شهرستان سوادکوه

شهرستان سوادکوه
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	مازندران
مرکز	پل سفید
مردم
جمعیت	۶۸۲۸۶
تراکم جمعیت	۹/۳۲ نفر در هر کیلومتر مربع (۱۳۹۰) نفر بر کیلومتر مربع
مذهب	شیعه
جغرافیای طبیعی
مساحت	۲۰۷۸ کیلومتر مربع
داده‌های دیگر
وب‌گاه	تارنگار شهرستان سوادکوه سوادکوه -لیندی

شهرستان سوادکوه یکی از شهرستان‌های استان مازندران در شمال ایران است که در ناحیهٔ البرز مرکزی و در مجاورت استان سمنان قرار گرفته است. شهرستان سوادکوه از سمت شمال به شهرستان قائمشهر، از سمت جنوب به شهرستان فیروزکوه در استان تهران و شهرستان مهدیشهر در استان سمنان، از سمت غرب به شهرستان بابل و از سمت شرق به شهرستان ساری و ارتفاعات دودانگه و دهستان خطیرکوه (شهریارکوه)(جبال شروین) در شهرستان مهدیشهر محدود است. بر اساس آخرین سرشماری عمومی کشور جمعیت آن۶۸۲۸۶ نفر بوده و مساحت آن به ۲۰۷۸ کیلومتر مربع می‌رسد. این شهرستان با ترا کم نسبی جمعیت ۹/۳۲ نفر در هر کیلومتر مربع مساحت، دارای پائین‌ترین میانگین در سطح شهرستانهای استان مازندران است.

نقشه استان مازندران به تفکیک شهرستان دریای خزر رامسر تنکابن عباس آباد چالوس نوشهر نور محمودآباد آمل فریدون کنار سیمرغ بابلسر بابل قائمشهر جویبار سوادکوه ساری میان دورود نکا بهشهر گلوگاه سمنان تهران گیلان گلستان قزوین

وجه تسمیه و تاریخچه

سوادکوه در دوران مختلف تاریخ، محدوده ثابتی نداشته و همواره حدود و مرز آن در اثرعوامل طبیعی، اقتصادی و سیاسی تغییر یافته‌است. کشفیات باستان‌شناسی بهمراه اسناد و مکتوبات تاریخی حاکی از آن است که سوادکوه از نواحی کهن طبرستان وایران بوده و انسجام بافت اجتماعی و فرهنگی آن در دوران اساطیری ایران ریشه دارد. این ناحیه همواره در تعیین مسیر تاریخ طبرستان حضور مؤثر داشته و مورد توجه حکام دولت مرکزی بوده‌است. مورخینی مانند ابن اسفندیار تا قبل از قرن دهم هجری قمری آنرا جزئی از تپورستان در ایالت فرشوادگر ذکر کرده‌اند که از شرق تا جرجان، از غرب تا دیارآذربایجان، از جنوب تا نواحی ری، قومس و دامغان وسعت داشت.

ایالت فرشوادگر که در آثار مورخینی نظیر استرابون یونانی، ابن اسفندیار، میر ظهیرالدین مرعشی و کتاب اوستا از آن یاد شده ترکیبی از واژه‌های تبری فرش به معنی دشت و جلگه، واد به معنی کوه و گر به معنی دریا ذکر شده‌است. در برخی دیگر از منابع تاریخی مانند التدوین آمده که نام قدیم سوادکوه پتشخوارگر و پتشخرگر بوده و فرمانروایان و امرای بسیاری از این منطقه برخاسته و وقایع تاریخی مهمی نظیر ورود و سکونت فریدون پادشاه پیشدادی، پیکار رستم پهلوان مشهور شاهنامه فردوسی با دیوان مازندران و عبور اسکندر مقدونی در جنگ باداریوش سوم پادشاه ایران آخرین پادشاه هخامنشی در این ناحیه روی داده‌است.

در روایات شاهنامه فردوسی و اوستا، کتاب دینی پیروان آئین زرتشت آمده‌است که سوادکوه در گذشته محل زندگی انسانهای متمدنی بوده که آئین دیوسنائی داشته واژه‌هایی نظیر دیوا، دی، دوآزرک و دا که اکنون نیز در زبان بومیان این نواحی رایج می‌باشد، از آن روزگاران به یادگار مانده‌است. نشانه هائی نیز از آئین میترائیسم ومهرپرستی در قرون اولیه میلادی و اواسط حکومت پادشاهان ساسانی، در این ناحیه وجود داشت. در زمان یزگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی ایران، حکومت سرزمین سوادکوه به ولاش واگذار و لقب فرشواد جر شاه به او اعطا گردید.

ساکنین این ناحیه به دلیل وضعیت طبیعی منطقه در بدو ورود سپاهیان عربها به ایران، سالیان متمادی با آنها و عوامل خلفای اموی مبارزه کرده و حتی تاقرن چهارم هجری بزبان پهلوی سخن می‌گفته و باخط پهلوی کتابت می‌کرده‌اند. کتیبه ای نیز به خط پهلوی ساسانی در بنای باستانی برج لاجیم بر جای مانده مربوط به قرن پنجم هجری قمری است. سرانجام اهالی منطقه با اختیار و تسلط کامل دین جدید را پذیرفته و به اسلام علوی روی آوردند. عده‌ای از مورخین بهمین دلیل سوادکوه را کوه سیاه معنی کرده و بر این عقیده‌اند که اعراب در طی سالها مبارزه با مردم این ناحیه شکست خورده و به دلیل هراس ناشی از هیبت کوه‌های مرتفع و سخت‌گذر که از انبوه درختان بلند و کهنسال پوشیده بوده نام سوادکوه یا کوه سیاه را بر این سرزمین نهادند.

در عهد خلافت مأمون خلیفه عباسی، اسپهبد مازیار به جر شاه یا پادشاه کوهستان ملقب گردید. این کوه بخشی از کوه‌های آپارسن قدیم بود که در کتاب اوستا او پامیری یسنا خوانده می‌شد و اکنون نیز همین نام در سوادکوه وجود دارد.

در برخی از اسناد و مکتوبات تاریخی بجای مانده از جمله کتاب التدوین، سوادکوه را همان ناحیه مشهور فرشوادگر دانسته‌اند که در آثار مورخین مختلف در طی دوران تاریخی فرشوادگر، پرشخوارگر، پتشخوارگر، پرخواتروس، فرشوادجر، پذشخوارگر نیز خوانده شده‌است.

در همین کتاب ذکر شده که تا زمان حکومت فریدون، ششمین پادشاه پیشدادی ایران، سوادکوه جزء اقطار مازندران در حوزه فرشوادگر بوده و فریدون در ناحیه شیلاب یا تیلاب سوادکوه بزرگ شده‌است. در کتاب اوستا نیز آمده که فرشوادگر در جنوب دریای فرا فکرت قرار دارد و تخت گاه دیوان مازنی است.

در تحولات اجتماعی و تاریخی بعد از قرن پنجم تا اواخر قرن سیزدهم هجری قمری نیز همواره نام سوادکوه بعنوان منطقه‌ای امن و محفوظ مطرح بوده‌است. بهمین دلیل باید اذعان داشت که بافت فرهنگی، اجتماعی و تمدن غنی و باستانی این منطقه به سنت دیگر مناطق کشور در طی فراز و نشیبهای تاریخ دچار آسیب کمتری شده‌است.

نام این منطقه از واژه هند و ایرانی سو، زئو، دئو، گرفته شده که معادل واژه فارسی روشنائی است. واژه‌های شبیه آنها نیز کماکان در گویش و نام اماکن مختلف وجود دارد. واژه سات نیز در اغلب نقاط مازندران بجای واژه صاف و روشن بکار می‌رود. در سوادکوه نیز در نام روستای سات روآر، مرتع سوته، رودخانه ذبیر و در زیرآبو سئو رؤیا آب روشن، فرمانهای مختلف این واژه باستانی دیده می‌شود.

درحال حاضر نیز اهالی منطقه کوه‌های صاف و عاری از درخت را ساکو می‌خوانند که مخفف کلمه سات کوه یا کوه صاف می‌باشد.

عده‌ای نیز بر این عقیده‌اند که نام سوادکوه از کوه سوات گرفته شده که در جنوب شرقی روستای چرات در دهستان ولوپی واقع شده و در ارتفاعات آن آثاری از تمدن قدیم مشاهده می‌شود که احتمالاً به دلیل استقرار حاکمان قدیم سوادکوه بر جای مانده‌است.

با توجه به اینکه واژه سات با دگرگونی واژه سئو یا دئو پدید آمده و به معنی صاف روشن در جملات بکار می‌رود بهتر آن است که نام سوادکوه را بر گرفته از واژه سات کوه یا کوه صاف و بدون درخت بدانیم. در حال حاضر نیز واژه‌های سات روآر به معنی آب زلال و روشن، سئو درکا به معنی زلال و صاف، ذیب لا به معنی روشن و در گویش بومیان منطقه بکار می‌رود.

عده‌ای از محققین نیز معقدند که نام سوادکوه با تغییر واژه کهن فرشوادگر به فرشواد کوه سپس تبدیل آن به سوادکوه پدید امده‌است.

در بر خی از اسناد و کتب تاریخی اسامی دیگری مانند سواته کوه، و کولاچی نیز برای این نا حیه بکار رفته‌است. میرظهیرالدین مرعشی نیز در میان وقایع تاریخی قرن هشتم هجری قمری آن را گلابی نامیده که علت آن معلوم نیست.

تاحدود ۱قرن پیش اقتصاد عمده مردم سوادکوه دامپروری بوده وبا زندگی عشایری و کوچ نشینی امرار معاش می‌کردند که هنوز بازماندگان این نسل درگوشه و کناره این منطقه باهمان سبک ساده زندگی به چشم می‌خورند اما با تأسیس راه آهن و کشف رگه‌های زغال سنگ در کوه‌های سوادکوه و پیامد آن احداث معادن استخراج زغال سنگ و ترانسفر آن به کمک لوکوموتیو به اصفهان سبک جدیدی در کسب درآمد مردم و تغییر زندگی کوچ نشینی به زندگی کارگری و مقرری بگیری معادن بوجود آورد. مجموعه معادن کارسنگ، کارمزد، تاریک دره و... ازین قبیل می‌باشند. رونق سوادکوه نیز ازهمان زمان شروع شد تا اینکه در اواسط دهه ۷۰ به دلیل بی کفایتی برخی مدیران شرکت البرز مرکزی و واگذاری بی حساب و کتاب بیت المال به بخش خصوصی، این شرکت عظیم که با دستان پینه بسته کارگران بومی قوت گرفته بود به بن‌بست رسید... آثار رکود شدید اقتصادی و فقر مردم سوادکوه و اعتیاد فراگیر جوانان ناشی از همین به تاراج بردن شرکت و اموال آن توسط بخش خصوصی و صدالبته لابی مدیران و مسؤلان وقت می‌باشد.

مراکز تاریخی و باستانی

کرداباد

در حوالی شهر زیراب روستایی به نام کردآباد وجود دارد که به لهجه محلی به آن کردوا گفته می‌شود. اهالی این محل از مهاجران کرد به این ناحیه هستند. گفته شده طایفه تگمه ساکن در اتو که در گذشته گله دار و عشایر بودند ابتدا از همین کردآباد برخاسته و به حدود اتوی کسلیان آمدند. اصل و ریشه تمام اهالی کردآباد (پدران آنها) از کردستان است که در چند صدسال پیش به این نواحی کوچ کرده‌اند. یکی از روستاهای زیبا در شهر زیراب می‌باشد که از نظر پوشش گیاهی همچنان بکر مانده و صاحب دو امامزاده به نامهای امامزاده جمال الدین و امامزاده طاهر می‌باشد که مورد توجه مردم این منطقه می‌باشد.

محله قدیم آلاشت

محله قدیمی آلاشت با ثبت ملی ۸۶۷، زادگاه رضاشاه سرسلسله دودمان پهلوی در ۴۰ کیلومتری زیرآب (منطقه سوادکوه) و ۳۵ کیلومتری پلیس راه آزادمهر قرار دارد. آلاشت در منطقه‌ای کوهستانی و جنگلی واقع شده و خانه‌های آن اغلب از خشت خام ساخته شده و بام آنها نیز با تخته پوش پوشانده شده‌است. کوچه‌های محله قدیمی، باریک، سنگی و شیب تندی دارند. آلاشتی‌ها هر محله از دهشان را به نامی می‌شناسند. زادگاه پهلوی اول در محله پهلوان خلیل قرار دارد که ساختمان آن در اصل دو اشکوبه بوده‌است. اشکوب فوقانی آن در اثر زلزله فروریخته بود که دردوران پهلوی دوم به وسیله سازمان سابق میراث فرهنگی به همان سبک اولیه تجدید بنا شده‌است. این خانه امروزه به عنوان موزه مردم شناسی در خدمت عموم مردم جهت بازدید قرار می‌گیرد.

.

امامزاده عبدالحق شهر زیراب: این امامزاده از دیرباز به عنوان یک مکان مقدس برای مردم شهرستان واستان بحساب می‌آمده و هرساله شاهدخیل عظیمی از مهمانان و زایران می‌باشد. هم چنین این امامزاده محل یکی از بزرگ‌ترین میعادگاه‌های استان مازندران در روز عاشوراست. بگونه ایکه دسته‌های عزاداری از شهرها و روستاهای اطراف بسمت شهرزیراب و محل امامزاده در مرکز شهر روانه می‌گردند.

قلعه کنگلو

این قلعه به فاصله تقریبی ۲۰ کیلومتری در جنوب شرقی دوآب (منطقه سوادکوه) درنزدیکی روستای کنگلو بر بالای صخره‌ای قرار دارد که قسمت اعظم آن با گذشت زمان و عوامل مخرب جوی از بین رفته‌است. نمای خارجی قلعه را یک باروی عظیم سنگی تشکیل می‌دهد که درقسمت میانی و طرفین آن، برج‌های دیده بانی تشکیل شده‌است. فضای داخلی این قلعه با توجه به بقایای آن، مدور و در دو طبقه ساخته شده بود که قسمت عمده آن از بین رفته و در حال ویرانی است.

قلعه اساس

در پشت روستای ازون ده در اطراف شهر پل سفید که این مکان نیز از لحاظ جغرافیائی دارای ارتفاع زیادی است.

قلعه گردن

قلعه گردن عباس آباد که یکی از مرتفع‌ترین قله‌های سوادکوه می‌باشد.

قلعه خاجمه کوه

که در مقابل قلعه پرستوک قرار داشته و کوچکتر از آن است پلان دارای شکل مدور با یک دروازه می‌باشد. در فاصله ۱۰ متری بیرون دیوار چاهی قرار داشته که آب قلعه را تأمین می‌کرد. به دلیل وضعیت منطقه این احتمال وجود دارد که سنگهای این بنا از فاصله ۱۵ کیلومتری با دست به دست کردن توسط سربازان و کارگران بر پای کار رسیده‌است.

قلعه حسن بور (سرخکلا)

در تاریخ تبرستان ابن اسفندیار از وقایع قرن دوم گرفته تا هفتم بارها از قلعه‌ای به نام قلعه کیسلیان یاد شده است. به زعم ابن اسفندیار کیسلیان مرکب از کیه (به معنی خانه یا قلعه) + سلیان است که سلیان نامی در دورهٔ ساسانی آن را بنا کرده است. بسامد نام کیسلیان در تاریخ تبرستان نشانگر اهمیت ویژهٔ این منطقه بوده است. واژهٔ کیسلیان امروزه به صورت کسلیان تلفظ می‌شود و قلعه کیسلیان نیز به «قلعه حسن بور» معروف شده است. این قلعه بین روستای بهمنان و سرخکلا قرار دارد و ثابت شده است که قدمت آن به دورهٔ ساسانی می‌رسد. این اثر در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ با شمارهٔ ثبت ۱۱۵۳۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.[۱]

با تحقیق در پلان آن مشخص شده که بنا بر روی چهار نیل پایه قوی قرار داشته و دارای دو دروازه و چهار برج نگهبانی بوده‌است.

«قلعه حسن بور» در واقع در «ملک لیلی» با مساحت بیش از ۱۵۰۰ متر و در فاصله ۷کیلومتر از شمال سرخکلا و جنوب بهمنان در ارتفاع ۱۰۰۰ متر از سطح دریا و در عمق جنگلهای سرخکلا و بهمنان و مشرف به دشت مازندران واقع شده است.

با توجه به شواهد موجود و در مقایسه با سبک معماری قلعه‌های مشابه بمانند کنگلو بیانگر احداث آن در عهد ساسانی و قبل از اسلام می‌باشد و قدمتی در حدود ۱۵۰۰ سال برای آن متصور می‌شود. قطر پایه‌ها و دیواره‌های قلعه در برخی نقاط به ۵متر هم می‌رسد که مصالح بکار رفته در آن سنگ، آجرها در ابعاد مختلف و ساروج است. در محوطه قلعه آثار زیادی از سفالهای ناودانی شکل دیده می‌شود و در مرکزیت بنا آب انباری با حجم خیلی زیاد وجود داشته که شواهد گویای وجود سیستم پیشرفته جمع‌آوری و انتقال آب باران به مخزن اصلی و استفاده آب در طول سال می‌باشد؛ که دوام سفالها و استحکام آن پس از قرن‌های متمادی و همچنین طراحی مهندسی مخزن و سیستم انتقال آب جای افتخار و تحسین دارد.

در ضلع شرقی قلعه درب ورودی وجود داشته که بقایای آن نشانگر تشابه با قلعه‌های یونان باستان است. دو برج نگهبانی در طرفین قلعه همچنان پابرجا هستند و از قطورترین و محکم‌ترین نقاط قلعه بشمار می‌روند. این قلعه با وجود اتاقهای زیرزمینی و دالانها نشان دهندهٔ سکونت حاکم و خانواده و درباریان می‌باشد و قلعهٔ دیگری با مساحت کوچکتر در فاصله حدود ۵۰ متری در ضلع شمالی با ارتفاع کمتر قرار دارد که به احتمال فراوان وظیفهٔ نگهبانی از قلعه اصلی توسط سربازان را برعهده داشته است.

باوجود ثبت این اثر بعنوان میراث ملی متأسفانه هیچگونه اطلاعات مکتوبی در میراث فرهنگی موجود نمی‌باشد و کارشناسان و مسئولین میراث فرهنگی به تاریخ و سرگذشت این قلعه در طول سالیان اخیر بهیچ وجه نپرداخته‌اند و کم‌کم با ریزش تکه‌های قلعهٔ حسن بور، نام آن هم بدست فراموشی سپرده خواهد شد. به دلیل عدم مراقبت و شرایط فرسایشی اقلیم رطوبتی و همچنین رویش درختان تنومند جنگلی و آسیب‌های ناشی از فشار ریشه‌های این درختان و حفاریهای غیرمجاز انسانی، متأسفانه از همه جوانب به شدت مغلوب فرسایش و تخریب قرارگرفته و اکنون پس از گذر قرنها حدود ۸۰ درصد این اثر ارزشمند و باستانی از بین رفته است

آب انبار قلعه: مخزن ذخیره آب و استفاده در طول سال، قابلیت ذخیره حجم بسیار زیادی آب باران و برف را در فضایی خنک را دارا بود. جدارهٔ داخلی آی انبار از آجرهای صفحه‌ای به ضخامت حدود ۵۰ سانتیمتر تشکیل شده و قسمت خارجی آن از سنگ و ساروج است

برج لاجیم

برج لاجیم

برج لاجیم در شمار آثار زمان تسلط آل زیار بر طبرستان در فاصله سالهای ۳۱۶ الی ۴۴۳ هجری قمری است.

این بنای تاریخی در خارج از یک گنبد مخروطی ساده و ظریف پوشیده شده است که در داخل به حالت مدور تغییر شکل می‌دهد. ورودی این بنای آجری در سمت شرق است و پایه گنبد به وسیله یک ردیف طاق‌نما تزئین شده است. در کمربند زیر گنبد دو کتیبه به خط کوفی و پهلوی بر روی هم قرار گرفته است. این دو کتیبه بشکل زیبایی با آجرهای تراش‌خورده در زمینه‌ای از گچ سفید نصب شده‌اند کتیبه با خط کوفی نام کیا اسماعیل ابوالفوراس شهریار ابن‌عباس صاحب بنا و تاریخ ۴۱۳ هجری قمری را نشان می‌دهد. شرح مختصری از تاریخچه و معماری بنا به صورت پوستر در داخل برج لاجیم قرار داده شده است.

پوستر شرح بنای برج لاجیم

جاده دسترسی به روستای لاجیم از شهر زیرآب آغاز می‌شود و پس از طی یک مسافت ۲۷ کیلومتری به سر گردنه مرتفعی می‌رسد که از طبیعت و ارتفاعات جنگلی خارج و به چمنزار و بوته زارهای زیبا بدل می‌گردد. ظاهراً اخیرا قسمت‌های داخلی این برج مورد مرمت قرار گرفته است. نکته دیگر وجود یک مقبره در داخل بنای برج است. به گفته اهالی این مقبره مربوط به یکی از امام زادگان است. محوطه اطراف برج در واقع قبرستان لاجیم است؛ که محل تدفین متوفیان روستا است. در کنار برج لاجیم، بنای یادبودی برای شهداء لاجیم ساخته شده است که در آن ۸ نفر دفن شده‌اند.

نمای برج لاجیم به همراه مقبره الشهداء لاجیم در جوار آن

نمای برج لاجیم از داخل مقبره الشهداء

پل ورسک

این پل در زمان رضاشاه، بر روی دره ورسک منطقه سوادکوه ساخته شد و در زمان جنگ جهانی دوم به پل پیروزی معروف شد. پل ورسک با دهانه‌ای به طول ۶۶ متر و ارتفاع ۱۱۰ متر یکی از بزرگترین شاهکارهای مهندسی طول خط آهن شمال است.

بابک محله

این محله در نزدیکی یکی از دهات اطراف سوادکوه بوده و نام قدیم ان گلپور ده است.

برج باوند

برج بسیار زیبای باوند از دوران آل باوند از اسپهبدان مازندران در ابتدای ورودی منطقه سرخ‌آباد (شامل روستاهای وسیه سر، قلک، پشت کل، زیارت سر، سنگ سرک، ارژنگ سر، وندچال، مالیدره و...) سوادکوه قرار دارد. این برج شبیه مهره رخ در شطرنج است. برج مزبور توسط پروفسور شروین باوند باز سازی شده است. هم اکنون در بین اهالی منطقه فوق به نام گنبد معرف می‌باشد. [۱] برج گنبد ورودی روستاهای زیبا و ییلاقی نظیر وندچال اترگله گرزین خیل مالی دره وسیه سر سنگ سرگ زاهدسرا می‌باشد ییلاق‌هایی که زادگاه بزرگان زیادی در تاریخ سوادکوه بودند. مردان و زنانی که به اصل و نسب ییلاقی بودنشان افتخار می‌کردند و همیشه سوادکوهی واقعی بودند.

نقش شاه

تنها تصویر ناصرالدین شاه قاجار و درباریان او که بر دل سنگ حکاکی شده است در جاده هراز و در کنار تونل وانا و جاده باستانی زمان ساسانی قرار دارد.

دیگر جاذبه‌های تاریخی

• برج لاجیم
• برج دیو کلی
• کاروانسرای گدوک
• قلعه کنگ لو
• قلعه اولاد
• پل شاپور
• پل قدیمی پل سفید
• آرامگاه مقتولین راه آهن سوادکوه
• آرامگاه اخوت
• کلیسای سوادکوه
• قلعه حسن بور سرخکلا
• قلعه گردن در عباس آبد راستوپی
• مسجد شهر آلاشت

تقسیمات کشوری

شهرستان سوادکوه از دو بخش به نامهای بخش مرکزی، زیرآب ۱-زیراب ۲- پل سفید و۳-آلاشت تشکیل شده‌است. این شهرستان در مجموع از شش دهستان بنامهای سرخ‌گرجی‌محله با بیست آبادی، کردآباد، راستوپی با ۶۹ آبادی، ولوپی با ۵۲ آبادی، کسلیان با ۱۷ آبادی تشکیل شده‌است.

• بخش مرکزی شهرستان سوادکوه
  • دهستان راستوپی
  • دهستان سرخکلا
  • کردآباد
  • ارفعده
  • دهستان ولوپی
  • دهستان کسلیان

شهر: پل سفید، زیرآب، آلاشت

اقلیم

شهرستان سوادکوه در یک دره وسیع طولانی ودر دامنه‌های شمالی رشته کوه‌های البرز مرکزی واقع شده‌است. حوزه کلی این ناحیه از منتهی‌الیه جلگه‌های جنوبی، و ۳۰ کیلومتری دریای خزر آغاز ده و با شیب بسیار تند به سوی جنوب کشیده می‌شود. پوشش ارتفاعات تا بلندی ۲۰۰۰ متری سرسبز و جنگلی و از آن به بعد مرتعی، خشک با آب و هوای سردسیری می‌باشد.

جهت شرقی و غربی این ارتفاعات به موازات سواحل دریای خزر مانع و سد بزرگ برای تبادل جریان‌های جوی بین این دریا و فلات مرکزی یاران بوده و جریانهای غربی به همراه ابرهای باران آور که از غرب اروپا به ایران می‌رسند در کنار دیواره‌های ستبر و غول پیکر این کوهستان محبوس شده و باعث ریزش برف و باران فراوان و سودمند می‌شوند. واحد مرکزی این رشته کوه‌ها در سوادکوه قرار دارد. ارتفاعات و تپه ماهورهایی که از جنوب به شمال کشیده شده‌اند به سرعت بلندی خود را از دست می‌دهند و به جلگه مازندران و بر حاشیه جنوبی شهرستان قائم شهر منتهی می‌شوند. آبادیهای فراوانی نیز در دل این ارتفاعات قرار داشته و در سطح شهرستان پراکنده‌اند.

دهستان راستوپی از مجموعه کوه‌هایی تشکیل شده که بلندترین نقطه آن بنام قله اتابک، ۳۲۷۱ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. حوزه ارتفاعات و دره‌های شفلین نیز منطقه ولوپی را تشکیل می‌دهند که ارتفاع آنها از جنوب به شمال و متمایل به شرق کاسته شده و بلندترین نقطه این ناحیه نیز ۳۵۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. شهر آلاشت در ارتفاع ۱۸۰۰ متری شیب شرقی این ناحیه واقع شده‌است.

اختلاف ارتفاع زیاد در فواصل اندک و بالا بودن میانگین شیب زمین سبب شده‌است که آب و هوا و پوشش گیاهی سوادکوه بشکل بسیار متنوع و متفاوتی جلوه گر شود.

بارش در ارتفاعات این شهرستان بصورت برف در نواحی کم ارتفاع شمالی بصورت باران می‌باشد.

نواحی قشلاقی ان در ارتفاع ۲۰۰ الی ۷۵۰ متر و ارتفاع بالا از ۱۷۰۰ متری تا نواحی ییلاقی و مراتع، کاملاً متمایز از یکدیگرند. مراتع این ناحیه از بهترین و غنی‌ترین انواع در سطح کشور بشمار می‌روند.

منابع طبیعی

رودخانه‌ها سوادکوه

رود تالار: بومیان آن را تلار رود نیز می‌نامند. این رودخانه از ارتفاعات گدوک، عباس‌آباد و شفلین سرچشمه گرفته و پس از طی مسافت تقریبی ۸۰ کیلومتر به دریای خزر می‌ریزد. در مسیر نیز رودهای بزرگ و کوچک به آن می‌پیوندند. در تمامی طول مسیر راه آهن سراسری شمال به جنوب کشور و جاده تهران به شمال در موازات آن دیده می‌شود. مناظر طبیعی اطراف آن نیز بسیار زیباست. وجه تسمیه آن نیز برگرفته از نام اقامتگاه گالش‌ها و دامداران می‌باشد که با چوب در جنگلها ساخته می‌شود. عده‌ای نیز معتقدند که که از ترکیب دو واژه تل یا تیل به معنی گل و آر به معنی آب تشکیل شده و در جمع به معنی آب گل آلود می‌باشد.

در حال حاضر علی‌رغم توان بالقوه این رودخانه و امکانات طبیعی اطراف آن بهمراه مسیرهای دسترسی مناسب، بهره‌برداری اصولی از آن صورت نمی‌گیرد. با این حال همواره مسافرین زیادی در اطراف آن بصورت موقت برای گردش و استراحت، استفاده می‌کنند.

رودهای دیگر این شهرستان عبارتند از:

رودخانه ولوپی :که از کوه‌های چرات و دراسله سرچشمه گرفته و در دوراهی آزادمهر به رود تالار می‌پیوندد.

رودخانه کیسلیان (لاجیم) :که از ارتفاعات شرق شهر شیرگاه سرچشمه می‌گیرد و در این شهر به رود تالار ملحق می‌شود و به دلیل برخورداری از مناظر زیبا در اطراف، سالانه پذیرای مسافران زیادی است.

رودخانه راستوپی، شاهرود.

نام شهر زیرآب :نیز از یک نهر بنام ذبرو گرفته شده که به معنی آب روشن می‌باشد. این رود از شیب تند ارتفاعات ذنگالو در غرب شهر زیرآب سرچشمه می‌گیرد. ذبرو یک واژه ترکیبی است. واژه زی یا زیو به معنی صاف و روشن و واژه رو در اصطلاح بومیان به رودخانه اطلاق می‌گردد.

رود آلاشت یا لله بند: نیز با حجم آبدهی سالانه ۴۲۶/۵۹ میلیون متر مکعب، پس از طی مسافت ۵۱ کیلومتر به رود تالار متصل می‌شود.

تنها دریاچه شهرستان سوادکوه

دریاچه شور مست

غارهای سوادکوه

• غار اسپهبد خورشید:
• غار کیجاکچال

این غار زیبا در داخل ارتفاعات جنگلی مشرف به روستای پیت سرا در دوآب سوادکوه قرار دارد. محل اصلی غار در بدنه یک دیوار۶۰ متری از جنس آهک واقع شده که ارتفاع آن از سطح زمین به ۲۳ متر بالغ می‌گردد. سقف گنبدی آن با کف غار نیز ۷ متر فاصله دارد.

دیواره ۶۰ متری بشکل یک کلاهک می‌باشد به‌صورتی که دهانه غار در زیر یک نقاب به طول ۵/۴ متر قرار گرفته‌است. محوطه زیر دهانه غار نیز بشکل یک کلاهک می‌باشد.

این غار یک شاهکار و یک اعجاز طبیعی است. وضعیت آن نیز شرائطی را پدیدآورده که دسترسی به غار را غیرممکن ساخته و تنها با تجهیزات کامل می‌توان به داخل آن را پیدا کرد. چشم‌انداز طبیعی مقابل آن نیز بسیار بدیع و چشمگیر است. عمق غار کیجا کچال زیاد نیست ولی با وجود کوچک بودن و سادگی، شکل و نمائی دلپسند دارد. تمام مساحت داخل آن شامل یک تالار ساده بیضی شکل با طول ۱۲ متر و عرض ۱۰ متر و دو اتاق بزرگ کنار هم با اندازه‌های متفاوت می‌باشند. اتاق بزرگتر در جانب شمال غار با ۶ متر طول و ۷۵/۴ متر عرض در جهت شمالی، جنوبی و اتاقی کوچکتر با ۵/۵ متر طول و ۱۰/۴ متر عرض در جانب جنوب فضای داخلی ساخته شده‌اند. این دو اتاق با یک دیوار از هم جدا شده و مدخل هر دو اتاق در ایوان جلو دهانه غار قرار دارد.

دیوارها ۶۵ سانتی‌متر قطر دارند که بیشتر قسمتهای آن از بین رفته‌است. مصالح ابنیه داخلی سنگ و یک نوع گل بسیار سخت و محکم از جنس خاک رسی است که در پای ارتفاعات این به وفور یافت می‌شود. سقف ابنیه داخل غار نیز با تنه درختان جنگلی منطقه تیرکشی شده بود.

غار کیجا کچال از هر جهت شبیه غار اسپهبد خورشیدی می‌باشد و مانند آن احتمالاً مربوط به اواخر دوران ساسانی و از دژهای دفاعی اسپهبدان طبرستان در برابر حمله اعراب به منطقه و پناهگاه سلاطین و حکمرانان وقت بود.

• غار دیو لیلم

این غار در روستای آزاد مهر جنوب غرب شهر زیرآب واقع شده و عده‌ای از محققین و مور خین آن در زندان کی کاووس پادشاه پیشدادی و کیانی ایران می‌دانند که توسط دیو سفید و سپاهیانش در این غار به بند کشیده شد و شرح کامل آن در کتاب شاهنامه فردوسی آمده‌است.

غارهای مهم دیگر شهرستان سوادکوه عبارتند از

• غار لی پشت:

در روستای چرات در دهستان ولوپی در غرب شهرستان سوادکوه که به سرخ غار نیز معروف است. فاصله زمانی این غار با دامنه کوه لی پشت تقریباً یک ساعت می‌باشد و قسمت پایانی راه مذکور بسیار دشوار و سخت‌گذر است. ورودی غار رو به شمال و سقف طاق مانند غار با آثار زیبائی طبیعی حاصل از چکیدن آب و مواد معدنی شبیه سنگ مرمر بسیار دینی است.

• غار زنگیان

در روستای زنگیان در دهستان ولوپی که ۱ کیلومتر عمق دارد و به خاطر ریزش آب آهک دارای مناظر زیبائی از استالاگمیت می‌باشد. برخی عقیده دارند که این غار در زمان حمله مغولان به عنوان زندان بکار می‌رفته‌است.

• غار سوت شاه

این غار در جانب شرقی جاده سوادکوه و روبروی پادگان دوآب واقع گردیده‌است، در روایات غیر مکتوب برجای مانده از دوران قدیم در میان بومیان آمده‌است که در زمان حمله مغولان دو برادر از حکام منطقه بنام سوت شاه و فیروز شاه به این غار پناه برده‌اند. در طی مدت پناهندگی مغولان نهر آب منطقه که از روستای بائیکلا سرچشمه گرفته و به طرف غار بود را مسدود کرده و همراهان حکام مذکور بر اثر شکستگی و گرسنگی از بین رفتند. در این میان فیروز شاه به غار دیو خانه که در مقابل روستای سر چشک واقع شده پناه برده و از راه داخل غار به منطقه کمر پشت و فیروزکوه فرار کرد. در مدخل ورودی غار سوت شاه آثار پلکانی که با آهک و ساروج درست شده باقی‌مانده‌است.

جنگلهای سوادکوه

بخش وسیعی از شهرستان سوادکوه دارای جنگلی متراکم و متنوع با درخت‌هایی نظیر راش، افرا، توسکا، ملج و نوع کمیاب درخت سردار یا سرخدار می‌باشد.

جنگلهای بکر در مناطقی که میان بومیان و اهالی پرتاس خوانده می‌شوند دارای مسیرهای دشوار بوده ولی به لحاظ قرار گرفتن در ارتفاعی خاص، همواره در پوششی از مه قرار داشته و مناظر بدیعی را پدید می‌آورند. در میان این نو ع از جنگلها نیز دره‌های زیبا، بهمراه نهرها، آبشارها و چشمه سارهای متعدد، خودنمائی می‌کند.

وجود درخت‌ها و درختچه‌های منحصربه‌فردی مانند سف، تل، تلکا، زرشک، الاش و لازه بهمراه گیاهان میوه دار وحشی مثل ازگل، ولیک، زال زالک، گالش انگور، سولس و ته دونه، بر جذابیت نواحی جنگلی سوادکوه افزوده‌است.

برخی از نقاط جنگلی این شهرستان که برای برنامه‌ریزی در بخش گردشگری مناسب است عبارتند از:

• جنگل اسلام‌آباد

این منطقه نیز در ۶ کیلومتری شرق شهر شیرگاه و در مجاورت سد سنبل رود قرار گرفته و سمت از جنوب غربی سد مذکور آغاز و در جنوب روستای کلیج خیل و در شرجی‌کلا به منطقه زیولا و جنگل کتو دره ختم می‌گردد. این ناحیه علاوه بر پوشش مناسب گیاهی و دارا بودن مناظر طبیعی متعدد، دارای فضای مناسبی برای ایجاد امکانات جذب گردشگر برای گذران اوقات فراغت می‌باشد.

• جنگل اندر کلی

در ۵ کیلومتری شرق شهر شیرگاه واقع شده و با برخورداری از اراضی مسطح و یکنواخت در مجاورت رودخانه تا حاشیه شرقی شهر شیرگاه و در امتداد جاده شیرگاه به قائم شهر، در حوالی روستاهای چای باغ، تپه سر، چالی و شورخیل برای احداث پارک جنگلی بسیار مناسب است.

• جنگل کاشی آباد (جمشید آباد)

این محوطه در انتهای روستای جمشید آباد، ۱ کیلومتری غرب جاده زیرآب به شیرگاه و ۶ کیلومتری شمال غرب شهر زیرآب واقع شده و برخورداری از یک دره زیبای جنگلی، قرار گرفتن در مجاورت یک آبادی، عبور جاده و راه آهن سراسری از کنار آن، جریان رودخانه بزرگ تلار در وسط این منطقه از ویژگیهای شاخص و بارز آن به شمار می‌رود عوامل مذکور باعث گردیده که جنگل کاشی آباد بدون دارا بودن حداقل امکانات تفرجگاهی مانند آب و سرویس‌های بهداشتی، اکنون نیز مورد استفاده ده‌ها هزار گردشگر و دوستداران طبیعت برای گذران اوقات فراغت بویژه در فصل تابستان از این مکان زیبا، قرار می‌گیرد.

• جنگل میان‌کلا آبشار

در حد فاصل بین دو شهر زیرآب و قائمشهر قرار دارد و عبور جاده شوسه تهران، شمال، راه آهن سراسری و رودخانه تلار با ارتفاعات پوشیده از انبوه گیاهان متنوع از ویژگیهای این مکان است.

• جنگلهای شرق جاده شیرگاه به قائم شهر

در منتهی‌الیه شمالی شهرستان سوادکوه و در میان روستاهای چای باغ، بشل، برنجستانک و پل شاهپور قرار دارد. وجود راه‌های دسترسی مناسب، رودخانه و سد انحرافی بر جذابیت‌های آن افزوده و محیط مساعدی را برای جذب گردشگر فراهم ساخته‌است.

• جنگل خی پوست

در ۲۷ کیلومتری شرق شهر زیرآب قرار داشته و در محدوده‌ای باطول ۱۳ کیلومتر بخاطر وجود گونه‌های خاصی از درختان شمشاد، بسیار زیبا و مشهور می‌باشد.

• جنگل کسلیان

در ۳۰ کیلومتری شمال شرق شهر زیرآب و در دهستان کسلیان واقع گردیده و از کل مسیر دسترسی آن، ۱۴ کیلومتر جاده آسفالته و ۱۶ کیلومتر دیگر شنی می‌باشد. این منطقه زیبا با دارا بودن دره‌های زیبای جنگلی و رودهای متعدد دارای چشم‌اندازهای بی نظیر و دیدنی است. برج تاریخی و معروف لاجیم در منتهی‌الیه این جنگل قرار دارد.

• جنگل دهستان شرق و غرب شیرگاه

در مورد وجه تسمیه شهر شیرگاه، عده‌ای از محققین بر این عقیده‌اند که در روزگاران گذشته در این ناحیه مبارزه‌ای بین یک شیر و یک گاو درگرفت و بعلت کشته شده شیر در این مبارزه این منطقه را شیرگاه نامیدند. نامهای دیگر این منطقه خارخون و بعد از احداث جاده سراسری، خطه بوده‌است.

واژه شیر در زبان پهلوی گاهی به معنی شهریار بکار رفته و در برخی از متون نیز به عنوان پسوند مکان مورد استفاده قرار گرفته و بهمین دلیل می‌توان گفت که شیرگاه در سده‌های باستانی محل استقرار شهر یاران بوده‌است. در زبان بومیان قدیم نیز واژه شر بجای واژه سفید استفاده می‌شد و شیردار یا شردار نام درختی از تیره افرا بوده و شاید به دلیل فراوانی این نوع درخت در جنگلهای اطراف این ناحیه، را شیردارگاه می‌خواندند که به مرور زمان به شیرگاه بدل گردیده‌است. در بسیاری از نقاط مازندران مانند توسکا چال، انار جاری و کنس خابن، این نوع نامگذاری رایج بوده‌است.

جنگلهای این نواحی در ۴ کیلومتری شهر شیرگاه و در مجاورت روستاهای کلیج خیل، آهنگرکلا، کتی لته، فرامرزکلا، بورخیل و ایواک و مانند دیگر نواحی جنگلها دارای زیبائیهای طبیعی بکر و زمینه مساعد برای اجرای طرحهای مختلف و متنوع توریستی است.

• جنگل جوارم

محوطه پهناور جوارم در مسیر اصلی تهران به شمال کشور، در مقابل روستای جوارم و ۸ کیلومتری شمال شهر زیرآب واقع شده و در میان جاذبه‌های طبیعی شهرستان سوادکوه، از آماده‌ترین اماکن برای احداث پارک جنگلی و اجرای طرحهای گوناگون از جمله احداث استراحتگاه برای زائرین حرم امام هشتم شیعیان به شمار می‌رود.

۳۰ الی ۴۰ هکتار از آن توسط سازمان جنگلها و مراتع کشور جهت اجرای طرحهای مذکور واگذار گردیده و پروژه آن نیز در موافقت نامه طرح ملی آماده‌سازی، و بهسازی قطب‌های سیاحتی ایران منظور شده‌است. در حال حاضر جنگل جوارم از آب آشامیدنی برخوردار بوده که این امر بهمراه فضای بسیار زیبای آن با ده‌ها جاذبه طبیعی و جاده و راه آهن سراسری، عوامل بیتوته هزاران گردشگر را در طول سال فراهم آورده‌است.

نقاط زیبا و جنگلهای دیگر شهرستان سوادکوه عبارتند از:

جنگل کارمزد و کارسنگ در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی زیراب که علاوه بر جنگلهای طبیعی، رودخانه دره‌های سرسبز، دارای جنگل مصنوعی بسیار زیبائی است.

جنگل سرخ‌کلا در ۵ کیلومتری شرق زیرآب و جاده اصلی تهران به شمال با جنگل طبیعی و مصنوعی.

جنگل پرو در ۱۵ کیلومتری غرب شهر پل سفید در مجاورت روستاهای سیمت و طالع در دهستان راستوپی و روستاهای ثیلم، پالند و اوات در دهستان ولوپی با درختان کهنسال.

جنگل چم چم در ۵ کیلومتری شمال شهر پل سفید که دارای امتیازاتی مانند عبور جاده اصلی از کنار آن بهمراه رودخانه و آبشار می‌باشد.

جنگل خانقاپی در ۲۵ کیلومتری شهر پل سفید و در منتهی‌الیه نواحی جنگلی که کوه سرخل به آن مشرف بوده و در جهت شرق و شمال شرق به جنگلهای کله و اساس مرتبط است.

جنگل پل پا در ۲۰ کیلومتری شهر پل سفید که مراتع سرسبز در ارتفاعات و بوته زارهای دامنه شرقی آن بهمراه جنگل بلوط، ون و راش بر زیبائی آنها افزوده آن را به سه قسمت مجزا تقسیم نموده‌است. این محوطه از شمال و جنوب به روستاهای کمر پشت و شورک چال محدود می‌گردد.

جنگل کنیج‌کلا در ۵ کیلومتری جنوب شهر زیرآب قرار گرفته و روستای کنیج در جهت غرب، شمال و جنوب بوسیله این جنگلهای زیبا با درختان بلندو کهنسال محصور گردیده‌است. روستاهای کلاریجان، کردآباد و کری‌کلا در مجاورت این منطقه واقع شده‌اند.

جنگل سرخ‌آباد در محلی بنام باغ سرخ‌آباد، در ۲۰ کیلومتری جنوب شهر پل سفید و در دامنه‌های ارتفاعات ارفع کوه واقع شده و روستاهای وسیه سر، سنگ سرک و مالی دره در اطراف آن قرار دارند. این مکان علاوه برای چشم‌اندازهای بدیع جنگلی، دارای مراتع سرسبز و آب و هوای بسیار مطبوع در فصل تابستان می‌باشد.

جنگل ورسک به طرف عباس‌آباد در ۲۵ کیلومتری جنوب شهر پل سفید با پوشش گیاهی راش، بلوط و مراتع زیبا و آب گوارای چشمه گت او که از ویژگیهای این مکان می‌باشد.

جنگل ورسک به طرف روستای مار بمرد گرجی خیل در ۲۵ کیلومتری جنوب شهر پل سفید که علاوه بر زیبائی‌های جنگلی، به دلیل آب و هوا و عبور رودخانه از میان آن، همواره محل اتراق مسافران و گردشگران می‌باشد.

پارک جنگلی آزاد مهر در ۷ کیلومتری شمال شهر زیرآب

کوهستانها سوادکوه

قله‌ها و کوهستانهای شاخص شهرستان سوادکوه در بخش معرفی جاذبه‌های ورزشی ذکر گردیده که عبارتند از

قله امامزاده حسن، کوه چرات، قله اتابک، ارتفاعات ولوپی، ارتفاعات وسو، قله خر و نرو، کوه قدمگاه، قله سنگو، قله ارفع کوه، قله امامزاده عباسعلی، کوه‌های دراسله، کوه گرجی خیل، کوه عباس‌آباد، ارتفاعات جالم و شفلین برخی از این نقاط دارای ۴۰۰۰ متر ارتفاع بوده و علاوه بر کوهنوردیبرای شکارچیان نیز نقاط ویژه شکار به شمار می‌رود.

آبشارها

آبشار شورآب در ۴۵ کیلومتری جنوب شهر زیراب قرار دارد و آب آن در اراضی پائین دست روستای شوراب و از داخل تونل راه آهن از دل زمین فوران نموده و بوسیله یک کانال به خارج از تونل هدایت نشده و در مدخل تونل مذکور به پائین می‌ریزد. آب این چشمه و آبشار بخاطر گذر از لایه‌های گوگردی زیر زمین قابل استفاده نبوده و بهمین دلیل شوراب نام دارد. بدین وجود املاح فراوان مجرا و محل ریزش این آبشار بشکل بسیار زیبائی به رنگ قرمز درآمده‌است. بنابر گفته سالخوردان در زمان جنگ جهانی دوم، روس‌ها از این آب و گل ولای آن برای مصارف پزشکی بهره‌برداری می‌کردند.

آبشار دراسله تنگه: در ۴۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زیرآب، در دهستان ولوپی و ۲ کیلومتری جنوب روستای ییلاقی دراسله واقع شده‌است. منطقه ییلاقی دراسله دارای آب و هوای بسیار مطبوعی است. این آبشار زیبا با آب فراوان، گوارا و سرد در طول مسیر نیز به دلیل شیب تند زمین آبشارهای کوچک و بزرگ فراوانی را پدیدآورده است. آبشار دیگری نیز در ۱ کیلومتری غرب آن، در انتهای یک دره قرار دارد.

آبشارهای روستای لاجیم: در این روستا چندین آبشار نظیر آبشار دلاجیم و آبشار زمور، آبشار لیزا و... وجود داردکه از ارتفاع زیادی به پایین سرازیر می‌شوند؛ و طبیعت زیبا و دل‌انگیزی را به وجود آورده‌اند.

آبشار گلناب دره: در ۴ کیلومتری شرق آبشار دراسله در روستائی به همین نام وجود دارد.

آبشار شش رودبار: در مجاورت روستای شش رودبار از توابع شهر زیراب در شمال روستای دراسله واقع شده‌است.

آبشار گزو: در ۲۵ کیلومتری شهر زیرآب در میان اراضی زیبای جنگلی و مجاورت امامزاده سه بزرگوار واقع شده‌است.

آبشار چرات: در ۲۰ کیلومتری روستای چرات در دهستان ولوپی از توابع شهر زیراب واقع گردیده و علی‌رغم ارتفاع کم‌محل ریزش آب، به دلیل کوهستانی بودن منطقه و مناظر چشمه‌های اطراف آن از دیدنیهای طبیعی شهرستان سوادکوه به شمار می‌رود.

آبشار سله بن یا تونل سی: در ۳۰کیلومتری جنوب شهر پل سفید و در جانب غرب جاده اصلی تهران به شمال قرار دارد. منظره این آبشار بهمراه چشم‌انداز تلفیقی کوهستانی و جنگلی، همواره طبیعت گردان بیشماری را بخود جذب می‌نماید.

اقتصاد و فرهنگ

در گذشته‌ای نه چندان دور مراتع غنی این منطقه منبع درآمد ساکنین آن بود. مردم این ناحیه اکنون نیز به علت شرائط مناسب اقلیمی به کار دامپروری و پرورش انواع دام اشتغال دارند. تا قبل از ملی شدن مراتع و اصلاحات ارضی سواد کوه جزء یکی از مهمترین تأمین کننده مواد لبنی و گوشتی بازار تهران و مازندران به شمار می‌رفت.

در حال حاضر نیز سوادکوه به عنوان یک از قطبهای دامپروری استان مازندران مطرح بوده و یکی از بهترین نژاد گوسفند زل در این ناحیه پرورش یافته و نگهداری می‌شوند.

بعلت کوهستانی بودن منطقه کشاورزی در این شهرستان از رونق چندانی برخوردار نیست و در نواحی جنوبی آن کشت گندم، جو و ارزان در گذشته مرسوم بود. کشت و کار در نواحی جلگه‌ای شمال آن و در حومه شهر شیرگاه دارای رونق بیشتری است و برنج کاری قسمت اصلی تأمین معاش و گردش امورات اقتصادی آن بشمار می‌رود. در اوایل قرن چهاردهم سنتی با کشف منابع عظیم زغال سنگ، در این ناحیه، البرز مرکزی، بسیاری از بومیان این منطقه در این بخش مشغول بکار شده و کار در معادن و امور جنبی آن چهره اقتصادی سوادکوه را دگرگون نمود.

علاوه بر ذخائر عظیم زغال سنگ، منابع معدنی دیگر مانند فلورین و سیلیس نیز از در آمدهای اقتصادی این ناحیه بشمار می‌رود و عده کثیری نیز در خدمات مربوط به راه آهن دولتی کشور اشتغال دارند.

جنگلهای سوادکوه، نیز نقش اندکی در امورات اقتصادی ناحیه دارند. این شهرستان دارای ۱۰۵۰۰۰۰هکتار جنگل‌آباد و مرغوب، ۱۶۰۰۰۰ هکتار جنگل نامناسب و ۱۰۸۰۰۰ هکتار مرتع می‌باشد.

صنایع دستی نیز در گذشته از منابع درآمد سوادکوه به شمار می‌رفت و در حال حاضر بعلت مهاجرت جمعیت آن و عدم توجه جوانان، بخش ناچیزی از درآمدها را بخود اختصاص داده‌است.

شهرستان سوادکوه از نظر اقتصادی یکی از محرومترین شهرهای استان می‌باشد. با توجه به دارا بودن به جاذبه‌های توریستی متنوع، با اجرای سیاست‌های مناسب در بخش گردشگری تغییرات مثبت فراوانی را در همه جوانب اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی شاهد خواهد بود.

از صنایع موجود در منطقه می‌توان به کارخانه چوب لاجیم، اشباع تراورس شیرگاه، کارخانه فراورده‌های چوبی گله و سنگده دودانگه اشاره کرد.

از نظر سوابق فرهنگی نیز منطقه سوادکوه دارای پیشینه‌ای بسیار روشن در ایران بوده و شخصیت‌های بزرگی را در علوم مختلف به جامعه علمی کشور تقدیم کرده‌است. در حال حاضر نیز ساکنین این شهرستان از فرهنگ اصیل، سنتی و بسیار غنی برخوردارند که در رفتار اجتماعی آنان نیز نمود یافته‌است. وسعت فراوان و شرائط سخت اقلیمی و طبیعی باعث گردیده که در خصوص احداث اماکن فرهنگی و آموزش عالی که سوادکوه به جایگاه واقعی خود دست پیدا نکند ولی با روند مثبت موجود در حال توسعه می‌باشد.

گویش

بومیان سوادکوه نیز مانند نقاط دیگر مازندران گویش و زبان طبری یا همان زبان مازندرانی را با لهجه خاصی تکلم می‌کنند. شایان ذکر است که بیشتر واژه‌های زبان طبری به دلیل نفوذ زبانهای دیگر در استان مازندران فراموش شده ولی در سوادکوه از اصالت بیشتری برخوردار بوده و کمتر دچار صدمه گردیده‌است.

در گذشته‌های دور زبان پهلوی در این ناحیه رایج بود و تا قرن پنجم هجری قمری نیز مردم این دیار با زبان پهلوی گفتگو می‌کردند و دیرتر از نقاط دیگر ایران تحت نفوذ زبان و فرهنگ بیگانه قرار گرفتند.

آداب و رسوم

تا چند دهه قبل آداب و رسوم سنتی که از دوران باستان به یادگار مانده بود در سوادکوه رواج داشت اکنون بسیاری از آنها به خاطر رسوخ تفکرات خاص شهرنشینی به فراموشی سپرده شده و نسبت‌های بر جای مانده نیز دچار تغییرات اساسی گردیده‌است.

مردم منطقه سوادکوه مانند دیگر مناطق مازندران آئینهای سنتی و مذهبی ماه مبارک رمضان، عید فطر، قربان و غدیر خم و جشن‌های میلاد ائمه بهمراه سوگواری خاص ماه محرم و آئین‌های ملی عید نوروز، شب یلدا را بر پا می‌دارند.

از دیگر سنتهای زیبا و نیکوی قدیمی شب نشینی است که توأم با بیان حکایات و اساطیر قدیم می‌باشد. در این دور هم‌نشینی‌ها تنقلات و شیرینی‌های سنتی مانند پشت زیک، ماکلمه و نان کتی نیز تهیه و استفاده می‌شود و تا میهمان قندان را برنگرداند، میزبان دادن چای را قطع نمی‌کند.

باورهای خرافی مثل زوزه شغال، بانگ مرغ، دیدن زن در شروع مسافرت بر سر راه و . . . نیز وجود داشت و اکنون نیز بندرت دیده می‌شود. در آئین سنتی ۲۶ عید ماه که هر ساله در پایان ماه تیر برگزار می‌شود اهالی بیاد در گذشتگان و نیاکان خود در کنار مزار آنها به مرثیه خوانی، پذیرای و برپائی ورزشهای سنتی اهتمام می‌ورزند. از رسوم جالب دیگر منطقه، مراسم پنو می‌باشد که خاص دامداران و دامپروران بوده و بیشتر در زمان انتقال دامها به نواحی ییلاقی و ارتفاعات اجرا می‌شود.

مراسم نوروز خوانی در ماه پایانی زمستان و در آستانه عید نوروز شبانان و چوپانان مناطق ییلاقی شب هنگام با کوبیدن درب منازل آغاز بهار و پایان زمستان را بشارت می‌دهند. علاوه برآن با تکان دادن زنگوله و ایجاد سر و صدا وارد روستاها می‌شوند و با آهنگ و آوئی ویژه شعر می‌خوانند و از صاحب خانه مژدگانی طلب می‌کنند. زنان کدبانو مژدگانی دادن را نیک پنداشته و از شگون‌های خوب می‌دانند. در برخی از اوقات نوروزی خوان یک کیسه کوچک را به سر یک طناب کوتاه می‌بندند و آن را به داخل منازل انداخته و صاحب خانه پس از پرکردن کیسه از پول یا شیرینی، تخم مرغ، قند، چای و آن را به نوروزی خوان برمی‌گرداند.

جاذبه‌های ورزشی

کشتی محلی این ورزش سنتی، زیبا از زمانهای دور در سوادکوه از جایگاه و اعتبار خاصی برخوردار بوده و جزء مهمترین ورزشهای این نا حیه به شمار می‌رفته‌است.

در مناسبتهای مختلف، بویژه در جشنهای ۲۶ عید ماه، جوانان و ورزشکاران هنر خود را در میدان امامزاده حسن، امامزاده علی و چند مکان دیگر به نمایش می‌گذارند و به برندگان نیز جوایزی مانند گاو و گوسفند تعلق می‌گیرد.

مرده گیری

این ورزش نیز از قدیم‌الایام در مراسم عروسی انجام می‌شود و در حال حاضر کم‌تر از گذشته به آن توجه می‌شود.

ورزشهای دیگر سوادکوه عبارتند از

• لی له
• پرش و پلنگ پرش
• چلی کته کا
• خرک جوز بوز
• کلچور بازی
• هفت سنگ
• اسب سواری
• کل کاه

علاوه بر موارد فوق شهرستان سوادکوه به خاطر برخورداری از ارتفاعات مختلف مورد توجه علاقه‌مندان به ورزش کوهنوردی است. برای جذب دوستداران این ورزش نوح به ارتفاعات سوادکوه، مورد شناسائی، معرفی، تبلیغ و احداث امکانات اولیه نیز باید اقداماتی صورت گیرد. برخی از ارتفاعات و قله‌های معروف این منطقه عبارتند از:

• ارتفاعات شورکچال.
• قله امامزاده حسن در ۶۰ کیلومتری شمال غرب شهر زیراب در مجاورت منطقه آلاشت.
• کوه چرات در ۶۰ کیلومتری جنوب شرق شهر زیراب در داخل منطقه آلاشت.
• قله اتابک در دهستان راستوپی با ۳۲۷۱ متر ارتفاع.
• ارتفاعات ۳۵۰۰ متری دهستان ولوپی از توابع شهر زیراب.
• ارتفاعات شاراق.
• قله خرونرو در ۲۴ کیلومتری انارم کوه استخر با ۳۶۰۲ متر ارتفاع.
• کوه قدمگاه در ۵۲ کیلومتری جنوب شرق شهر زیراب در منطقه خطیر کوه با ۳۶۵۱ متر ارتفاع.
• ارتفاعات گدوک شاه.
• قله سنگو در ۴۵ کیلومتری جنوب شهر زیراب در منطقه ورسک.
• قله ارفع کوه در ۴۰ کیلومتری شهر زیراب در منطقه ارفع ده.
• ارتفاعات پیاز مرک.
• قله امامزاده عباسعلی در ۴۵ کیلومتری شهر زیراب در منطقه ملرد.
• ارتفاعات شلیفن.
• کوه‌های جالم.

غذاهای سنتی

مردم سوادکوه بسیار مهمان نواز و سخاوتمند هستند و میهمان در نزد آنان از حرمت و ارزش والایی برخوردار است. بدین خاطر در پذیرائی و تزئین سفره غذا نیز دارای ذوق و سابقه درخشانی می‌باشند در طبخ غذا هم هنر و ظرافت بسیاری بکار می‌برند. برخی از غذاهای سنتی این منطقه عبارتند از:

تیرنگ بشتی: که غذای بسیار لذیذ و مقدس بوده و به غذاهای دسته جمعی و گروهی معروف است. تهیه آن بدین صورت می‌باشد که برنج مرغوب با شیر پخته می‌شود وسپس روغن حیوانی را تفت داده و به آن اضافه می‌کنند و در ادامه شیر، ماست و سر ماست نیز با آن مخلوط شده و پس از بهم زدن مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ارسیولی: که نوعی نان است و با آرد برنج و تنور سنتی تهیه می‌شود و کیفیت و طعم آن نیز کم‌نظیر است.

کماج: نوعی شیرینی مقدسی است و با آرد، زردچوبه، کره یا روغن حیوانی و شیر درست می‌شود و بسیار مطبوع و خوش‌خوراک می‌باشد. این غذا بیشتر توسط دامداران تهیه می‌شود.

حلوای مخصوص: که در عروسیها و اعیاد و جشن‌های مذهبی، سنتی و ملی تهیه می‌گردد. از فراورده‌های دیگر غذائی این منطقه می‌توان به پیسه گنه و محصولات لبنی مانند خامه، سرشیر، ماست، سرماست، دوغ، کشک، پنیر، کره، آلوشه و تنقلاتی مانند پشت زیک، ماکلمه و نان کتی اشاره کرد

صنایع دستی

سوادکوه از زمانهای قدیم به عنوان یکی از مناطق مهم در تولید صنایع دستی به شمار می‌رفت. اکنون به این هنرهای سنتی کمتر توجه می‌شود و در صورت عدم برنامه ریزیهای مناسب و کارشناسانه، بعلت عدم توجیه اقتصادی سایه‌های کمرنگ آنها محو خواهد شد.

وجود نداشتن تضمین برای خرید تولیدات صنایع دستی، پائین بودن سقف تسهیلات بانکی از تنگناهای مهم این بخش است. با حمایت دولت، حذف موانع گمرکی جهت صادر کردن فراورده‌ها، تشویق هنرمندان و تولیدکنندگان، حمایتهای مالی و اعتباری، برپائی نمایشگاه‌های صنایع دستی در داخل و خارج کشور برای معرفی، تبلیغ و بازاریابی دست آفریده‌ها می‌تواند این ظرائف سنتی که در فرهنگ و تمدن کهن این منطقه ریشه دارد را احیاء کند. از مهمترین صنایع دستی سوادکوه می‌توان صنایع چوبی مانند قاشق، لاک، لاکچه، کچه شن، ملاقه، آبگردان، ظروف و کاسه‌های ویژه دامداران، تلم برای تبدیل ماست به دوغ و کره را برشمرد. در اطراف شهر شیرگاه و در دهستان شرق و غرب شیرگاه و در بخش لفور تولید نخ ابریشم بصورت سنتی و دست بافته‌های ابریشمی متداول است. در مناطقی مانند دهستان لفور و منطقه خوش آب و هوای آلاشت دست بافته‌های زیبائی مانند شمد، کرچال، پتوهای نخی، جوراب و دستکش پشمی، باشلق، چوخا، پارچه‌های دلیجی رایج بوده و طرح‌های رکمی و کوتری زیر روی جوراب‌ها دیدنی و خیره کننده‌است. در اکثر نقاط مواد کده نیز گلیم بافی و جاجیم بافی نیز صورت می‌گیرد. یکی از صنایع دستی بسیار مهم ناحیه سوادکوه فرش بافی است که در کار اصلی منطقه یعنی دامپروری ریشه دارد. مسیر تکاملی فرش بافی از نمدمالی و گلیم بافی و جاجیم بافی تا فرش‌های دست بافت چندین قرن سابقه دارد. دقت و تسلط مردم سوادکوه به در زمینه تولید، نوع، کیفیت و نقش قالی، نشانگر آشنائی آنان به زیرو بم این صنعت زیبا و سود آور می‌باشد.

مزارع گیاهان داروئی

بیشتر این مزارع در نقاط مراتع و کوهستانی و در اغلب روستاهای این مناطق وجود دارند و گیاهان داروئی مانند شکرلله، گل گاوزبان، لاری، ترم، هوکیجو، تشی گزه و سبزیهای خوش طعم و خوراک در آنها می‌روید

ریشه‌های قومی

در طول تاریخ همواره به لحاظ امنیت برخورداری از شرائط ویژه طبیعی، مأمن و پناهگاه بسیاری از مبارزان و ستم دیگان بوده و از این میان برخی از این گروه‌ها این منطقه را بطور دائم برای زندگی انتخاب نمودند. در مقاطعی از تاریخ افراد شاخص و بر جسته این طوایف در حرکتهای سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی طبرستان نقش مؤثر داشته‌اند و در دوران مختلف بر مصدر امارت بوده‌اند. مشهورترین طوایف نا حیه سوادکوه عبارتند از:

باوندیان: که چند تن از سران این طایفه در سده‌های قبل از چهره‌های مشهور سیاسی منطقه بشمار می‌رفتند. طاهریان: که برخی از جامعه شناسان این طایفه را بهمراه باوندیان از نسل سامانیان می‌دانند. قارن وندان: که وندار هرمز، قارن و مازیار از مشهورترین افراد این طایفه به شمار می‌روند. - طایفه قدمی: مردم رائو و آرانی‌ها که از بومیان اصیل مازندران می‌باشند. طایفه سرخ: آبادیهای گرا، بایع، خانقاهی، تادی، خواجه، سرخی، لفورک، درزی، کیسلیان، پهلوان، گرزین، کاس، گل، اوجی، قراتونی، فخری، روز افزونیه، دیوان، رئیس و دادو، نیز در سواد کوه زندگی می‌کنند. افضل الملک در سفرنامه مازندران چهار طایفه را از طایفه‌های قدیم و قبل از اسلام در سوادکوه می‌داند: اولاد، بهمنان، کاوان و شیروان.

جاذبه‌های اقامتی و ارتباطی

پل ورسک این پل از شاهکارهای معماری دنیا به شمار می‌رود و در جانب شرقی ارتفاعات مشرف به آبادی ورسک ساخته شده و راه آهن سراسری تهران به شمال کشور را بهم متصل می‌کند. پل ورسک در اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی ساخته شد و در زمان جنگ جهانی دوم در ۵۵ سال قبل به پل پیروزی معروف گشت. این بنا علاوه بر اهمیت استراتژیک در صنعت حمل و نقل کشور، از جاذبه‌های سیاحتی مهم مازندران نیز بشمار می‌رود. در ساختمان بیشتر از فلز استفاده شده‌است.

پلهای دیگر راه آهن سوادکوه با سنگ و ملاط سیمان ساخته شده‌اند که هریک دارای زیبائیهای حیرت‌انگیزی هستند، از جمله مهمترین آنها می‌توان به پلهای زیر اشاره کرد:

پل راه آهن شورآب پل راه آهن آوریم پل راه آهن شیرگاه

علاوه بر پل‌ها، باید تونل‌های راه آهن را بویژه در ناحیه ورسک، در اعداد جاذبه‌های ارتباطی مازندران برشمرد. یکی از این تونل‌ها در منطقه گدوک با ۲۷۰۰ متر طول از جاذبه‌های مهم ارتباطی منطقه به شمار می‌رود.

راه آهن: ۹۰ کیلومتر از کل مسیر راه آهن سراسری از شهرستان سوادکوه عبور می‌کند. وجود جنگلهای زیبای دامنه البرز در شمال این منطقه بهمراه مناظر طبیعی فراوان، این مسیر ارتباطی را به یکی از جاذبه‌های گردشگران این شهرستان بدل نموده‌است.

جاده شوسه سوادکوه:این جاده یکی از محورهای سه‌گانه ارتباطی استان مازندران به نواحی مرکزی یران می‌باشد که علاوه بر ایفای نقش بسیار مهم درصنعت حمل و نقل کشور، به دلیل وجود مناظر طبیعی بیشمار اعم از جنگل، رودخانه، کوهستان، شالیزار، مزارع زیبا در مسیر، آبادیهای مختلف، زیارتگاه و یکی از زیباترین جاده‌های ایران به شمار می‌رود. عبور رودخانه تلار و نیز راه آهن سراسری با پلها و تونل‌های زیبا و تاریخی در موازات آن، بر زیبائیهای این جاده افزوده‌است.

جاده کیسلیان: این جاده به طول ۳۰ کیلومتر از زیرآب آغاز و به روستای لاجیم منتهی می‌شود؛ و به دلیل عبور از میان اراضی و جنگلی دارای گردشگاه‌های و چشم‌اندازهای طبیعی بسیار زیبائی است. در فصول بهار و تابستان گردشگران بسیاری این منطقه زیبا را جهت گذران اوقات فراغت انتخاب می‌کنند.

جاده آلاشت: این جاده زیبا از دوراهی آزادمهر در ۵ کیلومتری جنوب شهر زیرآب از جاده سراسری سوادکوه جدا شده و پس از عبور از مناطق بسیار زیبا، با چشم‌اندازهای جنگلی در ارتفاعات مشرف بر دره زیرآب، تونلهای معادن زغال سنگ البرز مرکزی رودخانه، پیچ و خم‌های فراوان و روستاهای پر جمعیت لله بند، موج خیل، کارمزد و لیند به شهر ییلاقی آلاشت منتهی می‌گردد. جاده آلاشت از جاذبه‌های شهرستان سوادکوه بشمار می‌رود و در فصل تابستان گردشگران بسیاری را بخود جذب می‌کند. این جاده از ابتدا تا انتها، ۳۵ کیلومتر طول دارد.

جاده خطیر کوه: از خط القعر رودخانه خطیر کوه و در موازات آن می‌گذرد و به استان سمنان راه پیدا می‌کند. علاوه بر برخورداری از مناظر بکر طبیعی به لحاظ ارتباط یافتن با قلعه تاریخی لنگ لو از جاذب‌های گردشگری شهرستان سوادکوه به شمار می‌آید.

جاده پل سفید - محمودآباد: این جاده پس از عبور از روستاهای ناحیه خانقاپی و مناطق جنگلی به بخش دو دانگه شهرستان ساری راه می‌یابد و در فصل تابستان از اتراق گاه‌های معروف مسافرین به حساب می‌آید. علاوه بر آن به لحاظ حمل فراورده‌های جنگلی، صنایع تبدیلی شرکت چوب فریم و معدن فلورین، دارای اهمیت تجاری و صنعتی نیز می‌باشد.

جاده کیسلیان: این جاده به طول ۳۰ کیلومتر از زیرآب آغاز و به روستای لاجیم منتهی می‌شود؛ و به دلیل عبور از میان اراضی و جنگلی دارای گردشگاه‌های و چشم‌اندازهای طبیعی بسیار زیبائی است. در فصول بهار و تابستان گردشگران بسیاری این منطقه زیبا را جهت گذران اوقات فراغت انتخاب می‌کنند.

جاذبه‌های فرهنگی

• موسیقی

اصیل و سنتی در سوادکوه نیز مانند دیگر نقاط مازندران در گذشته از رونق فراوانی برخوردار بوده و اکنون نیز بندرت در گوشه و کنار این سرزمین پهناور مورد استفاده قرار گرفته و علاقه‌مندان بیشماری را بخود جذب می‌کند. ساز سنتی و اصلی در موسیقی این ناحیه نوع خاصی از نی بنام لله وا می‌باشد و هر ملودی آن مضراب ویژه‌ای دارد. این ساز از دیر باز تا زمان حاضر بیشتر توسط چوپانان نواخته می‌شود قطعاتی مانند کیجا کرچال، مش حال، دنباله مش حال، عامی دتر جان، کمر سری و کوک داری با لله وا نواخته می‌شود. هر یک از این ملودی‌ها از احساسات پاک و شگرف بومیان بیقرار در دل طبیعت زیبای منطقه حکایت دارد. برای مثال ملودی مش حال هنگامی نواخته می‌شود که چوپان گوسفندان را در هوای برفی، به چرا می‌برد و بر ا ثر صدا و آوای برخاسته از لله وا، گوسفندان برف را با پا کنار زده و علفها را پیدا می‌کنند و به چرا می‌پردازند. هنگام بازگشت گله نیز ملودی دنباله مش حال نواخته می‌شود.

امیری خوانی نیز در سوادکوه رایج بوده و طرفداران زیادی دارد. هنگامی که آواز خوانی شعر امیر پازواری شاعر سرگشته و عاشق دوران صفویه را در مایه امیری می‌خواند طنین آواز و مفاهیم شعرش، همگان را به مهمانی دشت‌های گسترده، مراتع سرسبز و کوه‌های سر به فلک کشیده می‌برد. حتی صدای نی چوپانان در شبان گاهان نیز جان مایه‌ای از شعر امیر دارد که خود از طبیعت بی نظیر مازندران الهام گرفته و هنگام غم و اندوه نیز شعر امیر و صدای خواننده امیری خوان داروی زخم دل‌های بومیان است. در سوادکوه هم مانند دیگر نقاط مازندران، چوپانان و هنرمندان شعرهای زیبای امیر پازواری را به گونه‌ای اصیل و شیدا می‌خوانند. امیر پازواری از اهالی ناحیه پازوار در حاشیه شمالی شهر بابل بود.

در شادیها هم بهمراه سبک‌های یاد شده، خواندن به سبک شواش (شادباش) کله ونگ (آواز باشعر) و کتولی محلی می‌باشد.

تصویر گنبد طلایی امام زاده عبدالحق (برادر علی بن موسی الرضا) واقع در زیرآب شهرستان سوادکوه، استان مازندران، در سال ۱۳۹۲ شمسی.

مراکز دانشگاهی

شهرستان سوادکوه دارای چندین دانشگاه بوده که قطعاً مهم‌ترین آن‌ها پردیس دانشگاه شهیدبهشتی واقع در شهر زیراب است. این دانشگاه که هم اکنون به عنوان یک پارک علمی تحقیقاتی مورداستفاده قرارمی گیرد از نظر زیبایی مناظر طبیعی در جایگاه دوم دانشگاه‌های زیبای دنیا قرار دارد. شایان ذکراست زیباترین دانشگاه دنیا در کشور اتریش واقع است. پردیس زیبای دانشگاه شهیدبهشتی در شهر زیراب قراردارد؛ ولی در اثر بی‌توجهی‌های مسیولین منطقه و کشور این شهر زیبا در سایهٔ سیاست بازیهای قرارگرفته‌است. دانشگاه آزاد اسلامی واحد سوادکوه واقع در ابتدای جاده آلاشت نیز از مراکز مهم آموزشی و علمی شهرستان است که با داشتن بیش از ۲۵۰۰ نفر دانشجو از سال ۸۱ در حال فعالیت می‌باشد

رسانه‌های سوادکوه

۱۲ رسانه مکتوب و مجازی در سوادکوه فعالیت دارند و در سال ۸۹ اقدام به تشکیل انجمن خبرنگاران نموده‌اند که نمایندگی کیهان، وارش، حرف، خبرگزاری فارس، صدا و سیما، نسیم ورزش، سرزمین ورزش، سایت سوادکوه نیوز، سایت شمال ورزشب، مقاومت، سایت ونگ وا... را شامل می‌شود.

جستارهای وابسته

• موسیقی مازندران
• استان گلستان
• استان مازندران
• استان سمنان
• دلکش
• ادبیات مازندرانی
• گاهشماری مازندرانی
• هنرمندان موسیقی مازندران
• موسیقی اصیل تبری