زبان تاتاری کریمه

زبان تاتاری کریمه (Qırımtatar tili و Qırımtatarca) که به کریمه‌ای و ترکی کریمه هم معروف است، زبان تاتارهای ساکن شبه جزیره کریمه در ساحل دریای سیاه، جنوب اوکراین است. این زبان علاوه بر کریمه در آسیای میانه (به ویژه در ازبکستان) نیز گویشوران زیادی دارد. و همچنین توسط مهاجرین تاتار در ترکیه، بلغارستان و رومانی نیز تکلم می‌شود. زبان تاتاری کریمه از شاخه قبچاق خانواده زبان‌های ترکی می باشد.

شمار تاتارهای کریمه

جمعیت تاتارهای کریمه حدود ۴۵۶ هزار نفر برآورد می‌شود. ۲۶۰۰۰۰ نفر در شبه جزیره کریمه و حدود ۱۵۰ هزار مهاجر که در آسیای میانه (بیشتر ازبکستان) زندگی می‌کنند. در سرشماری سال ۱۹۸۹ شوروی شمار کریمه‌ای زبان‌ها ۲۵۱٬۵۳۷ نفر برآورد شده است.

جوامع کوچکتر کریمه‌ای هم در رومانی (۲۱۴۸۲ نفر در سرشماری سال ۲۰۰۲)، بلغارستان (۶۰۰۰ نفر در سال ۱۹۹۰) و لهستان، فنلاند و ایالات متحده آمریکا زندگی می‌کنند. این زبان یکی از در معرض خطرترین زبان‌های قاره اروپا است..

تاریخ

شکل گیری لهجه‌های مختلف ترکی و تاتار در کریمه از نخستین یورش اقوام ترک زبان به شبه جزیره کریمه آغاز و تا دوران حکمرانی خانات کریمه ادامه یافت. البته در آن دوران زبان رسمی خانات کریمه ترکی و چغتای بودند. با گروش به اسلام زبان تاتار کریمه با خط فارسی عربی نوشته شد.

در ۱۸۷۶ گویش‌های گوناگون اقوام ترک این زبان به همت اسماعیل گاسپیرالی در یک زبان واحد جمع‌آوری شدند. با وجود آنکه زبان تاتارهای کریمه از شاخه قبچاق زبانهای ترکی بود، اما برای حفظ ارتباطات اهالی کریمه و عثمانیها ترجیح زیادی به یالی بویلوس از شاخه اغوز داده شد.

الفبای این زبان در ۱۹۲۸ با تغییر الفبای پارسی-عربی ترک‌های عثمانی به خط لاتین در دوران ترکیه نوین آتاتورک، الفبای یکسان ترکی که براساس خط لاتین و خصوصیات زبان‌های ترکی خلق شده بود، جای الفبای عربی را گرفت. با ظهور ملی گرایی روس به رهبری استالین خط رسمی نوشتن تاتار کریمه‌ای هم با خط همسایگان روس و اوکراینی آن‌ها یعنی سیریلیک جایگزین شد.

از اوایل دهه ۱۹۹۰ استفاده از خط لاتین دوباره رایج شده است، اما هنوز هم خط سریلیک (بیشتر در روزنامه‌ها و اشعار) به کار می‌رود. خط لاتین جدید تاتار کریمه‌ای همان خط یکسان ترکی است که دو حرف دیگر هم به آن افزوده شد: Ñ ñ و Q q.

موقعیت قانونی

به موجب قانون اساسی جمهوری خودمختار کریمه زبان های روسی و تاتاری کریمه دو زبان حمایت شده (ترجمه روسی متن اوکراینی: обеспечивается ... защита) هستند. این سند حق دسترسی تمام شهروندان این جمهوری به مکاتبات دولتی، گواهی تولد و امثال آن به هر دو زبان روسی و تاتاری کریمه را تضمین کرده است. به این ترتیب این دو زبان در شبه جزیره کریمه از جایگاهی مشابه یک زبان رسمی برخوردارند (قانون اساسی اکراین تنها زبان رسمی در تمام کشور را اکراینی معرفی کرده که با توجه به جمعیت عظیم روس و تعداد قابل توجه گویشوران زبان‌های متعدد خارجی در این کشور مسئله‌ای سیاسی و مربوط به هویت ملی است).

تاتاری کریمه همچنین زبان رسمی جمهوری شوروی سورغون از ۱۸ می ۱۹۴۸ به بعد بود. در جابه جایی‌های معروف استالین ۱۹۳۸۶۵ نفر از تاتارهای ساکن شبه جزیره کریمه در سال ۱۹۴۴ به نقاط دیگر شوروی تبعید شدند. از جمله ۱۵۱ هزار ۱۳۶ نفر به ازبکستان، ۸٬۵۹۷ نفر به مرو، ۴۲۸۶ نفر به قزاقستان و ۲۹٬۸۴۶ نفر به سایر مناطق شوروی.