱۰۰۴ م) یکی از دودمانهای ایرانی بودند که تقریباً بر تمامی سرزمینهای خراسان، هیرکان، مکران، سیستان، خوارزم و کرمان حکومت کردند و باعث رشد و شکوفایی زبان پارسی دری شدند.
خاندان سامانی از مردم بلخ بوده و آیین زردشتی داشتند، سامان خدا بنیانگذار اعلی خانواده از روشناسان محل و فرمانروای بلخ بود. اسد والی عربی خراسان در میانه سده هشتم با سامان دوست شد. سامان دین اسلام را برگزید و نام پسر خود را اسد گذاشت. پسران اسد اشخاص با کفایتی بودند و در سده نهم عهد مأمون عباسی به حکمرانی محلی ماوراءالنهر و هرات برگزیده شدند. مانند: علی در سمرقند، احمد در فرغانه و الیاس در هرات. ابراهیم پسر الیاس بود که بعدها به سپهسالاری دولت طاهری افغانستان رسید. احمد حاکم فرغانه در ۸۷۴ فوت، و نصر پسرش در سمرقند جانشین او گردید. اسمعیل برادر نصر حاکم بخارا شد و همین شخص است که بعدها دولت حسابی سامانی را در سال ۸۹۲ پس از مرگ نصر گرفت و در سمرقند پایه گذاشت.
- زیاریان
زیاریان و آل بویه دو خانواده دیلمی از نواحی دیلمستان بودند که توانستند به حکومت ایران غربی برسند.
در غرب و مرکز ایران دو سلسله دیلمی به نام آل زیار (۳۲۰ ه. ق) و آل بویه که هر دو از مناطق شمال برخاستهاند نواحی مرکزی و غربی ایران و پارس را از تصرف خلفا آزاد کردند. دیلمی نام قوم و گویشی در منطقه کوهستانی دیلمستان بود. دیلمیان سخت نیرو گرفتند و مدت ۱۲۷ سال حکومت راندند و چون خلفا در برابر آنها چارهای جز تسلیم ندیدند حکومت بغداد را به آنها واگذاشتند و خود بعنوان خلیفگی و احترامات ظاهری قناعت کردند. در واقع، پس از حکومت نیمه مستقل طاهریان و پس از صفاریان و در ایام امارت امرای سامانی در ماوراءالنهر، خانوادههایی از مازندران و سپس گیلان توانستند بر قسمت عمده ایران غربی، یعنی از خراسان تا بغداد تسلط یابند. حکومت این خانوادهها به نام دیلمیان شهرت یافتهاست.
- بوییان
آل بویه یا بوییان یا بویگان، (۳۲۰–۴۴۷ ق / ۹۳۲–۱۰۵۵ م) از دودمانهای دیلمیان و شیعهٔ ایران پس از اسلام است که در بخش مرکزی و غربی و جنوبی ایران و عراق فرمانروایی میکردند.
بوییان دارای تباری دیلمی بودند و به زبانی ایرانی صحبت میکردند.[۵۲] سرزمین بوییان دیلمستان بود. این واژه به همه مازندران و گیلان و سرزمین کوهستانی البرز در جنوب گیلان و مازندران گفته میشدهاست.
- غزنویان
دولت غزنوی یا غزنویان (۹۷۵–۱۱۸۷ م) (۳۴۴ ه.ق - ۵۸۳ ه. ق) یک دولت ترک نژاد،[۵۳] نظامی و اسلامی بود. دولت غزنوی خاستگاه نژادی و پایگاه ملی خاصی نداشت، اما به عنوان مروج و ناشر اسلام مورد توجه و تأیید خلافت عباسی بود. زبان رسمی این حکومت فارسی بود. شهرت این حکومت در جهان، بیشتر به خاطر فتوحاتی است که در هندوستان انجام دادهاست.
از آنجا که غزنویان نخستین پایههای شهریاری را در شهر غزنین آغاز نمودند به غزنویان نامدار شدند. بنیانگذار این دودمان کسی به نام سلطان محمود غزنوی بود. پدران او بردگان ترکی بودند که در زمان سامانیان خریداری شده و برای این دودمان ایرانی خدمت میکردند. کار ایشان کمکم گرفت و به شهریاری هم رسیدند. نامآورترین شهریاران این دودمان سلطان محمود و پسرش سلطان مسعود بودند. پس از سلطان مسعود این دودمان رو به ناتوانی گذارد و چندی پستر حوزهٔ فرمانروایاش به بخشهایی از هندوستان و افغانستان کنونی محدود شد. حکومت غزنویان هند از نظر هنردوستی و توجه به شاعران پارسی سرا از اهمیت بالایی برخوردار است.
در اواخر حکومت سامانیان یکی از سپه سالاران ترک به نام البتکین کوشید با همدستی عدهای دیگر، یکی از اعضای خاندان سامانی به نام نصربن عبدالملک بن نوح را به حکومت برساند اما نتوانست و پسر عموی وی یعنی منصور بن نوح به جای وی بر تخت نشست. پس از این ماجرا البتکین راهی شهر غزنه در افغانستان شد و در آنجا حکومت را بر دست گرفت.
- سلجوقیان
سَلجوقیان یا سَلاجقه، یا آل سلجوق، نام دودمانی است که در سدههای پنجم و ششم هجری قمری (یازدهم و دوازدهم میلادی) بر بخشهای بزرگی از آسیای غربی، شامل ایران کنونی، فرمانروایی داشتند.
سلجوقیان در اصل غزهای ترکمان بودند که در دوران سامانی در اطراف دریاچه خوارزم (آرال)، سیردریا و آمودریا میزیستند.
سلجوقیان که به اسلام رو آورده بودند، پس از ریاست سلجوق بن دقاق، نام سلاجقه را به خود گرفتند و به سامانیان در مبارزه با دشمنانشان بسیار کمک کردند. پسر سلجوق بنام میکاییل که پس از مرگ او ریاست این طایفه را بعهده داشت، چندین حکم جهاد برای مبارزه با (به قول مورخین) کفار صادر کرد.
میکاییل سه پسر داشت به نامهای یبغو، چغری و طغرل. این قبیله که یکبار در زمان سلجوق بن دُقاق به دره سیحون کوچ کرده بودند، بار دگر پس از مرگ سلجوق به سرکردگی سه پسر زادهاش به نزدیکی پایتخت سامانیان کوچ کردند. اما سامانیان از نزدیکی این طایفه به پایتخت احساس خطر کردند؛ بنابراین سلاجقه بار دگر از روی اجبار بار سفر بسته و به بغرا خان افراسیابی پناه بردند. این حاکم از سر احتیاط، طغرل پسر بزرگ را زندانی کرد؛ ولی طغرل به کمک برادر خود چغری از زندان رهایی پیدا کرد و با طایفه خود به اطراف بخارا کوچ کردند.
در سال ۴۱۶ هجری ترکان سلجوقی به ریاست اسرائیل بن سلجوق برادر میکاییل دست به شورش زدند. اما سلطان محمود او را گرفت و در هند زندانی کرد. از طرف دیگر گروهی از یارانش دست به شورش زدند.
- خوارزمشاهیان
«نوشتکین» نیای بزرگ خوارزمشاهیان، غلامی بود از اهالی غرجستان که توسط سپهسالار کل سپاه خراسان در زمان سلجوقیان خریداری شد. این غلام رفته رفته در دوران فرمانروایی سلجوقیان به سبب استعداد سرشار و کفایتی که از خود نشان داد به زودی مدارج ترقی را طی کرد و به مقامات عالی رسید تا این که سرانجام به امارت خوارزم برگزیده شد. «نوشتکین» صاحب ۹ پسر بود که بزرگترین آنها، قطبالدین محمد نام داشت. پس از «نوشتکین»، فرزندش محمد از جانب برکیارق به ولایت خوارزم رسید «۴۹۱ ق / ۱۰۹۸ م» و سلطان سنجر نیز بعدها او را در آن سمت ابقاء کرد. بدین ترتیب دولت جدیدی بنیانگذاری شد که بیش از هر چیز برآورده و دست پرورده سلجوقیان بود. قطبالدین محمد به مدت سی سال تحت قیومیت و اطاعت سلجوقیان امارت کرد. پسرش اتسز هم که پس از او در ۵۲۲ ق / ۱۱۲۸ م به فرمان سنجر امارت خوارزم یافت، از نزدیکان درگاه سلطان سلجوقی بود. هر چند بعدها کدورتی بین وی و سلطان سنجر پدید آمد که به درگیریهای متعددی هم منجر شد، اما تا زمان حیات سلطان سنجر، اتسز نتوانست به توسعه قلمرو خوارزمشاهیان کمک چندانی بکند. چون اتسز پیش از سنجر وفات یافت، پسرش ایل ارسلان «۵۵۱ ق / ۱۱۵۶ م» امیر خوارزم شد. اما در زمان او که سلطان سنجر نیز وفات یافته بود، نزاع داخلی سلجوقیان، امکانی را فراهم آورد تا ایل ارسلان به قسمتی از خراسان «۵۵۸ ق / ۱۱۶۳ م» و ماوراءالنهر «۵۵۳ ق / ۱۱۵۸ م» که هر دو در آن ایام دچار فترت بودند، دست یابد و به این ترتیب نزدیک به پانزده سال به عنوان خوارزمشاه حکومت کند.
- ایلخانیان
ایلخانان ایران نام سلسلهای است که از سال ۶۵۴ تا ۷۵۰ ه.ق معادل ۱۲۵۶ تا ۱۳۳۵ میلادی در ایران حکومت میکردند و فرزندان چنگیزخان مغول بودند. لشکریان چنگیزخان نخستین بار در سال ۶۱۸ ه.ق معادل ۱۲۲۱ میلادی به خراسان حمله نمودند. چنگیزخان سال ۱۲۲۵ میلادی به مغولستان بازگشت و در آنجا درگذشت. سال ۱۲۵۱ م. منگو، خان بزرگ یا قاآن، بر آن شد تا با اعزام برادرانش هولاکو و کوبلای خان (قوبیلای) به ترتیب به ایران و چین پیروزیهای مغولان را تحکیم و تکمیل کند. هولاکو با فتح ایران سلسله ایلخانیان ایران و قوبیلای با فتح چین سلسله یوان چین را بنیاد گذاردند. ایلخانان یعنی خانان محلی میگویند و غرض از این عنوان آن بودهاست که سمت اطاعت ایلخانان را نسبت به قاآنان میرسانند و این احترام همه وقت از طرف ایلخانان ایران رعایت میشدهاست. فتح ایران به دست هلاکوخان پیامدهای مهمی چون پایان کار اسماعیلیان و انقراض خلافت عباسیان در پی داشت. ایلخانان در ابتدا دین بودایی داشتند اما به تدریج به اسلام گرویدند. ایلخانان مسلمان خود را سلطان نامیده و نامهای اسلامی برگزیدند.
در دوران ملوکالطوایفی
با ضعف حکومت ایلخانان مغول حکومتهای محلی در نقاط مختلف ایران سر برداشتند. حکومتهای زودگذر سربداران در خراسان، چوپانیان در آذربایجان، مرعشیان در مازندران، کیائیان در گیلان، اتابکان لر در لرستان، و قراقویونلو و آققویونلو در غرب و شمال غربی ایران از جمله این حکومتهای محلی بودند. تیمور گورکانی نیز که در ماوراءالنهر دولتی قدرتمند تشکیل داده بود به ایران لشکر کشید و بخشهای شمالی ایران برای مدتی در تصرف حکومت تیموریان بود.
در دوران حکومتهای ملی
- صفویه
صفویه دودمانی ایرانی و شیعه بودند که از ۹۰۷ تا ۱۱۳۵ ه.ق بر ایران فرمانروایی کردند. بنیانگذار پادشاهی صفوی، شاه اسماعیل یکم است که در تبریز تاجگذاری کرد و آخرین پادشاه راستین صفوی، شاه سلطان حسین است که در سال ۱۱۳۵ از شورشیان افغان شکست خورد.
دوره صفویه از مهمترین دوران تاریخی ایران بهشمار میآید، چرا که پس از نهصد سال پس از نابودی شاهنشاهی ساسانیان، یک فرمانروایی پادشاهی متمرکز ایرانی توانست بر سراسر ایران آن روزگار فرمانروایی کند. پس از اسلام، چندین پادشاهی ایرانی مانند صفاریان، سامانیان، آل بویه و سربداران ساخته شد، ولی هیچکدام نتوانستند تمام ایران را زیر پوشش خود جای دهند و یکپارچگی میان مردم ایران پدیدآوردند.[۵۴]
صفویان، آیین شیعه را دین رسمی ایران جای دادند و آن را به عنوان عامل همبستگی ملّی ایرانیان برگزیدند. شیوه فرمانروایی صفوی تمرکزگرا و نیروی مطلقه (در دست شاه) بود. پس از ساختن پادشاهی صفویه، ایران اهمیتی بیشتر پیدا کرد و از ثبات و یکپارچگی برخوردار شد و در زمینهٔ جهانی نامآور شد.[۵۵] در این دوره روابط ایران و کشورهای اروپایی به (دلیل) دشمنی امپراتوری عثمانی با صفویان و نیز جریانهای بازرگانی (به ویژه داد و ستد ابریشم از ایران) گسترش فراوانی یافت. در دوره صفوی (به ویژه نیمه نخست آن) جنگهای بسیاری میان ایران با امپراتوری عثمانی در باختر و با ازبکها در خاور کشور رخ داد که شوند (علت) این جنگها جریانهای زمینی و دینی بود.[۵۶]
- افشاریه
نادر شاه رئیس طایفه قرخلو از ایل افشار بود که ابتدا از فرماندهان سپاه صفوی بود. سپس به پادشاهی ایران رسید و بنیانگذار دودمان افشاریه شد. او دوازده سال (از ۱۱۱۴ تا ۱۱۲۶) بر ایران حکومت کرد. پایتخت وی شهر مشهد بود. وی ماوراءالنهر و و هند نیز لشکر کشید اما با مرگ او بیشتر متصرفاتش سر به شورش برداشتند.[۵۷]
- زندیه
حکومت زندیان توسط کریم خان زند در سال ۱۱۶۳ ه.ق بنیان نهاده شد[۵۸] و میان فروپاشی افشاریان تا برآمدن قاجار به درازای چهل و شش سال در ایران بر سر کار بودند. کریم خان خود را وکیل الرعایا نامید و از لقب شاه پرهیز کرد. شیراز را پایتخت خود گردانید و در آبادانی آن کوشش نمود. ارگ، بازار، حمام و مسجد وکیل شیراز از کریمخان زند وکیل الرعایا به یادگار ماندهاست.
وقتی جنگهای خانگی بازماندگان نادر شاه بیکفایتی آنان را برای مملکتداری آشکار ساخت و عرصه را برای ظهور قدرتهای جدید مستعد گردانید، خان زند به همراه علی مردان خان بختیاری و ابوالفتح خان بختیاری اتحاد مثلثی تشکیل دادند و کسی را از سوی مادری از تبار صفویان بود را به نام شاهاسماعیل سوم به شاهی برداشتند؛ ولی چون هیچیک از آنان خود را از دیگری کمتر نمیشمرد، ناچار به نزاعهای داخلی روی آوردند. سرانجام کریم خان توانست پس از شانزده سال مبارزه دایمی بر تمامی حریفان خود از جمله محمدحسن خان قاجار و آزاد خان افغان غلبه کند و صفحات مرکزی و شمالی و غربی و جنوبی ایران را در اختیار بگیرد. وی به انگلیسها روی خوش نشان نداد و همواره میگفت آنها میخواهند ایران را مانند هندوستان کنند. برادر وی، صادق خان، نیز موفق شد در سال ۱۱۸۹ هجری قمری بصره را از حکومت عثمانی منتزع نماید و به این ترتیب، نفاذ اوامر دولت ایران را بر سراسر اروندرود و بحرین و جزایر جنوبی خلیج فارس مسلم گرداند.
- قاجاریه
قاجاریان از حدود سال ۱۱۷۰ تا ۱۳۰۴ ه.ش بر ایران فرمان راندند. ایل قاجار یکی از طایفههای ترکمان بود که بر اثر یورش مغول از آسیای میانه به ایران آمدند. آنان ابتدا در پیرامون ارمنستان ساکن شدند و در دوران صفویه به سپاه قزلباش حامی صفویان پیوستند. شاه عباس بزرگ یک دسته از آنان را در استرآباد (گرگان) ساکن کرد و حکومت قاجاریه نیز از قاجارهای استرآباد تشکیل یافتهاست. بنیانگذار این سلسله آغامحمد خان است که رسماً در سال ۱۱۷۴ در تهران تاجگذاری کرد و آخرین پادشاه قاجار، احمد شاه است. رضاخان میر پنج با کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ به کمک سید ضیاالدین طباطبایی در سال ۱۳۰۴ احمد شاه را برکنار کرد و رضاشاه پهلوی، جای او را گرفت.[۵۹]
- پهلوی
دودمان پهلوی پس از انحلال سلسله قاجار بر ایران حکومت کردند. رضاخان میر پنج با کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ به کمک سید ضیاالدین طباطبایی و طراحی انگلیس به قدرت رسید.[۶۰] او ابتدا وزیر جنگ سید ضیاء شد و چندی بعد به مقام ریاست الوزرایی احمد شاه قاجار رسید. رضا خان در سال ۱۳۰۴ حکومت قاجار را منحل و حکومت پهلوی را ایجاد کرد.
با حمله متفقین به ایران در شهریور ۱۳۲۰ رضاشاه از قدرت خلع و از ایران تبعید شده و پسرش محمدرضا شاه پهلوی به جای او به قدرت رسید. در سال ۱۳۳۲ در جریان ملی شدن صنعت نفت، محمدرضاشاه از ایران گریخت اما با کودتای ۲۸ مرداد علیه مصدق، به ایران بازگشت و قدرت خود را تحکیم کرد. او با وقوع انقلاب اسلامی ایران برکنار شد و از این رو آخرین شاه نظام ۲۵۰۰ ساله سلطنتی در ایران به حساب میآید. ملی شدن صنعت نفت مهمترین رویداد دوران وی محسوب میشود. انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، انقلابی بود که با شرکت اکثر مردم و احزاب اسلامگرا، ملیگرا، سوسیالیستی، و روشنفکران ایران، نظام پادشاهی این کشور را سرنگون، و پیشزمینهٔ روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی در ایران را فراهم کرد. این انقلاب به رهبری خمینی به پیروزی رسید. سلطنت پهلوی با انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ برچیده شد.
- جمهوری اسلامی
نظام جمهوری اسلامی ایران حکومت کنونی ایران است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ و در تاریخ ۱۲ فروردین ۱۳۵۸، طی یک همهپرسی با رأی آری ۹۸٫۲٪ درصد از شرکتکنندگان تشکیل شد.[۶۱]
کلیه بخشهای حکومتی جمهوری اسلامی ایران، با انتخاب مردم (به صورت مستقیم یا غیر مستقیم) تشکیل میشود[۶۲] ساختار سیاسی ایران شامل اشخاص حقیقی و حقوقی زیر است. رهبر در رأس هرم قدرت قرار دارد. پس از رهبر ساختار سیاسی جمهوری اسلامی بر پایه سه قوه مجریه، قضائیه، و مقننه است. مجلس خبرگان وظیفه انتخاب رهبری را برعهده دارد و مجمع تشخیص مصلحت نظام ۸ وظیفه بر عهده دارد که یکی از آنها رسیدگی به اختلافات مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان است.[۶۳]
جغرافیا
ایران در شرق با افغانستان و پاکستان؛ در شمال شرقی با ترکمنستان، در بخش میانی شمال با دریای خزر، در شمال غربی با جمهوری آذربایجان و ارمنستان؛ در غرب با ترکیه و عراق؛ و سرانجام در جنوب با آبهای خلیج فارس و دریای عمان همسایهاست.
ترکمنستان | ارمنستان، جمهوری آذربایجان، دریای خزر | ترکیه | ||
افغانستان | عراق | |||
ایران | ||||
پاکستان | خلیج فارس، دریای عمان | کویت |
از دید طبیعی ایران از شمال به رود اترک، دریای خزر و رود ارس، از خاور به کوههای هندوکش و کوههای باختری دره سند، از باختر به دامنههای باختری کوههای زاگرس و حوضه آبریز اروندرود و از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان محدود میشود.
بیش از نیمی از ایران کویری و نیمه کویری است. حدود یک سوم ایران نیز کوهستانی است و بخش کوچکی از ایران (شامل جلگهٔ جنوب دریای خزر و جلگهٔ خوزستان) از جلگههای حاصلخیز تشکیل شدهاست. بلندترین کوه ایران دماوند (۵۶۷۱ متر) میباشد. از دید جغرافیایی؛ غربیترین شهر ایران کلیساکندی، شرقیترین شهر جالق، شمالیترین شهر پارسآباد و جنوبیترین شهر چابهار است.[۶۴]
تقسیمات کشوری
براساس آخرین تقسیمات کشور در سال ۱۳۹۳ ایران از ۳۱ استان تشکیل میشود.
بر اساس قانون بخشبندی کشوری (مصوب ۱۲۸۶ شمسی) ایران به ۴ ایالت «آذربایجان»، «خراسان»، «فارس»، و «کرمان و بلوچستان» و ۱۰ ولایت (جدا از ایالات) تقسیم شد. این تقسیمات تا سال ۱۳۱۶ با دگرگونیهای کوچکی به همین گونه ماند. در سال ۱۳۱۶ با تصویب قانون جدید تقسیمات کشوری، ایران به ۱۰ استان و ۴۹ شهرستان تقسیم شد. به مرور زمان با ایجاد استانهای جدید، تعداد استانهای ایران افزایش یافت. برای مدتهای مدیدی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران همچنان دارای ۲۴ استان بود. از سال ۱۳۷۲ بهترتیب استان اردبیل، استان قم، استان قزوین، گلستان تشکیل شده، خراسان به سه استان خراسان جنوبی، خراسان شمالی و خراسان رضوی تقسیم شده و در سال ۱۳۸۹ البرز آخرین استانی بود که تاکنون تأسیس شدهاست.
واحد تقسیمات کشوری ایران | مسئول | نهاد مرتبط | مرکز |
---|---|---|---|
کشور | وزیر کشور | وزارت کشور | پایتخت |
استان | استاندار | استانداری | مرکز استان |
شهرستان | فرماندار | فرمانداری (ویژه) | مرکز شهرستان |
بخش | بخشدار | بخشداری | مرکز بخش |
دهستان | دهدار | دهداری | مرکز دهستان |
شهر | شهردار | شهرداری | ندارد |
روستا | دهیار | دهیاری | ندارد |
آب و هوا
ایران از لحاظ آب و هوایی یکی از منحصربهفردترین کشورهاست. اختلاف دمای هوا در زمستان میان گرمترین و سردترین نقطه گاهی به بیش از ۵۰ درجهٔ سانتیگراد میرسد.
داغترین نقطهٔ زمین در سالهای ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵ میلادی، در نقطهای در کویر لوت ایران بودهاست.[۶۵]
ایران از لحاظ بارندگی در سطح نیمهخشک و خشک است.
آب و هوای ایران متأثر از چندین سامانهاست:
- سامانه پرفشار سیبریایی که با ریزش به عرضهای جنوبی در نوار شمالی بارش باران و برف و کاهش دما و در سایر نقاط فقط کاهش دما را به همراه دارد.
- سامانه بارانزای مدیترانهای که از سمت غرب وارد ایران میشود و موجب ریزش باران یا برف در بسیاری از نقاط غربی و میانی و شرق ایران میشود.
- سیستم کم فشار جنوبی که در نوار جنوب و جنوب غرب موجب رگبار باران میشود.
میزان بارندگی در ایران بسیار متغیر است. در شمال به بیش از ۲۱۱۳ میلیمتر (رشت، ۱۳۸۳) نیز میرسد. در نواحی کویری بارش عمدتاً بسیار کم و در حدود ۱۵ میلیمتر است. بارش نواحی شمال غرب و غرب، دامنههای جنوبی البرز و شمال شرق تا حدودی قابل توجه (حدود ۵۰۰ میلیمتر) میباشد. در سایر نقاط میزان بارش از ۲۰۰ میلیمتر بیشتر نمیشود. ایران با مشکلات کمآبی دست و پنجه نرم میکند. پیشبینی میشود ایران در سال ۲۰۲۵ در وضعیت تنش آبی قرار بگیرد.[۶۶]
اختلاف دمای هوا در ایران در نقاط مختلف زیاد است. در حالی که در فصل زمستان دمای شهرکرد در شب به ۳۰- درجه هم میرسد، مردم اهواز هوای تابستانی (۵۰ درجه) را تجربه میکنند. هوای سواحل شمالی در تابستان گرم و مرطوب و در زمستان معتدل میباشد. نواحی شمال غرب و غرب تابستانهای معتدل و زمستانهای سرد و نواحی جنوبی تابستانهایی به شدت گرم و زمستانهایی معتدل دارند.
جامعه
مردم
در مورد ترکیب جمعیتی اقوام در ایران گزارشهای مختلفی منتشر شدهاند.
براساس نتایج سرشماری سال ۱۳۷۵ دربارهٔ ترکیب قومی ملّت ایران، جمعیت فارسها حدود ۷۳ تا ۷۵ درصد جمعیت ایران است. آمار سرشماری سال ۱۳۷۵ نشان میدهد که ۸۲ تا ۸۳ درصد مردم فارسی صحبت میکنند و ۸۶/۲ درصد از آنها فقط فارسی را میفهمند.[۶۷]
ترکیب قومیتی ایران بر اساس گزارش صندوق جمعیت سازمان ملل متحد ۵۱٪ فارسیزبان، ۲۴٪ آذربایجانی، ۸٪ گیلک و مازندرانی ۷٪ کرد، ۳٪ عرب، ۲٪ بلوچ، ۲٪ لر، ۲٪ ترکمن و ۱٪ نیز از دیگر اقوام است.[۶۸] ترکیب قومیتی ایران بر اساس دادههای «کتاب واقعیتهای جهان سیا» ۶۱٪ فارسیزبان، ۱۶٪ آذربایجانی، ۱۰٪ کرد، ۶٪ لر، ۲٪ بلوچ، ۲٪ عرب، ۲٪ ترکمن و ۱٪ از دیگر اقوام است.[۶۹]
تخمینهای کتابخانه کنگره به این ترتیب هستند: فارسیزبان (۶۵٪)، آذری (۱۶ ٪)، کرد (۷٪)، لر (۶٪)، عرب (۲٪)، بلوچ (۲٪)، ترکمن (۱٪)، گروههای ترکتبار قبیلهای همچون قشقایی (۱٪)، و گروههای غیر ایرانی و غیرترک همچون ارمنی، آشوری، و گرجی (کمتر از ۱٪). همچنین زبان فارسی به عنوان زبان مادری توسط حداقل ۶۵٪ جمعیت و به عنوان زبان دوم توسط بخش بزرگی از ۳۵٪ دیگر گویش میشود.[۷۰] مازندرانی، گیلک، تات، لک، تالش، خلج، مندایی (صائبی)، سیستانی و یهودی نیز از دیگر گروههای قومی ایران هستند.[۷۱]
بنابر گزارش سال ۲۰۰۸ دفتر کنترل مواد و جرایم سازمان ملل متحد، نزدیک به سه درصد جمعیّت ۱۵ تا ۶۴ سال ایران مواد مخدر مصرف میکنند که این بالاترین درصد مصرف مواد مخدر در جهان است.[۷۲] ایران بر اساس برآورد سال ۲۰۰۹ بیش از ۳۲ میلیون کاربر در اینترنت دارد.[۷۳]
در سال ۲۰۱۴ مؤسسه مشاوره مدیریتی گالوپ گزارشی از نظرسنجی سال ۲۰۱۳ مبنی بر بررسی وضعیت خشنودی و خوشحالی در بین ۱۳۸ کشور منتشر کرد که بنا به این گزارش، ایران، دومین کشور غمگین جهان است.[۷۴][۷۵] مجله تجاری فوربز در سال ۲۰۱۳ همزمان با گالوپ، با اشاره به «شاخص رفاه لگاتوم» ایران را از کشورهای بسیار غمگین در کنار سوریه اعلام کرد البته رتبهای در این گزارش به چشم نمیخورد.[۷۶] مهرنیوز در ۴ مرداد ۱۳۹۳ (۲۶ ژوئیه ۲۰۱۴) مدعی شد که مجله فوربز ایران را در رتبه یازدهم در نمودار غمگینترین کشورهای دنیا اعلام کردهاست و با استناد به آن دقت آمارها را زیر سؤال برد البته برای این ادعا منبعی را ارائه نکرد.[۷۷] سال ۱۳۹۴ خبرگزاریهای داخلی ایران از نظرسنجی سال ۲۰۱۴ موسسه جهانی مدیریتی گالوپ در بین ۱۵۳ هزار نفر از ۱۴۳ کشور جهان خبر دادند که ملت ایران در کنار عراق و کامبوج عصبانیترین مردم در بین این ۱۴۳ کشور بودند.[۷۸][۷۹] مردم ایران در این نظرسنجی اظهار کردند که رخدادهای منفی زیادی را در زندگی روزمره خود تجربه میکنند. ۴۹ درصد از جمعیت کشور برابر سؤال «آیا بهتازگی عصبانی شدهاید؟» پاسخ مثبت دادند. سیدحسن چلک، رئیس انجمن مددکاری ایران برابر این موضوع اظهار داشت که فشارها و استرسهای روزانه مردم ایران باعث وقوع چنین مسئلهای شدهاست.[۷۸][۷۹]
در سال ۲۰۱۶ شاخص رفاه لگاتوم (که فوربز نیز به آن اشاره کرده بود) رتبه شکوفایی ایران از ۱۴۹ کشور در جهان را رتبه ۱۱۸ اعلام کرد و توضیح داد:[۸۰]
ایرانیان نوعی از بدترین نوع عملکرد آزادی شخصی و حکومتی در جهان را تحمل میکنند. بیشتر از هرچیز این دو شاخص هستند که شکوفایی کلی ایران را از سال ۲۰۰۷ در سطح پایینی نگه داشتهاند. محدودیتهای آزادیهای شهروندی در دو سال گذشته تنگ شدهاند و کشمکشهای منطقهای و کشاکش سیاسی حاکم ادامه دارد. برخلاف این زمینه، شاخص تحصیلی و فرهیختگی ایران، در حالی که در رتبه مطلقاً پایینی است، اما به همتایان منطقهای ایران بسیار وابسته میباشد و از سال ۲۰۰۷ بهبود یافتهاست.[۸۰]
شهریور و آبان ۱۳۹۵ خبرگزاریهای ایران از ۲ میلیون زائر ایرانی کربلا خبر دادند.[۸۱][۸۲][۸۳]
زبان
بر اساس تقسیمبندی دانشنامه اتنولوگ در ایران در مجموع حدود ۷۵ زبان رواج دارد[۸۴] و بزرگترین گروههای زبانی ایران را فارسی، ترکی آذربایجانی، کردی، لری، ترکمنی، گیلکی، مازندرانی، عربی و بلوچی تشکیل میدهند. از دیگر زبانهای رایج در ایران میتوان به تاتی، تالشی و زبانهای مرکزی ایران اشاره کرد.
ترکیب زبانی جمعیت ایران بر اساس «کتاب واقعیتهای جهان سیا» ۵۳٪ فارسی و گویشهای آن، ۱۸٪ آذربایجانی و دیگر زبانهای ترکی، ۱۰٪ کردی، ۷٪ گیلکی و مازندرانی، ۶٪ لری، ۲٪ بلوچی، ۲٪ عربی و ۲٪ زبانهای دیگر است.[۶۹]
براساس نتایج سرشماری سال ۱۳۷۵ دربارهٔ ترکیب قومی ملّت ایران، جمعیت فارسها حدود ۷۳ تا ۷۵ درصد جمعیت ایران است. آمار سرشماری سال ۱۳۷۵ نشان میدهد که ۸۲ تا ۸۳ درصد مردم فارسی صحبت میکنند و ۸۶/۲ درصد از آنها فقط فارسی را میفهمند.[۸۵]
زبان رسمی و اداری ایران فارسی است. این زبان از شاخه جنوب غربی زبانهای ایرانی در خانواده هند و اروپایی است. براساس اصل پانزدهم قانون اساسی ایران کتابهای درسی باید با این زبان و خط باشد، ولی استفاده از زبانهای محلی و قومی در مطبوعات و رسانههای گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس آزاد است.
جمعیت
پیش بینی میشود با نرخ رشد کنونی، جمعیت ایران تا سال ۲۰۵۰ به ۱۰۵ میلیون تن افزایش یابد.[۸۶] جمعیت ایران بر اساس برآورد مرکز آمار در سال ۱۳۹۱ حدود ۷۷ میلیون و ۱۷۶ هزار نفر بودهاست. رشد جمعیت ایران در حال کاهش است و در سال ۱۳۹۰ به ۱٫۲۹ درصد رسیدهاست. میانگین اندازه خانوارهای ایرانی نیز ۳٫۵۵ نفر است.[۸۷] در سال ۱۳۹۰ ایران هجدهمین کشور پرجمعیت جهان بودهاست.[۸۸]
دین
همچنین آیینهای دیگر در برخی دورهها رواج یافتهاند مانند دین مزدک، مانی و مسیحیت پیش از اسلام. در پانصد سال گذشته، پس از تشکیل دولت صفویان همواره تشیع آیین رسمی ایران بودهاست. بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰از ۷۵٬۱۴۹٬۶۶۹ نفر سرشماری شده در خصوص نوع دین، ۹۹/۳۸ درصد (۷۴٬۶۸۲٬۹۳۸ نفر) مسلمان، ۰/۱۶ درصد (۱۱۷٬۷۰۴ نفر) مسیحی، ۰/۰۱ درصد (۸٬۷۵۶ نفر) کلیمی، ۰/۰۳ درصد (۲۵٬۲۷۱ نفر) زرتشتی، ۰/۰۷ درصد (۴۹٬۱۰۱ نفر) سایر ادیان و ۰/۳۵ درصد (۲۶۵٬۸۹۹ نفر) اظهار نشده ثبت شدهاست.[۸۹] برآوردهای خارجی انجام شده از جمعیت ایران، ۸۹٪ شیعه، ۹٪ سنی و ۲٪ مسیحی، زرتشتی، یهودی، بهائی و پیروان سایر ادیان هستند که با آمارهای رسمی اندکی متفاوت است.[۶۹]
در اصل ۱۲ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اسلام و مذهب جعفری دوازده امامی دین رسمی است و مذاهب چهارگانه اهل سنت (حنفی، شافعی، حنبلی، مالکی) و شیعیان زیدی نیز به عنوان اقلیت مذهبی قانونی شناخته شدهاند. همچنین در اصل ۱۳ قانون اساسی، ایرانیان مسیحی، یهودی و زرتشتی به عنوان اقلیت دینی پذیرفته شدهاند و میتوانند در حدود قانون بر اساس کیش خود عمل نمایند.
پرچم
پیش از قاجاریان و همچنین پیش از ورود اسلام به ایران پرچم این کشور در سدههای مختلف تغییرات متفاوتی داشت اما شناختهشدهترین پرچمهای ایران در عصر حاضر یکی پرچم رسمی جمهوری اسلامی ایران است که از سال ۱۳۵۷ در نظر گرفته شد و دیگری پرچم سه رنگ شیر و خورشید است که در زمان قاجار به ویژه صدارت امیرکبیر در سال ۱۸۴۹ در نظر گرفته شد،[۹۱] اگرچه قدمت نشان شیر و خورشید در پرچم به دوره تیموریان در سال ۸۲۶ هجری قمری بر میگردد و همچنین در مُهرها و ضرب سکه قدمت بیشتری دارد حدود قرن ششم یا هفتم هجری. ترسیم متداول خورشید به صورت زنانه بود و ریشه این نشان به صور فلکی اسد در منطقةالبروج در اخترشناسی مرتبط است.[۹۲] در پرچم سه رنگ دوره قاجار در آغاز خورشید چهرهٔ زنانه داشت اما در زمان رضا شاه پهلوی چهره زنانه خورشید حذف شد.[۹۲] از سال ۱۳۵۷ پرچم سه رنگ حفظ شد و نشان لا اله الا الله همراه دو نوار اللهاکبر جایگزین نشان شیر و خورشید شدند. نسبت ابعاد پرچم نیز ۲:۳ است.
سیاست
این مقاله بخشی از رشته مقالات دربارهٔ سیاست در ایران است |
سیاست در ایران |
---|
نظام جمهوری اسلامی ایران |
شوراهای عالی |
شوراهای شهر و روستا |
|
|
روابط خارجی
ایران یکی از ۱۹۲ کشور عضو سازمان ملل متحد است. همچنین در سازمان کشورهای صادر کنندهٔ نفت (اوپک)، سازمان کنفرانس اسلامی، جنبش عدم تعهد، سازمان اکو نیز عضویّت دارد.
روابط خارجی ایران در دورهٔ جمهوری اسلامی با تنشهای فراوانی روبرو بودهاست.
از جمله چالشهای ایران پس از انقلاب میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- ماجرای یورش به سفارت آمریکا و به گروگان گرفتن دیپلماتهای آمریکایی
- جنگ ۸ ساله با عراق که با یورش کشور عراق به وقوع پیوست (حدود ۵۰۰ هزار کشته، یک میلیون زخمی و هزار میلیارد دلار خسارت برای ایران)
- تحریمهای بلندمدت اقتصادی و فناورانه (تحریمهای علیه ایران)
- برنامه هستهای ایران
نظام حقوقی
نظام حقوقی ایران ترکیبی از فقه شیعه و نظام حقوقی رومی-ژرمنی است و عناصری از هر دو سیستم را در خود دارد.[۹۳] رهبر رئیس قوه قضائیه را انتخاب میکند و او نیز رئیس دیوان عالی و دادستان کل کشور را منصوب میکند. چندین نوع دادگاه در ایران فعالیت میکند. دادگاههای عادی به دادگاههای حقوقی (اختلاف میان اشخاص) و جزایی (صدور حکم مجازات برای مجرمین) تقسیم میشوند. دادگاه خانواده به اختلافات خانوادگی رسیدگی میکند. دادگاه انقلاب اسلامی صلاحیت رسیدگی به جرایم مربوط به امنیت ملی را دارد و دادگاه ویژه روحانیت هم مخصوص رسیدگی به اتهامات روحانیون است.
نیروی نظامی
ایران دو نوع نیروی مسلح دارد. یکی ارتش که یک نیروی متعارف نظامی است و دیگری سپاه پاسداران که وظیفه دفاع از انقلاب و امنیت داخلی را نیز بر عهده دارد. یک نیروی شبهنظامی و داوطلب با نام بسیج هم زیر نظر سپاه سازماندهی میشود. استراتژی نظامی ایران پیرامون دو هدف اصلی بنا شدهاست:
- حفظ امنیت داخلی کشور و جلوگیری از خیزشهای ناسیونالیستی در اقلیتهای قومی و مذهبی. درگیریها در همسایگان شمالی ایران و افغانستان پتانسیل این نوع شورشها را افزایش دادهاست.
- محدود کردن دسترسی ایالات متحده به خلیج فارس. استقرار موشکهای ضدکشتی در تنگه هرمز و خریداری زیردریاییهای کلاس کیلو با قابلیت مینگذاری از این هدف استراتژیک حکایت دارد.
به نوشته گلوبال سکیوریتی؛ نیروی زمینی ایران فاقد توانایی عملیاتهای نظامی مشترک مدرن است. این به دلیل پایبندی به دکترینهای نظامی قدیمی و ساختار نظامی نامناسبی است که بر آرایشهای مستقیم پیادهنظام تأکید دارد و اجازه ترکیب مؤثر عملیاتهای هوایی و زمینی را در جغرافیای ناهموار و وسیع کشور نمیدهد. نیروی هوایی و دفاع هوایی ضعیفترین حلقه در ساختار دفاعی کلی کشور هستند. این وضعیت تا زمانی که هواپیماهای ایرانی تعویض نشده، موجودی قطعات یدکی آنها افزایش پیدا نکند و آموزشهای خلبانان ارتقاء نیابد ادامه خواهد داشت چون اکثر هواگردهای ایران جنگندههای آمریکایی و جنگنده-بمبافکنهای چینی و روسی سالخورده هستند. با این وجود نیروی هوایی همچنان سطح قابل قبولی از قابلیت تهاجمی را حفظ کرده اما به دلیل ضعف در پدافند هوایی در مقابل حملات هوایی آسیبپذیر است.[۹۴]
ایران نهمین کشور در تعداد پرسنل نیروهای نظامی[۹۵] و دهمین کشور در تعداد تانکهای نظامی است.[۹۶]
غذاها و خوراکها
نام فارسی | نام انگلیسی | نوع | ترکیبات اصلی | تصویر |
---|---|---|---|---|
آش | Āsh | میانوعده | آب، سبزیجات، رشته، حبوبات | |
اشکنه | Eshkenh | غذا | تخم مرغ، نان، پیاز، آب، ادویه | |
باقلاپلو | Baghla Polo | غذا | باقالا، برنج، سبزیجات، گوشت | |
بریانی | Beryani | غذا | گوشت، روغن، نعنا، گردو | |
ترشی | Torshi | چاشنی | میوهجات، سبزیجات، سرکه، آب | |
حلوا | Halva | دسر | آب، آرد، شکر، هل، گلاب | |
خاگینه | Khagine | دسر | تخم مرغ، نعنا، زردچوبه | |
خورش | Khoresh | غذا | لپه، گوشت، آب، سیبزمینی | |
سمبوسه | Sambose | غذا | نان، گوشت، سبزیجات، حبوبات | |
شربت | Sharbat | نوشیدنی | آب، شکر، طعم دهنده مصنوعی | |
شله زرد | Shole Zard | دسر | آب، برنج، زعفران، ادویهجات | |
آبگوشت | AbGosht | غذا | آب، گوشت، سبزیجات، حبوبات | |
شیربرنج | ShirBerenj | چاشنی | شیر، شکر، برنج، شیره | |
شیرین پلو | Shirin Polo | غذا | برنج، پرتغال، زعفران، فلفل سیاه | |
عدس پلو | Adas Polo | غذا | عدس، برنج، ادویهجات، سبزیجات | |
حلیم | Halim | میانوعده | گندم، جو، عدس، گوشت | |
فرنی | Kheer | غذا | آرد برنج، گندم، شیر، شکر، زعفران | |
عدسی | Adasi | غذا | عدس، پیاز، نعنا، آرد، ادویهجات | |
کاچی | Kachi | دسر | آرد، شکر، گلاب، روغن، زعفران | |
کباب | Kabab | غذا | کباب، ادویهجات، خمیر نان | |
کله پاچه | KalePache | غذا | سر گوسفند، روغن، آب، ادویهجات | |
کلوچه | Koloche | میانوعده | آرد گندم، شکر، روغن | |
کوفته | Kofteh | غذا | سبزیجات، گوشت، آب، برنج | |
آلبالوپلو | Albalo Polo | غذا | آلبالو، برنج، آب، سبزیجات | |
دلمه | Dolme | غذا | گوشت، سبزی، برگ مو، سیب زمینی | |
دمپختک | Dampokhtak | غذا | برنج، رب، پیاز، روغن، فلفل | |
رشته پلو | Reshte Polo | غذا | گوشت، پیاز، کشمش، خرما | |
کوکو | KoKo | غذا | سبزیجات، تخم مرغ، آرد، سیبزمینی | |
زرشک پلو | Zershk Polo | غذا | مرغ، گوشت، برنج، رب، ادویهجات | |
سبزی پلو | Sabzi Polo | غذا | برنج، سبزیجات، زعفران، ماهی | |
کتلت | Kotlet | غذا | گوشت، سیبزمینی، پیاز، تخم مرغ | |
کلم پلو | Kalam Polo | غذا | کلم، برنج، سبزیجات | |
کله جوش | KalJosh | غذا | پیاز، کشک، زردچوبه، روغن، گردو | |
لوبیا پلو | Loobiya Polo | غذا | باسمانی، برنج، لوبیا سبز، گوشت | |
میرزاقاسمی | Mirza Ghassemi | غذا | بادنجان، ادویهجات، تخم مرغ، سبزیجات | |
نخودپلو | Nokhod Polo | غذا | نخود، برنج، حبوبات، سبزیجات | |
یتیمچه | Yatimche | غذا | بادنجان، گوجه، سیبزمینی، پیاز |
راهها
حملونقل در ایران با توجه به یارانههای دولتی که به بنزین و گازوئیل تعلق میگیرد ارزان است و همین یارانهها بخش هنگفتی از خزانه دولت را میبلعد و منجر به الگوی اسرافکارانه مصرف سوخت، قاچاق به کشورهای همسایه و آلودگی هوا شدهاست. در سال ۲۰۰۸ بیش از یک میلیون نفر در بخش حملونقل مشغول به کار بودهاند. طول جادههای ایران در سال ۲۰۱۱ به ۱۷۳ هزار کیلومتر میرسیده که ۷۳ درصد آن آسفالت است. خطوط ریلی کشور نیز در همین سال ۱۱۰۶ کیلومتر بودهاست.
سالانه ۸۰۰ هزار تصادف در ایران روی میدهد که از حیث آمار مرگبارترین حوادث جادهای، ایران رتبه اول را در جهان دارد.[۹۷]
اقتصاد
در ۳۰ سال گذشته جمعیت ۳۶ میلیونی ایران به ۷۷ میلیون تن افزایش پیدا کرده و نخستین موج این نسل نو به بزرگسالی رسیدهاست. بر اساس آمارهای رسمی نرخ بیکاری به ۲۲ درصد رسیدهاست اما برخی کارشناسان رقم آن را ۱۲٫۲ درصد برآورد میکنند.
از سال ۱۳۵۳ بیش از چهار دهه است که ایران با نرخ تورم بالا دست و پنجه نرم میکند. پایینترین تورم درطول این سالها ۷ درصد و گاهی نیز در حدود ۵۰ درصد بودهاست و نرخ بیکاری زمانی ۳ درصد و گاهی بیش از ۱۶ درصد بودهاست. در سالهای ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ (دو سال اخیر حکومت محمود احمدینژاد) ایران شاهد تورم شدید و رشد منفی اقتصادی روبرو شد. با به قدرت رسیدن حسن روحانی در سال ۱۳۹۲ سرعت رشد تورم بسیار کمتر شد اما با این وجود نرخ تورم ایران در سال ۲۰۱۳ بعد از ونزوئلا بالاترین رقم در جهان بودهاست.[۹۸]
در حالی که در زمینه بدهی خارجی، این رقم برای مدتها صفر بوده ولی گاه چنان افزایش یافته که دولت را با بحران بازپرداخت مواجه کردهاست. خصوصیسازی، رهایی از اقتصاد متکی به نفت و همگام شدن با اقتصاد جهانی پیشنهادهایی است که از سوی تحلیلگران برای بهبود اوضاع اقتصادی ایران مطرح میشود.
وابستگی شدید به درآمدهای غیرقابل اعتماد نفتی، برنامهریزی اقتصادی ایران را همواره شکننده کردهاست. برنامه دولت این است که وابستگی به درآمدهای نفتی را که ۸۰ درصد درآمدهای ارزی ایران را تشکیل میدهد، کاهش دهد اما هر گونه تلاش برای خارج کردن درآمدهای نفتی به معنای آن است که درآمدهای مالیاتی چند برابر شود. در همین راستا دولت اقدام به اجرای طرح هدفمندی یارانهها نمودهاست.
صنعت ایران پس از سالها همچنان زیر پوشش یک رشته قوانین حمایتی دولتی فعالیت میکند و اگر در برابر فشارهای رقابتی جهانی قرار گیرد ممکن است بسیاری از کارخانهها تعطیل شود و بیکاری افزایش یابد.
ایران در سالیان مختلف رشد اقتصادی مختلفی را تجربه کردهاست. بر پایهگذارش صندوق بینالمللی پول در سال ۲۰۰۹ میلادی رشد اقتصادی ایران ۱٫۱ بوده که این رقم در سال ۲۰۱۰ میلادی به ۱٫۶ درصد رسیدهاست که پس از قرقیزستان کمترین نرخ رشد اقتصادی را در بین کشورهای منطقه داشتهاست. بر پایه پیش بینی صندوق بینالمللی پول نرخ رشد ایران در سال ۲۰۱۱ میلادی به صفر درصد نزول میکند و در سال ۲۰۱۲ میلادی به ۳ درصد خواهد رسید.[۹۹]
ایران تا سال ۲۰۱۲ م. بزرگترین تولیدکننده پسته،[۱۰۰] زعفران،[۱۰۱] خاویار،[۱۰۲] زرشک،[۱۰۳] فیروزه،[۱۰۴] میوههای شفتی (مثل زردآلو)[۱۰۰] و فرش دستباف[۱۰۵] در جهان بوده و پس از مصر رتبه دوم تولید خرما[۱۰۰] را دارد. همچنین بزرگترین ذخیره فلز روی در جهان است.[۱۰۶]
ایران همچنین هشتمین تولیدکننده میوه،[۱۰۷] دومین تولیدکننده خیار،[۱۰۸] چهارمین تولیدکننده سیمان،[۱۰۹] نهمین تولیدکننده آهن،[۱۱۰] هشتمین تولیدکننده لیمو،[۱۱۱] دهمین تولیدکننده انگور،[۱۱۲] دومین تولیدکننده زردآلو،[۱۱۳] هشتمین تولیدکننده مرغ،[۱۱۴] سومین تولیدکننده گاز طبیعی،[۱۱۵] ششمین تولیدکننده نفت،[۱۱۶] سومین صادرکننده نفت،[۱۱۷] ششمین تولیدکننده پیاز،[۱۱۸] دومین تولیدکننده گردو،[۱۱۹] سومین تولیدکننده هندوانه،[۱۲۰] هفتمین تولیدکننده گوجه فرنگی،[۱۲۱] هفتمین تولیدکننده مرکبات،[۱۲۲] چهارمین تولیدکننده بادام[۱۲۳] و هفتمین تولیدکننده پشم[۱۲۴] در جهان است.
کشاورزی
ایران در زمینه کشاورزی و باغداری، در خصوص برخی تولیدات دارای رتبههای بالایی است. بنا بر آمار سال ۲۰۰۷ میلادی، این کشور در تولید خیار در جهان دارای مقام دوم،[۱۲۵] بادام مقام چهارم،[۱۲۶] سیب مقام پنجم[۱۲۷] گیلاس سوم،[۱۲۸] انجیر مقام سوم،[۱۲۹] پسته مقام اول،[۱۳۰] طالبی مقام چهارم،[۱۳۱] گردو مقام دوم،[۱۳۲] زردآلو مقام دوم،[۱۳۳] خرما مقام دوم،[۱۳۴] نخود مقام چهارم،[۱۳۵] هندوانه مقام پنجم،[۱۳۶] میباشد.
صنایع
عمدهترین صنایع پیشرفته ایران عبارتاند از: صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، فولاد، نساجی، شیمیایی، غذایی، خودروسازی، الکتریکی و الکترونیکی و…
سازههای مهم دستی و سنتی ایران عبارتاند از: فرش و قالی، گلیم بافی و زیلو، منبتکاری، خاتمکاری و سفالگری.
- جستار وابسته: فهرست صنایع دستی ایران
منابع و معادن
مهمترین صنایع و معادن ایران عبارتست از: نفت و گاز. ایران، سومین ذخایر نفتی جهان، یازده درصد ذخایر ثابت شده نفتی زمین معادل ۱۳۰ میلیارد بشکه؛ و نیز دومین ذخایر گازی جهان، هجده درصد ذخایر ثابت شده گاز زمین، معادل ۲۶ تریلیون متر مکعب را در اختیار خود دارد.[۱۳۷][۱۳۸] همچنین ایران دومین صادرکننده بزرگ سازمان اپک است که پتانسیل تبدیل شدن به یک ابرقدرت انرژی را دارد.[۱۳۹] مهمترین منطقههای نفتی این کشور مسجد سلیمان، هفتگل، گچساران، آغاجاری و اسلامآباد غرب (شاه آباد پیشین) است. همچنین دریای مازندران نیز اندوخته نفتی بسیاری را در خود نهفته دارد. نفت قم نیز در حال بهرهبرداری است. مهمترین میدان گازی ایران، میدان گازی پارس، شامل: میدان گازی پارس جنوبی در منطقه عسلویه و میدان گازی پارس شمالی در منطقه مندستان هر دو در استان بوشهر واقع است.
بیشترین معادن در حال بهرهبرداری در استانهای خراسان وجود دارد. دیگر معادن مهم ایران عبارتاند از: معادن کانیهای فلزی: آهن، منگنز، کرومیت، مس، سرب، روی، نیکل، کبالت، طلا، نقره و اورانیوم؛ معدنی شیمیایی: گوگرد، نمک؛ سنگهای تزئینی مانند فیروزه؛ شن و ماسه؛ و زغال سنگ.
گردشگری
گردشگری در ایران قابلیت زیادی برای گسترش دارد. بر پایهٔ گزارش سازمان جهانی جهانگردی، ایران رتبه دهم جاذبههای باستانی و تاریخی و رتبه پنجم جاذبههای طبیعی را در جهان دارا است، ولی با این وجود به دلیل محدودیتهای اجتماعی و تفریحی تاکنون چندان در جذب گردشگران خارجی موفق نبودهاست.[۱۴۰] آمارهای رسمی از ورود گردشگران به ایران تفاوتی بین سفرهای تجاری، تفریحی و زیارتی نمیگذارد. اما به طور کلی در سال ۲۰۱۱ حدود ۳ میلیون نفر وارد ایران شدند و از این طریق بیش از دو میلیارد دلار وارد اقتصاد ملی ایران شد.[۱۴۱]
میدان نقش جهان اصفهان
باغ شاهزاده ماهان کرمان
آرامگاه حافظ شیراز
رده ایران در جدول فساد اقتصادی
مطابق امار سازمان شفافیت بینالمللی، رده ایران در جدول فساد اداری و مالی، در سال ۲۰۱۵ صدو سی ام بوده. ایران از این لحاظ با کشورهایی چون اوکراین، کامرون، نپال، نیکاراگوئه و پاراگوئه در یک ردیف قرار گرفت.[۱۴۲]
هنر و فرهنگ
فرهنگ ایرانی ریشه در تاریخ دارد. برای شناخت فرهنگ ایران باید به کشورهای مستقلی که در پیرامون ایران هستند نیز نگریست. افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، پاکستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان و حتّی ارمنستان و گرجستان و همچنین کردهای عراق و ترکیه همگی کم و بیش گوشهای از فرهنگ ایران را به ارث بردهاند.
موسیقی ایرانی
موسیقی ایرانی به گونههای گوناگون بازشناخته میشود، موسیقی کلاسیک (یا موسیقی اصیل یا ردیف)، موسیقی محلی (نواحی)، موسیقی آیینی و مذهبی. به دلیل از بین رفتن بسیاری از قطعات و آثار تاریخی موسیقی دقیقاً روشن نیست اینگونه موسیقی در طول تاریخ چگونه اجرا میشده ولی در دوره معاصر، موسیقی ایرانی هم به صورت تکنوازی (عمدتاً مبتنی بر بداهه نوازی) و هم به گونه گروهی که دربرگیرنده خواننده، نوازنده و تنبکنواز است، نواخته میشود. موسیقی ایرانی هنگامی که به گونه تکنوازی نواخته میشود، مونوفونیک است، هرچند در تکنوازی نیز آکوردها برای آرایهبندی به کار میروند و در برخی فرمها شاید در سراسر یک آهنگ نُت پدال نواخته شود. موسیقی که به گونه گروهی نواخته میشود، هته روفونیک است و آهنگی که خواننده آماده میکند، نوازنده به آسانی آن را بازتاب میدهد و کم و بیش آن را دگرگون میسازد.
نگارگری ایرانی
نگارگری ایرانی که به اشتباه مینیاتور نیز خوانده میشود شامل آثاری از دورههای مختلف تاریخ اسلامی ایران است که بیشتر به صورت مصورسازی کتب ادبی (ورقه و گلشاه، کلیله و دمنه، سمک عیار)، علمی و فنی (التریاق، الادویه المفرده، الاغانی)، تاریخی (جامع التواریخ)، و همچنین، برخی کتب مذهبی، همچون، خاوران نامه میباشد.
اولین آثاری که بتوان نام نقاشی بر آنها نهاد، در غار دوشه لرستان و با حدود هشت تا دههزار سال قدمت به دست آمده، و در دوره تاریخی آنچه را که بتوان نقاشی نامید در دیوارنگاریهای اشکانی و ساسانی میتوان دید. با ورود اسلام به ایران، این کشور تا مدتها به دست امویان و عباسیان اداره شد، و از آن پس، با روی کار آمدن سلسلههای ایرانی سامانیان، غزنویان، و آل بویه استقلال از دست رفتهٔ ایرانیان تا حدودی به آنها بازگشت. از این پس، زمینه برای احیای هنر و فرهنگ ایرانی بهخصوص نگارگری ایرانی فراهم شد.
فرش بافی
قالیبافی همواره در فرهنگ ایران جایگاه خاصی داشته و امروزه بیشترین فرشهای دستباف دنیا در ایران ساخته میشود. میزان صادرات فرشهای دستباف ایران در سال حدود ۵۱۷ میلیون دلار بودهاست. نقشهها و طرحهای قالی در مناطق مختلف کشور متفاوت است اما به طور کلی از رنگهای متنوعی برای به تصویر کشیدن گلها و گیاهان، جانوران و پرندگان استفاده میشود. زیراندازهای دیگری مثل گبه و گلیم نیز بافته میشوند که از نظر شیوه گرهزنی و بافت تاروپود با فرش تفاوت دارند.
ادبیات فارسی
ادبیات فارسی تاریخی هزار و صد ساله دارد. شعر فارسی و نثر فارسی دو گونه اصلی در ادب فارسی هستند. برخی کتابهای قدیمی در موضوعات غیرادبی مانند تاریخ، مناجات و علوم گوناگون نیز دارای ارزش ادبی هستند و با گذشت زمان در زمره آثار کلاسیک ادبیات فارسی قرار گرفتهاند.
آوازه برخی شاعران و نویسندگان ایرانی از مرزهای ایران فراتر رفتهاست. شاعران و نویسندگانی نظیر فردوسی، سعدی، حافظ شیرازی، مولوی، عمر خیام و نظامی شهرتی جهانی دارند. در میان چهرههای شناخته شده ادبیات معاصر فارسی در جهان میتوان به صادق هدایت در داستان، نیما یوشیج در شعر و بهرام بیضایی در نمایشنامه اشاره کرد.
معماری در ایران
کلیه بررسیها و کاوشهای باستانشناسی حکایت از آن دارد که سابقه معماری ایران به حدود هزاره هفتم پیش −از میلاد میرسد. از آن زمان تا کنون پیوسته این هنر در ارتباط با مسائل گوناگون، بهویژه علل مذهبی، توسعه و تکامل یافتهاست.
معماری ایران دارای ویژگیهایی است که در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار است، ویژگیهایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوانهای رفیع، ستونهای بلند و بالاخره تزئینات گوناگون که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران است.
خوشنویسی ایرانی
خوشنویسی ایرانی بخشی از خوشنویسی اسلامی است که در ایران و سرزمینهای وابسته یا تحت نفوذ او همچون کشورهای آسیای میانه، افغانستان و شبه قاره هند به تدریج حول محور فرهنگ ایرانی شکل گرفت؛ و نه تنها از مفاخر هنر ایرانی بلکه از مفاخر هنر اسلامی و حتی هنر جهان بهشمار میرود.
درحالی که عمدهٔ تبدیل نگارش معمولی کلمات به خوشنویسی هنرمندانه در جهان اسلام، بهعهده ایرانیان بودهاست، رفته رفته ایرانیان سبک و شیوههایی مختص به خود را در خوشنویسی ابداع کردند. هرچند این شیوهها و قلمهای ابداعی در سایر کشورهای اسلامی هم طرفدارانی دارد اما بیشتر مربوط به ایران و کشورهای تحت نفوذ آن همچون کشورهای آسیای میانه، افغانستان، پاکستان و هند میباشد. در این منطقه نیز خوشنویسی همواره به عنوان والاترین شکل هنرهای بصری مورد توجه بوده و دارای لطافتی خاص است.[۱]
سینما
نخستین دوربین فیلمبرداری در زمان مظفرالدینشاه به ایران آمد. نخستین فیلم صدادار پارسی، فیلم دختر لر بود که عبدالحسین سپنتا در سال ۱۳۱۷ خورشیدی ساخت.
ورود نخستین دستگاه سینماتوگراف به ایران در سال ۱۲۷۹ هجری خورشیدی توسط مظفرالدینشاه سرآغازی برای سینمای ایران بهشمار میآید؛ هر چند ساخت اولین سالن سینمای عمومی تا سال ۱۲۹۱ سرنگرفت. تا سال ۱۳۰۸ هیچ فیلم ایرانی ساخته نشد و اندک سینماهای تأسیس شده به نمایش فیلمهای غربی که در مواردی زیرنویس پارسی داشتند میپرداختند. نخستین فیلم بلند سینمایی ایران به نام آبی و رابی را در سال ۱۳۰۹ اوانس اوگانیانس با فیلمبرداری خان بابا معتضدی ساخت.
ورزش
تهران نخستین شهر غرب آسیا بود که میزبان بازیهای آسیایی ۱۹۷۴ شد. ورزشگاه آزادی که برای این رقابتها ساخته شد بزرگترین ورزشگاه ایران است. ورزش زورخانهای و کشتی به عنوان ورزشهای سنتی و ملی ایران شناخته میشوند. تیم ملی کشتی آزاد ایران شش بار قهرمان تیمی جهان شدهاست و بیشترین مدالهای ایران در المپیک در این رشته به دست آمدهاست. غلامرضا تختی قهرمان المپیک و جهان در دهه ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ به عنوان یک قهرمان اسطورهای و نماد جوانمردی در ایران مورد احترام است.
فوتبال در ایران امروزه از محبوبترین ورزشهای ایران است. تیم ملی فوتبال ایران پنج بار به جام جهانی راه پیدا کرده، سه بار قهرمان آسیا و چهار بار برندهٔ مدال طلای بازیهای آسیایی شدهاست. بسکتبال و والیبال ایران نیز از دههٔ ۱۳۸۰ به بعد موفقیتهای زیادی کسب کردهاند. تیم ملی بسکتبال ایران در چهار دوره جام ملتهای آسیا از ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ سه بار قهرمان شدهاست و تیم ملی والیبال ایران با کسب رتبه ششم در قهرمانی جهان ۲۰۱۴ و رتبه چهارم لیگ جهانی ۲۰۱۴ بهترین نتایج یک تیم آسیایی در این رشته ورزشی را کسب کرد.
ایران زادگاه ورزش چوگان است و در متنهای قدیمی همچون شاهنامه فردوسی به این بازی اشاره شدهاست. تخته نرد نیز از بازیهایی است که در ایران ابداع شده و بخش مهمی از تکامل شطرنج نیز در ایران اتفاق افتادهاست. با توجه به محیط کوهستانی ایران ورزشهای کوهنوردی و صخرهنوردی نیز در ایران رایجند. چندین پیست اسکی هم در نزدیکی تهران واقع است و پیست اسکی توچال با ارتفاع ۳۷۳۰ متر از مرتفعترین پیستهای دنیاست.
ورزشهای قدرتی همچون وزنهبرداری نیز در ایران بسیار محبوب هستند. وزنهبرداری پس از کشتی بیشترین مدالهای المپیکی ایران را به دست آوردهاست. هنرهای رزمی متنوعی نیز در ایران تمرین میشوند. کونگفو توآ در دهه ۱۳۵۰ در ایران با اقتباس از هنرهای رزمی چینی ابداع شد و ورزشکاران ایرانی در رشتههای مختلف رزمی بارها قهرمان جهان شدهاند.
از نخستین حضور رسمی ایران در المپیک در بازیهای ۱۹۴۸ لندن تا ۲۰۱۲ لندن، ورزشکاران ایرانی موفق شدند تا در مجموع ۶۰ مدال برای کشورشان تصاحب کنند. ۱۵ مدال طلا، ۲۰ مدال نقره و ۲۵ مدال برنز حاصل تلاش ۳۹ ورزشکار ایرانی در ۱۵دوره از بازیهای المپیک است. ۳۳ مدال در کشتی آزاد، ۱۶ مدال در وزنهبرداری، ۵ مدال در کشتی فرنگی، ۵ مدال در تکواندو و یک مدال در پرتاب دیسک به دست آمدهاند و هادی ساعی با دو مدال طلا و یک برنز پرافتخارترین ورزشکار ایران در المپیک است. بهترین مقام ایران رتبهٔ چهاردهم در المپیک ۱۹۵۶ ملبورن است و بهترین نتیجه از نظر تعداد مدال هم در المپیک ۲۰۱۲ لندن با ۴ مدال طلا، ۵ مدال نقره و ۳ مدال برنز به دست آمد.[۱۴۳]
تحریمها علیه ایران
تحریمها علیه ایران در جهت تنبیه حکومت ایران یا وادار کردن این کشور به انجام یا عدم انجام عملی به کار گرفته شدهاست. عمدهٔ تحریمها علیه ایران پس از وقوع انقلاب ۵۷، بعد از اشغال سفارت آمریکا در تهران شکل گرفت و در پی چالش بر سر برنامهٔ هستهای ایران شدت بیشتری یافت. برنامه اتمی ایران از سال ۸۵ و به دنبال ارجاع پرونده این کشور از آژانس بینالمللی انرژی اتمی به شورای امنیت، با تحریمهای مختلفی مواجه شدهاست. تحریمهای ایران را از نظر تحریمکنندگان میتوان به ۴ دستهٔ کلی تقسیمبندی کرد: تحریمهای چندجانبه همچون تحریمهای شورای امنیت سازمان ملل، تحریمهای اتحادیهٔ اروپا، تحریمهای یکجانبه از سوی کشورهای مختلف مانند ایالات متحده و تحریمهای کنگره آمریکا.[۱۴۴][۱۴۵]
پانویس
- ↑ «گزیده نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵». مرکز آمار ایران.
- ↑ «جمعیت ایران به ٨٠ میلیون نفر رسید». بیبیسی فارسی. بایگانیشده از نسخهٔ اصلی در 19 مه 2016.
- ↑ "Iran". International Monetary Fund. Archived from &br=1&c=429&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=49&pr.y=10 the original on 06 May 2012. Retrieved 2010–04–21. Check date values in:
|archivedate=
(help) - ↑ http://www.tabnak.ir/fa/news/264313/افزایش-سرانه-تولید-ناخالص-داخلی-ایران
- ↑ CBI: Economic Trends ۲۰۰۸/۲۰۰۹. Retrieved 4 July 2009.
- ↑ "Human Development Report 2010". United Nations. 2010. Archived from the original on 06 May 2012. Retrieved 5 November 2010. Check date values in:
|archivedate=
(help) - ↑ ریشه لغت ایران (انگلیسی)، وبگاه ریشهٔ لغاتِ آنلاین. بازدید در ۲۰ تیر ۱۳۹۰.
- ↑ CIA
- ↑ "Official Iranian Population clock". Amar.org.ir. Archived from the original on 06 May 2012. Retrieved 13 Feb 2012. Check date values in:
|archivedate=
(help) - ↑ «گزیده سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵». مرکز آمار ایران.
- ↑ http://www.mehrnews.com/news/3827840/سرشماری-نفوس-و-مسکن-۹۵-تا-اول-آذرماه-تمدید-شد
- ↑ http://www.iribnews.ir/fa/news/1178677/امسال-اتباع-غیرقانونی-افغان-در-ایران-ساماندهی-و-تعیین-تکلیف-میشوند
- ↑ http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2014/12/141210_u14_iranian_abroad
- ↑ http://www.bartarinha.ir/fa/news/31988/اعلام-دقیق-تعداد-ایرانیان-خارج-از-کشور
- ↑ http://www.iran-newspaper.com/Newspaper/BlockPrint/142361
- ↑ http://www.irna.ir/sb/fa/News/82289216/
- ↑ http://www.salamatnews.com/news/203142/مصائب-ادامهدار-زندگی-بدون-شناسنامه-شهروندان-سیستان-و-بلوچستان
- ↑ http://www.irna.ir/sb/fa/News/82488748/
- ↑ «Select Committee on Foreign Affairs, Eighth Report, Iran». Publications.parliament.uk. The Committee Office, House of Commons. بازبینیشده در 18 ژوئن 2011.
- ↑ W. Herbert Hunt. «Iran @ 2000 and Beyond lecture series, opening address». petro-hunt.com، 18 می 2000. بایگانیشده از نسخهٔ اصلی در 2010-01-03.
- ↑ «UPDATE 3-BP cuts global gas reserves estimate, mostly for Russia». Reuters.com، 2013. بازبینیشده در 29 نوامبر 2015.
- ↑ «Iran». CIA World Factbook. بازبینیشده در 7 اوت 2012.
- ↑ «UNESCO World Heritage Center - World Heritage List». UNESCO.
- ↑ محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: «پان ترکیسم، ایران و آذربایجان» انتشارات سمرقند، ص ۲۱۲
- ↑ رضاییان، فرزین. هفت رخ فرخ ایران. چاپ ابیانه. انتشارات دایره سبز، ۱۳۸۶. ۱۷.
- ↑ علیرضا شاهپور شهبازی. راهنمای مستند تخت جمشید. بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد. چاپ ۱۳۸۴. تهران: انتشارات سفیران و انتشارات فرهنگسرای میردشتی، ۱۳۸۴. 18. شابک ۴–۶–۹۱۹۶۰–۹۶۴.
- ↑ http://nlai.ir/tabid/2598/mid/5853/ctl/asnad/Default.aspx?Subjectmid=5850&SubjectID=13093
- ↑ کتاب اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان صفحه ۲۲ تا۴۷ گفتار نامهای سرزمین ایران
- ↑ «مشاهده تقویم تاریخ ۱ فروردین ۱۳۱۴». مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، برای مشاهده متن منبع، در بخش جستجو، «۱ فروردین» را انتخاب کنید.. بازبینیشده در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۵.
- ↑ , During two seasons of excavation, Caldwell unearthed 7 different sections of the massive 7000 year old village. He also discovered the oldest known center for copper smelting and bread baking ovens in the world.
- ↑ http://cpprot.te.verweg.com/2005-June/000718.html , Iran recently sent an appeal to a Belgian court asking for the return of nine boxes of smuggled ancient artifacts and a ۲۸۰۰-year-old pin stolen from the exposition "7000 Years of Persian Art".
- ↑ , The Municipality of Shoush (Susa) accepted a proposal by the cityÕs Cultural Heritage Department for the transfer of an under-construction passenger terminal from the ۷٬۰۰۰-year-old city, but conditioned destruction of the terminal to demolition of other constructions and residential units in the area.
- ↑ Jiroft Iran - Jiroft archaeology musuem - GLOBOsapiens
- ↑ Persia 7000 years of civilisation by David ABBASI(Siyavash AWESTA), The discovery in Iran of a civilisation old of 7000 turns all the archaeological data’s ups and down.
- ↑ , The south-western part of Iran was part of the Fertile Crescent where most of humanity's first major crops were grown. 7000 year old jars of wine excavated in the Zagros Mountains and ruins of 7000 year old settlements such as Sialk are further testament to this.
- ↑ Press TV - Iran finds world's oldest script
- ↑ CHN | News
- ↑ http://groups.google.com/group/historyoftamil/browse_thread/thread/23840a2363ca11a3
- ↑ Oelze, Sabine. “How Iran became a cradle of civilization | Culture | DW | 13.04.2017”. Deutsche Welle. 13.04.2017. Retrieved 2017-10-11.
- ↑ Study of the ancient Indus script
- ↑ Jiroft: A Lost Kingdom of …?
- ↑ Ancient Scripts: Articles Archive
- ↑ Archaeologists Have Discovered The World's Oldest Inscription In Jiroft
- ↑ Chess, Goddess and Everything: Jiroft Again
- ↑ مقالهٔ «آغاز تمدن در ایران»، از روزنامه اعتماد ملی، شمارهٔ ۷ تیرماه
- ↑ «اینجا» (انگلیسی). بایگانیشده از نسخهٔ اصلی در ۰۶ مه ۲۰۱۲.
- ↑ Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran
- ↑ بریان، پییر: «تاریخ امپراتوری هخامنشیان»، ترجمهٔ مهدی سمسار، انتشارات زریاب، ۱۳۷۸صفحهٔ ۹۳
- ↑ بریان، پییر: «تاریخ امپراتوری هخامنشیان»، ترجمهٔ مهدی سمسار، انتشارات زریاب، ۱۳۷۸صفحهٔ ۹۴
- ↑ زند وهومن یسن و کارنامه اردشیر بابکان، صادق هدایت، انتشارات آزادمهر، چاپ نخست ۱۳۸۴
- ↑ کارنامه اردشیر بابکان، از متنهای دوره ساسانی
- ↑ Wolfgang Felix, Wilferd Madelung. «DEYLAMITES». در Encyclopædia Iranica. ویرایش 1st Edition.
- ↑ تاریخ ایران و جهان (۱)، ص ۲۷۵
- ↑ تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه (صص ۲۱ تا ۳۶)
- ↑ تاریخ ایران (۲)، ص ۱۲۲
- ↑ تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه (صص ۶–۲۸۴)
- ↑ کتاب درسی تاریخ سال سوم راهنمایی ایران، شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران، ۱۳۷۹، شابک ۹۶۴۰۵۰۰۶۶۶
- ↑ Vladimir Minorsky, "The Guran" in Bulletin of School of Oriental and African Studies, 11, No. ۱, (۱۹۴۳).
- ↑ Fis - قاجار
- ↑ دکتر باقر عاقلی. روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی جلد اول. چاپ هشتم. تهران: نامک، ۱۳۸۷. 143. شابک: ۹۶۴-۶۸۹۵-۵۳-۰.
- ↑ همشهری آنلاین
- ↑ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
- ↑ هدیهلو، مریم. «مجمعی برای تشخیص مصالح نظام». جامجم آنلاین. ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۱. بازبینیشده در ۱۳ دسامبر ۲۰۱۲.
- ↑ اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، تهران: ۱۳۸۳، نقشهها.
- ↑ The Hottest Spot on Earth، وبگاه NASA. (انگلیسی)
- ↑ تنش آبی چهارده سال دیگر میرسد-دنیای اقتصاد پنج شنبه بیست آبان ۸۹
- ↑ مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی ایران
- ↑ http://iran.unfpa.org/country%20profile-fa.asp
- ↑ ۶۹٫۰ ۶۹٫۱ ۶۹٫۲ Iran The World Factbook
- ↑ Library of Congress, Library of Congress – Federal Research Division. "Ethnic Groups and Languages of Iran". Archived from the original on 06 May 2012. Retrieved 2009–12–02. Check date values in:
|archivedate=
(help) - ↑ تمام اقوام غیر پارسی زبان ایران ریشه ایرانی دارند
- ↑ BBC پارسی - ایران - ایران 'اولین مصرفکننده مواد مخدر در جهان'
- ↑ "Internet users, update for 2009". internetworldstats.com. Archived from the original on 06 May 2012. Retrieved 2009–05–17. Check date values in:
|archivedate=
(help) - ↑ «Happiness in Short Supply in Iran». Gallup (company)، 3 ژوئن 2014.
- ↑ http://aftabnews.ir/fa/news/253727/ایران-دومین-کشور-غمگین-جهان
- ↑ «The World's Happiest (And Saddest) Countries, 2013». Forbes، 29 اکتبر 2013.
- ↑ http://www.mehrnews.com/news/2407913/آیا-ایران-غمگین-ترین-کشور-جهان-است
- ↑ ۷۸٫۰ ۷۸٫۱ «عصبانیترین مردم جهان».
- ↑ ۷۹٫۰ ۷۹٫۱ «عصبانیترین مردم جهان».
- ↑ ۸۰٫۰ ۸۰٫۱ «Iran, THE LEGATUM PROSPERITY INDEX™ 2016». Legatum Prosperity Index. «Iranians endure some of the worst Governance and Personal Freedom performances in the world. More than anything, it is these two sub-indices that have kept Iran’s overall prosperity at a low level since 2007. Restrictions on civil liberties have only tightened in the past two years and regional conflict and domestic political strife continues. Despite this context, Iran’s performance in the Education sub-index, while at a low absolute rank, it is high relative to its regional peers and has improved since 2007.»
- ↑ «پلیس: 2 میلیون نفر از ایران به کربلا رفتهاند». فرارو، 30 آبان 1395. بایگانیشده از نسخهٔ اصلی در 20 نوامبر 2016.
- ↑ «تشرف 2 میلیون زائر ایرانی به کربلا در ایام اربعین/ وزارت امور خارجه مسؤول پیگیری حقوقی شهدای منا/ عربستان در حادثه منا بهجای ریگ، سنگی به کفش دارد». فارسنیوز، 21 شهریور 1395. بایگانیشده از نسخهٔ اصلی در 20 نوامبر 2016.
- ↑ «بی ریاترین تجمع میلیونی استانداری کربلا: تا کنون 20 میلیون نفر وارد کربلا شدهاند + تصاویر و ویدئو». فارسنیوز، 30 آبان 1395. بایگانیشده از نسخهٔ اصلی در 20 نوامبر 2016.
- ↑ زبانهای ایران
- ↑ مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی ایران
- ↑ «iran population». بایگانیشده از نسخهٔ اصلی در ۲۸ آوریل ۲۰۱۴.
- ↑ جمعیت ایران به ۷۷٫۱ میلیون نفر رسید خبرگزاری فارس
- ↑ «ایران هجدهمین کشور پرجمعیت جهان باقیماند». خبرگزاری ایسنا. بایگانیشده از نسخهٔ اصلی در ۰۶ مه ۲۰۱۲. بازبینیشده در ۱۰ اسفند ۱۳۹۰.
- ↑ گزیده نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰
- ↑ "مقرره 34473: تکلیف کلیه دستگاههای اجرایی نسبت به خودداری نمودن از نیم افراشته کردن پرچم مقدس جمهوری اسلامی ایران در ایام عزاداری و سوگواری". سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران (فقط با فایرفاکس باز شود). معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات - معاونت حقوقی ریاست جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ گردآورنده:علی آل داوود. نامههای امیر کبیر به انضمام رساله نوادر الامیر. چاپ اول. تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۷۱.
- ↑ ۹۲٫۰ ۹۲٫۱ Shahbazi, Shapur A. (2001), "Flags (of Persia)", in E. Yarshater et al., دانشنامه ایرانیکا 10
- ↑ رنه داوید؛ کامی ژوفره اسپینوزی. درآمدی بر حقوق تطبیقی و دو نظام بزرگ حقوقی معاصر. ترجمهٔ حسین صفایی. چاپ ششم. نشر میزان، ۱۳۸۴. ص ۷۸. شابک ۹۶۴-۷۸۹۶-۲۶-۳.
- ↑ Iran Military Introduction Global Security
- ↑ TOP TEN COUNTRIES WITH LARGEST ARMY IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 COUNTRIES WITH MOST BATTLE TANKS IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ افزایش مجدد مرگ و میر ناشی از حوادث رانندگی در ایران
- ↑ نرخ تورم در ایران در سال گذشته به زیر ۱۵ درصد رسید رادیو فردا
- ↑ رشد اقتصادی امسال ایران، صفر خواهد بود؟-خبرآنلاین پنجشنبه ۲۵ فروردین ۱۳۹۰
- ↑ ۱۰۰٫۰ ۱۰۰٫۱ ۱۰۰٫۲ faostat.fao.org فائو
- ↑ In summary, Saffron is a traditional production of Iran and production share of this product is 93.7% of the world total production idosi.org
- ↑ news.bbc.co.uk news.bbc.co.uk
- ↑ Photos: Picking Zereshk (dried fruit of Berberis vulgaris) in Birjand, Iran payvand.com
- ↑ Iran is the world's largest producer of this mineral; it is also mined in the Southwest US, primarily in Arizona and Nevada. wisegeek.org
- ↑ http://www.persian-n-oriental-rugs.com/serapi-rugs.html
- ↑ «IMAG - iranconmin.de - MARKET». بایگانیشده از نسخهٔ اصلی در 15 نوامبر 2006.
- ↑ TOP 10 FRUIT PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 CUCUMBER PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 LARGEST CEMENT PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP TEN IRON PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP TEN LEMON PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.co
- ↑ TOP 10 GRAPES PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 APRICOT PRODUCING COUNTRIES worldknowing.com
- ↑ TOP 10 CHICKEN PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 NATURAL GAS PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 HIGHEST OIL PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 LARGEST OIL EXPORTING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 LARGEST ONION PRODUCING COUNTRY IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 LARGEST WALNUT PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 LARGEST WATERMELON PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 LARGEST TOMATO PRODUCING COUNTRY IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 LARGEST CITRUS PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 LARGEST ALMOND PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ TOP 10 LARGEST WOOL PRODUCING COUNTRIES IN THE WORLD worldknowing.com
- ↑ top5ofanything.com
- ↑ www.top5ofanything.com
- ↑ www.top5ofanything.com
- ↑ www.top5ofanything.com
- ↑ www.top5ofanything.com
- ↑ www.top5ofanything.com
- ↑ www.top5ofanything.com
- ↑ www.top5ofanything.com
- ↑ www.top5ofanything.com
- ↑ www.top5ofanything.com
- ↑ www.top5ofanything.com
- ↑ www.top5ofanything.com
- ↑ CIA - The World Factbook - Country Comparison:: Oil - proved reserves
- ↑ Department of Energy. Retrieved 23 January 2008.
- ↑ The EU should be playing Iran and Russia off against each other, by Julian Evans, Eurasian Home, 8 November 2006
- ↑ ایران مقصد جدید گردشگران اروپایی؟ (بیبیسی فارسی)
- ↑ iran surprise economic-success Washington Post
- ↑ «سالمترین و فاسدترین کشورهای جهان معرفی شدند (+جدول)».
- ↑ مدالآوران المپیک به تفکیک رشته کمیته ملی المپیک
- ↑ بیبیسی فارسی. «نوع تحریمی که گریبان ایران را گرفته چیست؟».
- ↑ Paris School of Economics. “Sanctions and Exports Deflection: Evidence from Iran”.
منابع
- دهخدا، علیاکبر. لغتنامه (واژهٔ ایران)، انتشارات دانشگاه تهران، ۰۱۳۷۷
- گیرشمن، رومن. ایران از آغاز تا اسلام. محمد معین. انتشارات معین، ۰۱۳۸۳
- صفا، ذبیحاللّه، تاریخ ادبیات در ایران (۵ جلد)، انتشارات فردوس، ۰۱۳۶۷
- میرهادی، توران (مقالهٔ ایران از مجموعه مقالههای فرهنگنامهٔ کودک و نوجوان، به کوشش توران میرهادی)، شرکت تهیه و نشر فرهنگنامهٔ کودکان و نوجوانان، ۰۱۳۷۹
- «Iran» (انگلیسی). بیبیسی انگلیسی، ۳ ژوئن ۲۰۰۸. بایگانیشده از نسخهٔ اصلی در ۰۶ مه ۲۰۱۲. بازبینیشده در ۱۰ مرداد ۱۳۸۷.
- درگاه ملی آمار، مرکز آمار ایران.
- «ایران از نگاه سیا»، روزنامهٔ ایران، ۲۴ اردیبهشت ۱۳۸۴، ص ۱۸.
- کمیته ملی المپیک جمهوری اسلامی ایران
- مقالهٔ هخامنشیان
- تاریخ شاهنشاهی هخامنشی - دکتر خنجی
- مرتضی راوندی: تاریخ اجتماعی ایران. (جلد ۱) - ۳۷۹–۵۲۷
- ریچارد ن. فرای، میراث ایران، ترجمه مسعود رجب نیا
- مقالهٔ سلوکیان
- تاریخ ایران - دکتر خنجی
- تاریخ اجتماعی ایران. مرتضی راوندی. تهران، ۱۳۵۴
- تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا.آ. گرانتوسکی - م.آ. داندامایو، مترجم، کیخسرو کشاورزی، ناشر: مروارید ۱۳۵۸
- تاریخ ایران از عهد باستان تا سده ۱۸، پیگولووسکایا، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۳.
- تاریخ ایران باستان: دیاکونوف، میخائیل میخائیلوویچ. ترجمه روحی ارباب. انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم ۱۳۸۰
- مرتضی راوندی، تاریخ تحولات اجتماعی، جلد یکم، شرکت سهامی کتابهای جیبی، چاپ دوم، تهران، ۱۳۵۸
- اسدالله معروفی، تاریخ چهار هزار سالهٔ ارتش ایران از تمدن ایلام تا ۱۳۲۰ خورشیدی، جنگ ایران و عراق، جلد یکم، نشر ایمان، تهران، ۱۳۷۸، شابک: ۹۶۴-۶۸۲۰-۰۳-۴
- مالکوم کالج، اشکانیان، برگردان مسعود رجبنیا، انتشارات هیرمند، چاپ دوم ۱۳۸۳، شابک: ۹۶۴-۵۵۲۱-۱۲-۲
- Jona Lendering. «livius.org» (انگلیسی). بایگانیشده از نسخهٔ اصلی در ۰۶ مه ۲۰۱۲.
پیوند به بیرون
ویکیسفر یک راهنمای سفر برای ایران دارد. |
در پروژههای خواهر میتوانید در مورد ایران اطلاعات بیشتری بیابید.
در میان کتابها از ویکیکتاب
در میان گفتاوردها از ویکیگفتاورد
در میان متون از ویکینبشته
در میان تصویرها و رسانهها از ویکیانبار
در میان خبرها از ویکیخبر
توجه کنید: این فایل حدوداً ۹٫۵ مگا بایت است
- نقشهٔ شهرها، قومیتها، راهها، منابع و تأسیسات نفتی و گازی و اتمی
- نسخه PDF نقشه ایران در سازمان ملل متحد
- صفحات نیمهحفاظتشده بیپایان ویکیپدیا
- الگو:کشورهای آسیا
- کشورها و سرزمینهای فارسیزبان
- ایران
- آسیای غربی
- ایالتها و قلمروهای بنیانگذاریشده در دهه ۵۵۰ (پیش از میلاد)
- ایالتها و قلمروهای بنیانگذاریشده در سده ۶ (پیش از میلاد)
- بنیانگذاریها در سده ۶ (پیش از میلاد)
- بنیانگذاریها در سده ۶ (پیش از میلاد) در آسیا
- جمهوریهای اسلامی
- دهه ۵۵۰ (پیش از میلاد)
- فلات ایران
- کشورها و سرزمینهای ایرانی زبان
- کشورهای آسیای غربی
- کشورهای آسیایی
- کشورهای اسلامی
- کشورهای جنوب آسیا
- کشورهای حاشیه خلیج فارس
- کشورهای حاشیه دریای خزر
- کشورهای خاور نزدیک
- کشورهای خاورمیانه
- کشورهای عضو اوپک
- کشورهای عضو سازمان ملل متحد
- کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی
- کشورهای عضو گروه پانزده
- گروه هشت کشور اسلامی در حال توسعه