ابوسعید ابوالخیر
شیخ ابوسعید ابوالخیر مهنهای ابوسعید فضلالله بن احمد بن محمد بن ابراهیم | |
---|---|
مقبره شیخ ابوسعید ابوالخیر مهنه | |
زادروز |
۱ محرم ۳۵۷ شنبه، ۲۱ آذر ۳۴۶ ۷ دسامبر ۹۶۷ میهنه، ابیورد (جزء ربع نیشابور) |
درگذشت |
۴ شعبان ۴۴۰ ۲۸ دی ۴۲۷ ۱۲ ژانویه ۱۰۴۹ میهنه، ابیورد (جزء ربع نیشابور) |
پیشه | فلسفه، تصوف، فقه، اخلاق، حدیث |
سالهای فعالیت | سده چهارم و پنجم هجری |
شناختهشده برای | عالم مسلمان، از مبتکرین قالب رباعی در شعر فارسی - وحدت وجود. |
تأثیرگذاران | قاضی صاعد، ابن سینا |
تأثیرپذیرفتگان | ابوالفضل سرخسی و ابوالعباس قصاب آملی |
دین | اسلام |
ابوسعید فضلالله بن احمد بن محمد بن ابراهیم (ابوسعید فضلالله بن ابوالخیر احمد) مشهور به شیخ ابوسعید ابوالخیر (۳۵۷-۴۴۰ قمری) عارف و شاعر نامدار ایرانی تبار قرن چهارم و پنجم است. ابوسعید ابوالخیر در میان عارفان مقامی بسیار برجسته و ویژه ای دارد و نام او با عرفان و شعر آمیختگی عمیقی یافتهاست. چندان که در بخش مهمی از شعر پارسی چهره او در کنار مولوی و خیام قرار میگیرد، بی آنکه خود شعر چندانی سروده باشد. در تاریخ اندیشههای عرفانی اش در بالاترین سطح اندیشمندان این گُستره ی پهناور در کنار حلاج، بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی به شمار میرود. همان کسانی که سهروردی آنها را ادامه دهندگان فلسفه باستان و ادامه حکمت خسروانی میخواند. از دوران کودکی نبوغ و استعداد او بر افراد آگاه پنهان نبودهاست.[۱]
محتویات
زندگی[ویرایش]
شیخ ابوسعید ابوالخیر از عارفان بزرگ و مشهور پایانیِ سده چهارم و اوایل سده پنجم هجری در یکم محرم ۳۵۷ قمری در میهنه متولد گردید و در روز پنجشنبه (شب آدینه) ۴ شعبان ۴۴۰ قمری در زادگاهش دیده از جهان فروبست. میهنه، زادگاه و محل دفن ابوسعید ابوالخیر، ناحیهای میان سرخس و ابیورد، اکنون شهرکی در خاک ترکمنستان در ۱۳۰ کیلومتری جنوب شرقی عشق آباد، مقابل چهچهه در خاک ایران است.[۲]
او سالها در مرو و سرخس فقه و حدیث آموخت تا در یک رویداد مهم در زندگی اش ، درس را رها کرده و به گرد صوفیان پیوست و به وادی عرفان روی آورد. شیخ ابوسعید پس از دریافت طریقه تصوف در نزد شیخ ابوالفضل سرخسی و ابوالعباس آملی به دیار اصلی خود (میهنه) بازگشت و هفت سال به ریاضت پرداخت و در سن ۴۰ سالگی به نیشابور رفت.[۳] در این سفرها بزرگان علمی و شرعی نیشابور با او به مخالفت برخاستند، اما چندی نگذشت که مخالفت ها به موافقت بدل شد و مخالفان وی تسلیم شدند.
او تمام عمر خویش را در تربیت مریدانش سپری کرد. نوهٔ شیخ ابوسعید ابوالخیر، محمد بن منور، در سال ۵۹۹ کتابی به نام اسرار التوحید دربارهٔ زندگی و احوالات شیخ نوشتهاست. ابوسعید عاقبت در میهنه در شب آدینه ۴ شعبان سال ۴۴۰ قمری، درگذشت.
دیدگاهها نسبت به ابوسعید[ویرایش]
ابن سینا پس از دیدار با ابوسعید گفتهاست:
هر چه من میدانم او میبیند.
هرمان اته، خاورشناس نامی آلمانی دربارهٔ شیخ ابوسعید ابوالخیر مینویسد:
وی نه تنها استاد دیرین شعر صوفیانه بهشمار میرود، بلکه صرف نظر از رودکی و هم دوره هایش، میتوان او را از نوآوران رباعی، که زاییده طبع است، دانست. نوآوری او در اینگونه شعر از دو جایگاه است: یکی آن که وی نخستین شاعری است که شعر خود را فقط به شکل رباعی سرود. دوم آنکه رباعی را بر خلاف پیشینیان خود نقشی از نو زد، که آن نقش جاودانه ماند. یعنی آن را کانون اشتعال آتش عرفان وحدت وجود قرار داد و این نوع شعر از آن زمان نمودار گمان های رنگین عقیده به خدا در همه چیز بودهاست.نخستین بار در اشعار اوست که کنایات و اشارات عارفانه به کار رفته، تشبیهاتی از عشق زمینی و جسمانی در مورد عشق الهی ذکر شده و در این معنی از ساقی بزم و شمع شعلهور سخن رفته و سالک راه خدا را عاشق حیران و جویان، میگسار، مست و پروانه دور شمع نامیده که خود را به آتش عشق میافکند.
دیدار با ابن سینا[ویرایش]
داستان دیدار او با ابن سینا که در کتاب اسرارالتوحید آمده بسیار پر آوازه است:
خواجه بوعلی [سینا] با شیخ در خانه شد و در خانه فراز کردند و سه شبانه روز با یکدیگر بودند و به خلوت سخن میگفتند که کس ندانست و نیز به نزدیک ایشان در نیامد مگر کسی که اجازت دادند و جز به نماز جماعت بیرون نیامدند، بعد از سه شبانه روز خواجه بوعلی برفت، شاگردان از خواجه بوعلی پرسیدند که شیخ را چگونه یافتی؟ گفت: هر چه من میدانم او میبیند، و متصوفه و مریدان شیخ چون به نزدیک شیخ درآمدند، از شیخ پرسیدند که ای شیخ، بوعلی را چون یافتی؟ گفت: هر چه ما میبینیم او میداند.
چهار رباعی[ویرایش]
من بی تو دمی قرار نتوانم کرد | احسان ترا شمار نتوانم کرد | |
گر برسر من زبان شود هر مویی | یک شکر تو از هزار نتوانم کرد |
از واقعهای ترا خبر خواهم کرد | و آنرا به دو حرف مختصر خواهم کرد | |
با عشق تو در خاک نهان خواهم شد | با مهر تو سر ز خاک برخواهم کرد |
گفتم: چشمم، گفت: به راهش میدار | گفتم: جگرم، گفت: پر آهش میدار | |
گفتم که: دلم، گفت: چه داری در دل | گفتم: غم تو، گفت: نگاهش میدار |
دیشب که دلم ز تاب هجران میسوخت | اشکم همه در دیدهٔ گریان میسوخت | |
میسوختم آن چنانکه غیر از دل تو | بر من دل کافر و مسلمان میسوخت. |
او خود میگوید: «آن زمانی که قرآن میآموختم پدرم مرا به نماز آدینه برد. در راه شیخ ابوالقاسم که از مشایخ بزرگ بود پیش آمد، پدرم را گفت که ما از دنیا نمیتوانستیم رفت زیرا که ولایت را خالی دیدیم و درویشان تباه میشدند. اکنون این فرزند را دیدم، ایمن گشتم که عالم را از این کودک بهره خواهد بود.» نخستین آشنایی ابوسعید با راه حق و علوم باطنی به اشاره و ارشاد همین شیخ بود. چنانکه خود ابوسعید نقل میکند که شیخ به من گفتند: ای پسر خواهی که سخن خدا گویی گفتم خواهم. گفت در خلوت این شعر میگویی:
من بی تو دمی قرار نتوانم کرد | احسان تو را شمار نتوانم کرد | |
گر بر سر من زبان شود هر مویی | یک شکر تو از هزار نتوانم کرد |
همه روز این بیتها میگفتم تا به برکت این ابیات در کودکی راه بر من گشاده شد. ابوسعید در فرهنگ شرق زمین شبیه سقراط است. گرچه عملاً در گردآوری معارف صوفیه اثر جداگانه ای به جای نگذاشته است با این همه در همه جا نام و سخن او هست. چندین کتاب از سخنان وی به وسیله دیگران نگارش یافته و دو سه نامه سودمند مهم که به ابن سینا فیلسوف نامدار زمان خود نوشتهاست از او بر جا ماندهاست.
آثار[ویرایش]
کتابهایی که برپایه ی سخنان بوسعید گردآوری شدهاست عبارتند از:
- اسرار توحید فی مقامات شیخ ابی سعید تألیف محمدبن منور
- رساله حالات و سخنان شیخ ابوسعید گردآورنده: ابوروح لطفالله نوه ابوسعید
- سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر
به رغم اینکه وی در معارف صوفیه اثری مهمی تألیف نکردهاست اما از شواهد و قرائن برمی آید که در ذهن ابوسعید، یک جهان بینی عرفانی، به صورت کل و منظم شکل یافته بود.
سخنان و داستانهایی دربارهٔ ابوسعید[ویرایش]
چنانکه در برخورد وی با ابن سینا میتوان این نکته را دریافت. در این دیدار با یکدیگر سه شبانه روز به خلوت سخن گفتند که کس ندانست. بعد از سه شبانه روز خواجه بوعلی سینا برفت، شاگردان او پرسیدند که شیخ را چگونه یافتی گفت: هر چه میدانم، او میبیند. مریدان از شیخ پرسیدند که ای شیخ بوعلی را چگونه یافتی گفت: هر چه ما میبینیم او میداند. بوسعید همچون حلقه استواری زنجیره سنتهای عرفانی پیش از خودش را به حلقه نسلهای پس از خویش پیوند میدهد. وی تصوف را عبارت از آن میداند که: «آنچه در سرداری بنهی و آنچه در کف داری بدهی و آنچه بر تو آید نجهی.» با اینکه در روزگار زنده بودنش مورد تازش خشک مغزان مذهبی بود و اتهام لاابالیگریهای او در دوره ی زندگی تا اسپانیای اسلامی یعنی اندلس رفته بود. ابن حزم اندلسی در زمان زندگی او درباره اش میگوید: «شنیدهایم که به روزگار ما در نیشابور مردی است از صوفیان با کنیه ابوسعید ابوالخیر که گاه جامه پشمینه میپوشد، و زمانی لباس حریر که بر مردان حرام است، گاه در روز هزار رکعت نماز میگذارد و زمانی نه نماز واجب میگزارد نه نماز مستحبی و این کفر محض است. پناه بر خدا از این گمراهی.» با وجود این قدیس دیگری را نمیشناسیم که مردم تا این پایه شیفته او باشند و چهره او به عنوان رمز اشراق و اشراف بر عالم پنهان به گونه نشانه و رمزی درآمده باشد آن گونه که بوعلی رمز دانش و علوم رسمی است.
ابوسعید نسبت به دو صوفی پیش از خودش بایزید بسطامی و حلاج که در تاریخ عرفان مهمترین مقام را دارند، اراداتی خاص داشتهاست. وی در محیطی که بیشتر صوفیان، حلاج را کافر میدانستند و گروهی مانند امام قشیری در مورد او با احتیاط و سکوت برخورد میکردند او را به عنوان نمونه عیار و جوانمردی میدانست که به گفته خودش در اسرار التوحید «درعلوم حالت در مشرق و مغرب کسی چون او نبود.» وی در فقه و کلام و منطق و حدیث و تفسیر و دیگر علوم رایج عصر از چهرههای ممتاز به شمار میرفتهاست. ابوسعید بزرگترین علمای دوره از قبیل ابوعلی زاهدبن احمدفقیه و قفال مروزی و ابوعبدالله خضری سالهای دراز به تحصیل علوم اشتغال داشتهاست. از جمع استادان او که بگذریم وی با شمار زیادی از فقها و محدثین و ادیبان و شاعران دورهی خود روابط دوستانه و عادلانه داشتهاست. نه تنها داستانهای اسرارالتوحید بلکه اسناد تاریخی غیرصوفیانه نیز گواهند بر اینکه علمای بزرگی چون ابومحمد جوینی پدر امام الحرمین که از بزرگترین علمای نیشابور در این دوره بود با وی روابط دوستی داشتهاست. بوسعید در تاریخ چهارم شعبان ۴۴۰ هجری در میهنه وفات یافت. آرامگاه وی در مشهد در برابر سرایش قرار دارد. شیخ را گفتند:(به شیخ ابوسعید ابوالخیر گفتند) " فلان کس بر روی آب میرود (راه میرود)! گفت: «سهل است (آسان است)! وزغی (قورباغه) و صعوهای (پرنده کوچک آوازخوان) نیز بروی آب میرود» گفتند که: «فلانکس در هوا میپرد!» گفت: «زغنی (نوعی پرنده از راستهٔ بازهاست) ومگسی در هوا بپرد». گفتند: "فلان کس در یک لحظه از شهری بشهری میرود. شیخ گفت: "شیطان نیز در یک نفس (یک لحظه) از مشرق بمغرب میشود (میرود)، این چنین چیزها را بس (بسیار) قیمتی (ارزش) نیست. مرد (انسان واقعی) آن بود (آن کس میباشد) که در میان خلق بنشیند و برخیزد وبخسبد (بخوابد) وبا خلق ستدوداد کند (معامله) وبا خلق در آمیزد (در ارتباط باشد) ویک لحظه از خدای غافل نباشد.
هرمان اته، خاورشناس آلمانی او را یکی از نوآوران قالب رباعی در زبان فارسی دانستهاست.[۴]
آرامگاه ابوسعید ابوالخیر[ویرایش]
در مورد مزار ابوسعید ابوالخیر باستانی پاریزی در کتاب «بارگاه و خانقاه: در کویر هفت کاسه» چنین گفتهاست که:
«... مزار ابوسعید ابوالخیر در مهنه دشت خاوران است و هم اکنون آثار آن در جمهوری ترکمنستان جاودان است ولی در خراسان رضوی نیز دو جا به نام مزار ابوسعید ابوالخیر شهرت دارد: یکی در مهنه شهرستان مه ولات و دیگری در شهرستان جلگه رخ در نزدیکی کدکن در میون دشت ساختمانی است که گذشته سندی هم ندارد ولی بر سر آن اشعاری نوشته شده و آن را به نام مزار شیخ ابوسعید ابی الخیر معرفی کردهاند و همگان مردم بدین نام جای تبرک میجویند و حدس من این است که هردو جا یک روزی قدمگاه شیخ ابوسعید بودهاست…»
آرامگاه ابوسعید ابوالخیر در ۵ کیلومتری شمال شهرک مهنه، زادگاه وی، ناحیهای بین سرخس و ابیورد، که اکنون در خاک ترکمنستان در ۱۳۰ کیلومتری جنوب شرقی عشق آباد، روبرویِ چهچهه در خاک ایران است.[۲]
آرامگاهی در روستای مهنه از توابع شهرستان مه ولات (در حوالی شهرستان تربت حیدریه) واقع در استان خراسان رضوی را به ابوسعید ابوالخیر نسبت دادهاند. بنای این آرامگاه در ۵۵ کیلومتری جنوب شرقی تربت حیدریه و ۷ کیلومتری فیض آباد در روستایی به نام مهنه قرار دارد که به اعتقاد برخی مدفن شیخ ابوسعید ابی الخیر پیر مهنه است. گردآورنده اسرار التوحید به روشنی محل دفن شیخ را میهنه خاوران ذکر کردهاست که اکنون این نقطه در خارج از مرزهای ایران میباشد.[۵]
کرامت[ویرایش]
کرامت نیز در جهان بینی عرفانی ابوسعید نه بر آب رفتن است، نه بر هوا پریدن و نه طی ارض کردن. کراماتی که به او نسبت داد، یا از او بازگفته اند ، همگی از گونه فراست و آگاهی از اندردن دل دیگران بوده است. وی به این ویژگی در تاریخ تصوف مانند شده است، زیرا که سرتاسر زندگی خانقاهی او پراست از اندرون دل خوانیها و فراستهایی که ردکنندگان را در حق او به اقرار و قبول وامیداشته است. بیشتر مشایخ صوفیه او را به این صفت ممتاز دانسته و از او با عنوانهای «آگاه بر همه سینهها»، «فارس غیوب» و «جاسوس یا حارس القلوب» و حتی «مشرق الضمائر» یاد کردهاند.[۶]
اشعار[ویرایش]
کارم بیکی طرفه نگار افتادا | وا فریادا ز عشق وا فریادا | |
خلقی بهزار دیده بر من بگریست | دیروز که چشم تو بمن در نگریست | |
گفتم: جگرم، گفت: پر آهش میدار | گفتم: چشمم، گفت: براهش میدار | |
از شرم گنه فگندهام سر در پیش | دارم گنهان ز قطره باران بیش | |
من دل ندهم به کس برای دل تو | وی لعل لبت گره گشای دل من | |
سنگی چوبی گزی خدنگی تیری | این زاغوشان بسی پریدند بلند | |
وز شخص احد به ظاهر آمد احمد | بی شک الفست احد، ازو جوی مدد | |
چون خاک شدی پاک شدی لاجرما | چون نیست شدی هست ببودی صنما | |
و آنگه نشسته صحبت مردانت آرزوست | در هیچ وقت خدمت مردی نکردهای |
جستارهای وابسته[ویرایش]
پانویس و منابع[ویرایش]
- ↑ رباعیات ابوسعید ابوالخیر، خیام، باباطاهر؛ گردآوری: جهانگیر منصور، تهران: انتشارات ناهید (۱۳۷۸)؛ ص ۷–۸.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ رباعیات ابوسعید ابوالخیر، خیام، باباطاهر؛ گردآوری: جهانگیر منصور، تهران: انتشارات ناهید (۱۳۷۸)؛ ص ۷.
- ↑ «نگاهی به شیخ ابوسعید ابوالخیر «ره»». رشد آموزش زبان و ادب فارسی. بازبینیشده در 19 می 2014.
- ↑ حقیقت، عبدالرفیع، تاریخ نهضتهای فکری ایرانیان: از آغاز قرن چهارم تا پایان قرن ششم هجری (از ظهور رودکی تا شهادت سهروردی)، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، بخش دوم، چاپ اول، آذر ۱۳۵۷ خورشیدی.
- ↑ آرامگاه منسوب به شیخ ابوسعید ابوالخیر پایگاه اطلاعرسانی شهرستان مه ولات.
- ↑ http://wikifeqh.ir/ابوسعید_ابوالخیر
- مجموعه رباعیات ابوسعید ابوالخیر/ پیشگفتار اسمعیل شاهرودی؛ خط عبدالملکی تویسرکانی؛ همدان: نشر هنرآفرین، ۱۳۷۶.
- اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابیسعید/ تألیف محمدبن منور ابیسعدبن ابیطاهربن ابیسعید میهنی؛ با مقابله نسخ استانبول و لنینگراد و کپنهاگ؛ باهتمام ذبیحالله صفا؛ نشر در تهران.
- حالات و سخنان شیخ ابوسعید ابوالخیر میهنی: متن بازماند از قرن ششم هجری/ اثر یکی از احفاد شیخ؛ بکوشش ایرج افشار.
- فرهنگ معین.
- ابوسعید ابوالخیر[چاپ سنگی]؛ کاتب: محمدابراهیم بن محمدحسینخان اولیاسمیع؛ وضعیت نشر: محمدابراهیم بن مححمدحسینخان اولیاء سمیع، ۱۲۸۴ق. ۱۲۸۶ق. شماره بازیابی: ۶–۱۵۷۳۰.
- رباعیات ابوسعید ابوالخیر، خیام، باباطاهر؛ گردآوری و مقدمه: جهانگیر منصور، تهران: انتشارات ناهید (۱۳۷۸).
پیوند به بیرون[ویرایش]
- www.mehne.ir سایت روستای مهنه، دیار ابوسعید ابوالخیر
متن مربوطه در ویکینبشته: ابوسعید ابوالخیر |
مجموعهای از گفتاوردهای مربوط به ابوسعید ابوالخیر در ویکیگفتاورد موجود است. |