حالت دستوری

مقوله‌های دستوری
اعجاب گواه‌نمایی برتری جانداری جنس جهت حالت دربردارندگی دستهٔ نام‌واژه زمان شخص شمار قطبیدگی کانون گذرایی معرفگی نمود نهاد وجه وجهیت

در دستور زبان، حالَت ابزاری است که نقش دستوری یک واژه در جمله را نشان می‌دهد. برای نمونه با استفاده از حالت، می‌توان فهمید که آیا یک اسم (نام‌واژه) در یک جمله، فاعل است، مفعول است یا نقش مِلکی دارد. حالت، در زبان‌های تصریفی و پیوندی موجود است.

حالت‌ها معمولاً با چسبیدن یک وند ویژه به واژه یا به عبارت دیگر «صرف شدن یک اسم یاصفت» پدید می‌آیند.

زبان فارسی امروز که از حرف اضافه برای نمایاندن حالت‌های گوناگون نحوی استفاده می‌کند، تصریف نام ندارد؛ و شاید تنها بتوان پایانهٔ ندایی -آ را در واژه‌ای چون «سعدیا»، نمونه‌ای از تصریف نام در زبان فارسی دانست. پارسی باستان دارای هشت حالت دستوری بوده‌است. بدین ترتیب: نهادی، مفعولی، وابستگی، ندایی، ازسویی، ابزاری، کنش‌گیری و مکانی.

حالت دستوری در بسیاری از زبان‌های جهان دیده می‌شود. زبان‌هایی مانند فنلاندی (با ۱۶ حالت دستوری) و مجاری از پرحالت‌ترین زبان‌های دنیا هستند.

حالت در زبان‌های هندواروپایی

زبان‌های هندواروپایی در اصل به شکل تاریخی دارای هشت حالت تصریفی بوده‌اند ولی زبان‌های امروزین هندواروپایی (از جمله فارسی) معمولاً بیشتر این حالت‌ها را کنار گذاشته‌اند و تعداد حالت‌ها در آن‌ها از هشت کم‌تر است. زبان‌های امروزی، بیشتر از حروف اضافه و جایگاه قرارگیری واژه در جمله برای نمایاندن نقش واژه‌ها در جمله استفاده می‌کنند.

هشت حالت تاریخی هندواروپایی از این قرارند:

• حالت نهادی که کنندهٔ کار و نهاد جمله را نشان می‌دهد.

  ما به بوستان رفتیم.

• حالت مفعولی که مفعول بی‌واسطه را نشان می‌دهد.

  شهریار ما را دید.

• حالت کنش‌گیری که مفعول باواسطه را نشان می‌دهد.

  شهریار به ما پول داد.

• حالت ازسویی که حرکت از سوی چیزی یا دلیل چیزی را نشان می‌دهد.

  از خانه رفت.

  از افسردگی رنج می‌برد.

• حالت وابستگی که نقش اضافه و شکل ملکی را نشان می‌دهد.

  خانهٔ ما بزرگ است.

• حالت ندایی که مخاطب جمله را نشان می‌دهد.

  سعدیا مرد نکونام نمیرد هرگز

• حالت مکانی که مکان را جمله نشان می‌دهد.

  او در کرج زندگی می‌کند.

• حالت ابزاری که ابزار انجام یک فعل را نشان می‌دهد.

  او زمین را با جارو رُفت.

که همان‌گونه که دیده شد حالت‌ها در پارسی باستان نیز دقیقاً همین هشت حالت هستند.

فهرست کامل تمامی حالت‌های دستوری یافته‌شده در زبان‌های جهان در این جدول گردآوری شده‌است:

بیشتر حالت‌های مکانی و متفرقه در این جدول مربوط به زبان‌های اورالی (فنلاندی و ...) و مجاری است.

منابع

Blake, Barry J. Case. Cambridge University Press: 2001. Pg. 1

• Ivan G. Iliev. On the Nature of Grammatical Case ... (Case and Vocativeness) On the Nature of Grammatical Case ...