ذ حرف یازدهم در الفبای فارسی و حرف نهم در الفبای عربی است. نام این حرف «ذال» است.
صدای آن در تلفظ فارسی امروز همانند «ز» است. ولی در عربی گونهای «ز» لثوی تلفظ میشود. در فارسی قدیم تلفظش شبیه ذال عربی یا th در They انگلیسی بود. در فارسی امروز حرف ذال تقریبا حذف شده و ذال در تقریبا تمام کلمات فارسی (یعنی غیرعربی) با دال جایگزین شدهاست.
قاعده کلی برای تفکیک دال و ذال در فارسی قدیم این بودهاست که وقتی قبل از آن حرف ساکن وجود داشته آن را دال نوشته و تلفظ میکردهاند و هنگامی که قبل از آن حرف صامت بوده است آن را ذال نوشته و تلفظ میکردند. مثلا کتاب کشفالمحجوب سجستانی که هانری کربن آن را با رعایت کامل ذال معجم منتشر کرده با این عبارت شروع میشود: «چیزی در آفریدگار دور کنذ تا بذان نشان آفریذه بوذ بدرست و بذان آفریذه را جذائی افتذ از یک دیگر...»[۱] (در این متن «درست» یک کلمه مستقل است و کسره به در «بِدرست» موجب تغییر دال به ذال نمیشود اما در مورد «بِذان» کسره به باعث میشود با ذال تلفظ شود)
تنها کاربردهای باقیمانده ذال در زبان فارسی را در واژههایی چون «گذشتن»، «پذیرفتن»، و «گذاردن» میتوان مشاهده کرد. در زبان فارسی ذال در آغاز هیچ کلمه نیامده و در این بین «ذرخش» تنها کلمه ایست که با ذال آغاز میشود[۲]
برگی از شاهنامه از قرن هشتم هجری که داستان رستم و اسفندیار را نوشتهاست. متن شعر
در این نسخه بسیاری از کلماتی که امروزه با حرف «د» نوشته و تلفظ میشدند با «ذ» نوشته شدهاند. به این «ذ» در فارسی قدیم ذال معجم گفته میشد و تلفظی شبیه به ذال عربی یا th انگلیسی داشت.