فیلترینگ اینترنت در ایران
فیلترینگ اینترنت در ایران عبارت است از اعمال سانسور، محدودیت و نظارت ساختاریافته و هدفدار بر دسترسی به محتوای وب‌گاه‌ها و استفاده از خدمات اینترنتی برای کاربران ایرانی. فیلترینگ در ایران بر اساس قوانین مصوب در مجلس شورای اسلامی اعمال می‌گردد و طیف گسترده‌ای از وب‌گاه‌های اینترنتی، از پورنوگرافی گرفته تا سیاسی را در بر می‌گیرد. گرچه مسدود کردن دسترسی به وب‌گاه‌های اینترنتی در ایران جنبهٔ قانونی دارد، اما روند آن، به ویژه برای وب‌گاه‌های سیاسی و اجتماعی، به درستی مشخص نیست و سیاست‌های آن غیرشفاف است.[نیازمند منبع]
یکی از مشاوران قوهٔ قضائیه ایران تعداد وب‌گاه‌های فیلتر شده تا آبان ۸۷ را پنج میلیون برشمرد.[۱]
| حوزه | درصد فیلترشده |
|---|---|
| محتوای بزرگسالان |
۹۵٫۴
|
| پانصد وب‌گاه برتر الکسا |
۴۸٫۴
|
| هنر |
۴۷٫۸
|
| جامعه |
۴۰
|
| اخبار |
۲۸٫۴
|
| مذهبی |
۲۷
|
| رایانه |
۲۱٫۴
|
| بازی |
۱۹٫۲
|
| خرید |
۱۸٫۶
|
| ورزش |
۱۸٫۶
|
| کودک و نوجوان |
۱۸٫۶
|
| تجارت |
۱۸٫۴
|
| سرگرمی |
۱۴٫۸
|
| خانه |
۱۰٫۴
|
| سلامت |
۱۰٫۲
|
| ایران |
۶٫۴
|
| علم |
۶٫۲
|
| مرجع |
۴٫۵
|
|
این نمودار بر پایهٔ یک آزمایش در مورد پربازدیدترین وب‌گاه‌های الکسا در ماه مهٔ سال ۲۰۱۳ میلادی و در مورد |
|
تاریخچه[ویرایش]
در خرداد ۱۳۸۰ , سیدعلی خامنه‌ای «ابلاغیهٔ سیاست‌های کلی شبکه‌های اطلاع‌رسانی رایانه‌ای» را صادر کرد. با ابلاغ سیاست‌های کلی شبکه‌های اطلاع‌رسانی رایانه‌ای به محمد خاتمی (رئیس جمهور وقت ایران)، علی‌رغم مخالفت مخابرات و دولت او با قانون‌گذاری پیرامون اینترنت در خارج از مجلس، شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب قوانین مربوط به اینترنت از جمله فیلترینگ پرداخت.[۳][پیوند مرده] که در مجموعه مصوباتی با عنوان «مقررات و ضوابط شبکه‌های اطلاع‌رسانی و رایانه‌ای» به مسئلهٔ فیلترینگ و نظارت بر شرکت‌های تأمین خدمات اینترنتی پرداخته شد. در سال ۸۱ فیلترینگ به صورت جدی مورد توجه قرار گرفت. کمیته‌ای سه نفره شامل: نمایندهٔ وزارت اطلاعات، نمایندهٔ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نمایندهٔ صدا و سیما برای رسیدگی به وضعیت اینترنت تشکیل شد. نمایندهٔ دبیرخانهٔ شورای اسلامی و نماینده سازمان تبلیغات اسلامی به عنوان دو عضو دیگر، بعداً به این کمیته پیوستند. این کمیته برای شروع لیست ۱۱۱ هزارسایت ممنوعه را به شرکت‌های تأمین خدمات اینترنتی داد.
فیلترینگ با هدف جلوگیری از دسترسی کاربران به وب‌گاه‌های مغایر با قوانین و سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران از سوی شرکت مخابرات ایران صورت می‌گیرد؛ تا سال ۸۸ در صورت وارد کردن نشانی یک وب‌گاه فیلتر شده، پیغامی نزدیک به این عنوان ظاهر می‌شد: «مشترک گرامی! دسترسی به این سایت امکان‌پذیر نمی‌باشد». از ابتدای سال ۱۳۸۹ به جای پیغام قبلی صفحه‌ای جایگزین شد که ضمن اعلام فیلتر شدن نشانی مذکور به کاربران توصیه می‌کرد به وب‌گاه‌های دیگری که در آن صفحه معرفی شده‌اند مراجعه کنند.
این اقدام شرکت مخابرات بازتابهای فراوانی در میان کاربران و وب‌گاه‌های اینترنتی در ایران داشت. این اقدام از سوی عده‌ای نوعی تبلیغ گسترده برای این وب‌گاه‌ها و افزایش تعداد بازدیدکنندگان آنها به شمار می‌رود.[۴] وب‌گاه تابناک (یکی از وب‌گاه‌هایی که برای بازدید توصیه شده بود) به شدت از راه‌اندازی این سیستم حمایت کرد و نوشت:[۵]
با به کار گیری نرم‌افزار جدید فیلترینگ سایتهای ضداخلاقی و متخلف کشور، صفحهٔ فیلترینگ این سایت‌ها نیز تغییر کرده‌است. این نرم‌افزار جدید فیلترینگ در راستای جنگ نرم و مقابله با توطئه‌های دشمنان کشور به خصوص در حوزهٔ سایبر صورت گرفته‌است و در نرم‌افزار جدید که بسیار هوشمند است تمام ترفندهای مختلف سایتهای ضد انقلاب و ضد اخلاقی در نظر گرفته شده‌است.
علیرضا شیرازی، مدیر سایتهای بلاگفا و پارسیک، در نقدی از صفحهٔ جدید فیلترینگ در وب‌نوشت خود چنین می‌گوید:[۶]
از ابتدای سال ۸۹ کاربران ایرانی شاهد تغییراتی در صفحه فیلترینگ بودند، در صفحه جدید علاوه بر نمایش پیامی دربارهٔ عدم دسترسی به سایت درخواست شده پیام تبریک سال نو نیز نمایش داده می‌شود و اما مهمترین بخش این صفحه جدید نمایش لینک ده‌ها سایت ایرانی است. به نظر می‌رسد که طراحان صفحه جدید فیلترینگ به نوعی قصد حمایت از سایتهای ایرانی را دارند و احتمالاً قصد دارند که کاربر ایرانی را که به دلیلی قصد مشاهده سایتی فیلترشده را داشته دعوت به استفاده از سایتهای ایرانی کنند. اما آنچه در صفحه جدید فیلترینگ صورت گرفته‌است به دلایلی که در ادامه اشاره خواهد شد به نوعی حقوق کاربران و مدیران سایتهای ایرانی را نقض کرده‌است.
در سپتامبر ۲۰۰۳ شرکت خصوصی VeriSign که اپراتور و پیمانکار ثبت دامنه‌های com. ,.net است تلاش کرد تا به جای درخواستهای کاربران برای مشاهده دامنه‌هایی که هنوز ثبت نشده بودند ایشان را به پرتال خود به نام Site Finder راهنمایی کند و فهرستی از سایتهای مشابه و فعال را به کاربر نمایش می‌داد. این مسئله خیلی زود باعث واکنش آیکان (ICANN) شد و VeriSign مجبور شد در فاصله کوتاهی این سرویس خود را غیرفعال کند. اگرچه شاید ایده VeriSign مورد پسند برخی کاربران نیز واقع شد اما مشخص است که همان‌طور که آیکان نیز واکنش نشان داد حقوق کلی کاربران و مفاهیم اولیه اینترنت را نقض می‌کند.
در گزارش اکتبر ۲۰۱۳ احمد شهید، گزارشگر ویژهٔ شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد، آمده است که در ماه ژوئیه سال ۲۰۱۳، ۶۷ کافهٔ اینترنتی در ایران تعطیل شده‌اند و به بنا به اظهارات مقامات دولتی ایران تا پنج میلیون وب‌گاه مسدود گشته‌اند. ماهانه حدود ۱۵۰۰ وب‌گاه که شامل مطالب مربوط به مسلمانان وهابی، بهائیان، یهودیان، موسیقی، اخبار، دفاع از حقوق بشر، اقلیت‌ها و رسانه‌های اجتماعی در ایران مسدود می‌گردند.[۷]
ایران در فهرست دشمنان اینترنت[ویرایش]
در مارس ۲۰۱۳، گزارشگران بدون مرز در روز جهانی مبارزه با سانسور اینترنتی، گزارشی منتشر کرده که در آن ایران به همراه چین، سوریه، بحرین و ویتنام پنج کشور دشمن اینترنت نام گرفته‌اند.[۸]
همچنین مطابق گزارش خانهٔ آزادی که کشورها را بر اساس موانع دسترسی، محدودیت‌ها در زمینهٔ محتوا و موارد نقض حقوق کاربران دسته‌بندی می‌کند، در سال ۲۰۱۴ میلادی وضعیت آزادی اینترنت در ایران به عنوان بدترین در جهان ارزیابی شده است.[۹]
صفحهٔ فیلترینگ (پیوندها)[ویرایش]
در سال ۱۳۸۹ صفحهٔ ساده‌ای که حاوی «برابر قوانین جمهوری اسلامی ایران و دستور مقامات قضایی دسترسی به این سایت مجاز نمی‌باشد» بود، جای خود را به صفحهٔ رنگی پیوندها داد که کاربران اینترنت در ایران را به چند سایت محدود مورد تأئید مسئولان راهنمایی می‌کند. آمار بازدید از این صفحه چنان زیاد بود که با گذشت چند ماه از راه‌اندازی آن، در پایان شهریورماه ۱۳۸۹ رتبهٔ هجدهم را در وب‌گاه الکسا به خود اختصاص داد.[۱۰] در پایان بهمن ۱۳۸۹ این سایت در جایگاه پنجمین سایت پربازدید ایران در رتبه‌بندی سایت الکسا قرار گرفت.[۱۱][۱۲]
نهادهای دخیل در فیلترینگ[ویرایش]
نهادهای دخیل در فیلترینگ ایران گسترده و ساختاری پیچیده دارند، از جملهٔ نهادهای مهم می‌توان به شورای عالی فضای مجازی، کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، ارتش سایبری جمهوری اسلامی ایران و پلیس فتا اشاره کرد. در این میان رهبر ایران دارای نقشی مهم در تعیین افراد اصلی تأثیرگذار بر نهادهای فیلترینگ دارد. شورای عالی فضای مجازی بالاترین نهادی است که مسئولیت تعیین سیاست‌های کلی فضای مجازی را در برابر جنگ نرم با کشورهای غربی بر عهده دارد و مستقیماً به دست رهبر جمهوری اسلامی در سال ۲۰۱۲ میلادی تشکیل شده. شورای عالی فضای مجازی تعیین‌کنندهٔ محتواهایی از وب است که غیرقانونی تشخیص می‌دهد. این شورا فهرست وب‌گاه‌هایی که باید مسدود شوند را بر پایهٔ ملاک‌هایی چون خلاف هنجارهای جامعه بودن، خلاف شئون اسلامی بودن، تهدیدبودن برای امنیت ملی، و تبلیغ روش‌های دورزدن فیلترینگ تعیین می‌کند. این شورا و کارگروه تعیین مصادیق رابطهٔ نزدیکی دارند و دارای اعضای مشترک نیز هستند. دفتر دادستان کل بر کمیته‌های فیلترینگ نظارت دارد و فهرست فیلترینگ را به شرکت مخابرات ایران و شرکت خدمات ارتباطات داده‌ها و نهادهای مرتبط دیگر ابلاغ می‌کند. شرکت مخابرات ایران بخشی از فهرست را مستقیماً از راه کنترل شبکهٔ عمومی داده‌ها اعمال می‌کند و مسئولیت بخشی دیگر را به رساننده‌های خدمات اینترنتی می‌سپارد که همگی مجبورند پهنای باند خود را از طریق شرکت مخابرات خریداری کنند.[۱۳]
از سوی دیگر رسانندگان اینترنتی همگی زیر نظر سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی هستند که از نظر قانونی آنها را موظف می‌کند سیاست‌های تعیین‌شده توسط کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه را اجرا کنند.[۱۴]
مسدود کردن وب‌گاه‌های اینترنتی در ایران با تصمیم کمیته‌ای تحت نظارت شورای عالی انقلاب فرهنگی با حضور نمایندگان صداوسیما، مخابرات و وزارت اطلاعات صورت می‌گیرد و شرکت خدمات ارتباطات داده‌ها مجری تصمیم‌گیری این کمیته‌است.[۱۵][۱۶][۱۷]
برخی سایت‌ها اینترنتی نیز مستقلاً با دستور قوه قضائیه فیلتر و یا دفاتر آنان پلمپ گردید.[۱۸]
کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه[ویرایش]
نهاد تصمیم‌گیرنده در مورد فیلترینگ در ایران، «کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه» است که متشکل از سیزده عضو از قوای سه‌گانه می‌باشد.[۱۹][۲۰]
فیلترینگ در دولت نهم[ویرایش]
پس از روی کار آمدن دولت احمدی‌نژاد، صفار هرندی وزیر ارشاد وی طرحی تحت عنوان ساماندهی وب‌گاه‌ها را تصویب کرد. بر اساس این طرح تمام وب‌گاه‌ها و وبلاگ‌های ایرانی می‌بایست اطلاعات کامل خود و نویسندگان را در وب‌گاهی که وزارت ارشاد راه‌اندازی کرده بود ثبت می‌کردند. این طرح که با واکنش منفی گسترده روبرو گردید عملاً عقیم ماند. پس از این اقدام، وزارت ارشاد آیین‌نامه‌ای را به شورای انقلاب فرهنگی ارائه داد که پس از تصویب آن وب‌گاه‌های بیشتری تحت فیلترینگ قرار بگیرند. بسیاری معتقدند که این اقدام خلاف قانون است و شورای انقلاب فرهنگی نمی‌تواند بخش‌نامه‌ای که حاوی مجازات باشد را تصویب کند.[۲۱]
در مرداد ۸۵، دولت آیین‌نامهٔ «ساماندهی فعالیت سایتهای اینترنتی» را ابلاغ کرد. بر اساس این آیین‌نامه، همهٔ وب‌گاه‌های اینترنتی باید در وزارت ارشاد به ثبت برسند.
مواردی که استفاده از آنها در وب‌گاه‌ها ممنوع شد:
- نشر مطالب الحادی و مخالف موازین اسلامی
- اهانت به دین اسلام و مقدسات آن
- ضدیت با قانون اساسی و هرگونه مطلبی که استقلال و تمامیت ارضی کشور را خدشه‌دار کند.
- اهانت به رهبری و مراجع تقلید
- تحریف یا تحقیر مقدسات دینی، احکام مسلم اسلام، ارزش‌های انقلاب اسلامی و مبانی تفکر سیاسی امام خمینی
- اخلال در وحدت و وفاق ملی
- القای بدبینی و ناامیدی در مردم نسبت به مشروعیت و کارآمدی نظام اسلامی
- اشاعه و تبلیغ گروه‌ها و احزاب غیرقانونی
- انتشار اسناد و اطلاعات طبقه‌بندی شدهٔ دولتی و امور مربوط به مسائل امنیتی، نظامی و انتظامی
- اشاعهٔ فحشا و منکرات و انتشار عکس‌ها و تصاویر و مطالب خلاف اخلاق و عفت عمومی
- ترویج مصرف سیگار و مواد مخدر
- ایراد افتراء به مقامات و هر یک از افراد کشور و توهین به اشخاص حقیقی و حقوقی
- افشای روابط خصوصی افراد و تجاوز به حریم اطلاعات شخصی آنان
- فعالیت‌های تجاری و مالی غیرقانونی و غیرمجاز از طریق شبکهٔ اطلاع‌رسانی و اینترنت از قبیل: جعل، اختلاس و قمار
- انتشار اطلاعات حاوی کلیدهای رمز بانک‌های اطلاعاتی، نرم‌افزارهای خاص، صندوق‌های پست الکترونیکی و یا روش شکستن آنها
- خرید و فروش و تبلیغات در شبکهٔ اطلاع‌رسانی و اینترنت از کلیهٔ کالاهایی که منع قانونی دارند.
- هر گونه نفوذ غیرمجاز به مراکز دارندهٔ اطلاعات خصوصی و محرمانه و تلاش در جهت شکستن قفل رمز سیستم‌ها
- هر نوع حمله به مراکز اطلاع‌رسانی و اینترنتی دیگران برای از کار انداختن و یا کاهش کارایی آنها
- هر گونه تلاش برای انجام شنود و بررسی بسته‌های اطلاعاتی در حال گذر در شبکه که به دیگران تعلق دارد و نیز ایجاد هر گونه شبکه و برنامهٔ رادیویی و تلویزیونی بدون هویت و نظارت سازمان صدا و سیما.
انتخابات ریاست جمهوری دهم[ویرایش]
در جریان دهمین انتخابات ریاست جمهوری که رقبای احمدی‌نژاد به دلیل عدم دسترسی به صدا و سیما و روزنامه‌ها به اینترنت روی آوردند دولت احمدی‌نژاد بسیاری از شبکه‌های اجتماعی و وب‌گاه‌های اشتراک فیلم و عکس و پیام‌رسانی همچون فیس بوک، یوتیوب، توییتر، فلیکر، وب‌گاه ایرانی «کلوب» و همچنین وب‌گاه‌های خبری آنان را فیلتر کرد. در روزهای انتخابات ایران نیز تقریباً تمامی وب‌گاه‌های حامی میرحسین موسوی اعم از اصلاح‌طلب و اصولگرایان متمایل به ایشان فیلتر شدند که با اعتراض عمومی مواجه گردید.[۲۲][۲۳]
همچنین در این دوره دولت شروع به فیلتر اینترنت در سطوح دیگر نیز کرد. در این دوره درگاه‌های مورد استفادهٔ پیام‌رسان‌های الکترونیک (مانند جی. تاک، یاهو مسنجر و...) فیلتر و از دسترس خارج شدند و همچنین ارتباط با بسیاری از نشانی‌های امن که از فناوری ssl استفاده می‌کردند، دچار وقفه و در نتیجه امکان ورود به وب‌گاه‌هایی که نیازمند ارتباط امن بودند (مانند جیمیل) با مشکل مواجه شد.
فیلترینگ در دولت دهم[ویرایش]
از ابتدای سال ۱۳۸۹ در صفحهٔ نمایش‌دهندهٔ پیغام فیلتر شدن وب‌گاه مورد نظر، اسامی تعدادی از وب‌گاه‌های دولتی نمایش داده می‌شد که مخاطبان را ترغیب به بازدید از آنها می‌نمود. این اقدام با مخالفت مدیران سایر وب‌گاه‌های خصوصی فیلتر نشده مواجه شد و آنها این اقدام را بر خلاف قانون استفادهٔ آزاد (رقابت‌پذیری) از پایگاه‌های اینترنتی دانستند.[۲۴][۲۵]
در اوایل بهمن‌ماه ۱۳۹۰، وب‌گاه تابناک به نقل از یک مقام قضایی خبر از احتمال فیلترشدن وب‌گاه‌هایی داد که در روند بازار طلا و ارز اخلال ایجاد می‌کنند، در این خبر آمده بود که استفاده از عبارت‌هایی مثل «بازار غیررسمی» و «پیش بینی کارشناسان»، غلط و غیر معتبر است و در صورت احراز تخلف، به جرم «اخلال در نظام اقتصادی» با آنها برخورد و وب‌گاه به دستور مقامات قضایی مسدود خواهد شد.[۲۶]
حکومت ایران برای جلوگیری از اطلاع‌رسانی دربارهٔ تظاهرات هواداران جنبش سبز در ۲۵ بهمن ۱۳۸۹ حتی برای مدتی واژهٔ «بهمن» را در موتورهای جستجوی اینترنتی فیلتر کرد.[۲۷]
در سال ۱۳۹۰ در آستانه جشن سالگرد انقلاب ۵۷ ایران با توجه به اعلان تظاهرات اعتراض‌آمیز در ۲۵ بهمن، سرویس‌های جیمیل و ایمیل یاهو، پورت‌های وی پی ان و همچنین پروتکل HTTPS از اولین دقایق روز ۲۰ بهمن فیلتر شد.[۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳] در پی این اقدام احمد توکلی، رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس، نسبت به «فیلترینگ مردم‌آزار» هشدار دارد و آن را «هزینه‌تراشی» دانست و خواستار توضیح منطقی دربارهٔ آن شد.[۳۴]
سعید مهدیون، مدیرعامل شرکت فناوری اطلاعات، دربارهٔ ایمیل ملی و علت بسته شدن سرویس ای میل‌هایی نظیر جی میل و یاهو در بهمن ماه ۱۳۹۰ گفت: «در مورد بسته شدن این سرویس اگر هر کسی اعتراضی داشته باشد، باید به سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی منتقل کند؛ ولی از نظر بنده این یک فرصت حساب می‌شود و باید مردم کشور به سمت ایمیل ملی هدایت شوند.»[۳۵][۳۶][۳۷][۳۸]
ایران که بنا به گزارش سایت "ادی ان اس " دسترسی به یک چهارم سایتهای اینترنتی جهان را مسدود کرده است، یکی از بدنام‌ترین کشورها در زمینهٔ آزادی اینترنت است. حکومت ایران یکی از حکومت‌هایی است که سرعت اینترنت در ایران را کنترل و محدود نگاه داشته است. وضعیت فیلترینگ و موانع دسترسی به اینترنت در دوران هشت سالهٔ ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد شدیدتر و نام ایران بارها به عنوان "دشمن آزادی اینترنت" ذکر شد. جدیدترین گزارش مؤسسهٔ آمار و ریاضیات "آکامای" نیز رکورد "عقب‌مانده‌ترین سرعت اینترنت" در جهان را به نام ایران ثبت کرده است.[۳۹]
فیلترینگ در دولت یازدهم[ویرایش]
با آغاز به کار دولت حسن روحانی خبرهایی در مورد استفادهٔ برخی از مقامات جمهوری اسلامی از رسانه‌هایی اجتماعی انتشار یافت که از جملهٔ آنها استفادهٔ محمدجواد ظریف وزیر امور خارجهٔ ایران از توییتر و فیسبوک بود. در شهریور ۱۳۹۱ وب‌گاه‌های فیسبوک و توییتر — که از زمان اعتراضات به انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ ایران فیلتر بوده‌اند — به صورت موقت از فیلتر خارج شدند که از سوی برخی از رسانه‌های خارجی به عنوان نشانه‌های احتمالی تغییر سیاست جمهوری اسلامی در زمینهٔ محدودیت آزادی ارتباطات شهروندانش تعبیر شد. عبدالصمد خرم‌آبادی، دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، در این باره اعلام کرد که مشکل احتمالاً از برخی آی‌اس‌پیها بوده است و نسبت به قصور و مسئولیت کیفری آنها هشدار داد. در ۲۶ شهریور دسترسی به این وب‌گاه‌ها بار دیگر ناممکن شد.[۴۰]
فیلترینگ هوشمند[ویرایش]
 |
پیشنهاد شده است که فیلترینگ هوشمند اینترنت در این مقاله یا بخش ادغام گردد. (بحث) |
با دستور حسن روحانی در آبان ۱۳۹۳، طرح فیلترینگ هوشمند اینترنت در سه مرحله به اجرا در خواهد آمد.[۴۱]
فیلترینگ وب‌گاه‌های سرشناس در ایران[ویرایش]
مطابق تبصرهٔ ۳ مادهٔ ۱ قانون مطبوعات ایران که در سال ۱۳۷۹ به این قانون الحاق شده است، کلیهٔ وب‌گاه‌های خبری و نشریات الکترونیکی باید برای فعالیت‌های خود مجوز دریافت کنند. نداشتن مجوز علاوه بر اینکه می‌تواند موجب فیلترشدن وب‌گاه گردد، جرم نیز محسوب می‌شود.[۴۲][۴۳]
بعضی از وب‌گاه‌های مطرح ایران و جهان مانند جستجوگر گوگل،[۴۴] جستجوگر بینگ،[۴۵] فیسبوک و توییتر،[۴۶] وب‌گاه اکبر هاشمی رفسنجانی،[۴۷] وب‌گاه سید محمد خاتمی،[۴۸][۴۹] سحام نیوز،[۵۰] پرشین بلاگ،[۵۱] بلاگفا،[۵۲] بلاگر،[۵۳] وردپرس،[۵۴] خبر آنلاین،[۵۵] عصر ایران،[۵۶] تراوین،[۵۷] ویچت[۵۸] و وب‌گاه سفارت کشور انگلستان در ایران[۵۹] به صورت موقت یا دائم فیلتر و از دسترس خارج شده‌اند.
وب‌گاه گوگل پلاس نیز در ۲۰ تیر ۱۳۹۰ در حالی که چند روز از راه‌اندازی آن نگذشته بود در ایران فیلتر و از دسترس کاربران ایرانی خارج شد.[۶۰][۶۱]
ویکی‌پدیای فارسی نیز توسط کمیته‌ای متشکل از چندین سازمان با استناد به قانون جرایم رایانه‌ای در نیمه‌شب ۱۱ مهر ۱۳۸۹ (۳ اکتبر ۲۰۱۰) مسدود (فیلتر) شد که تا ظهر آن روز فیلتر بود اما پس از آن رفع فیلتر شد.[۶۲][۶۳]
سرویس جیمیل و بیشتر سرویس‌های گوگل در تاریخ ۲ مهر ۱۳۹۱ به طور رسمی فیلتر شد.[۶۴] این فیلترینگ، به دنبال اعتراضات ایجاد شده در جوامع مسلمان به انتشار پیش‌نمایش فیلم ضد اسلامی بی‌گناهی مسلمانان و عدم حذف آن از یوتیوب (که وابسته به گوگل است) صورت گرفت.[۶۵] در گزارش ماه اکتبر احمد شهید نموداری از صفحه‌های فیلترشده در وب‌گاه ویکی‌پدیا وجود دارد که نشان می‌دهد ۹۴۶ صفحه در این وب‌گاه فیلتر شده‌اند که از این میان ۴۱۴ مورد به مسایل مدنی و سیاسی، ۱۸۹ مورد به مسایل جنسی، ۱۳۷ مورد به مسایل مذهبی و ۹۷ مورد به مسایل حقوق بشری مربوط است.[۷]
ابزار مورد استفاده برای فیلترینگ[ویرایش]
تحقیقات در مورد روش‌های فیلترینگ اینترنت در ایران محدود بوده است که این برمی‌گردد به محدودیت دسترسی‌ها اتصالات شبکهٔ داخلی ایران و خطراتی که برای مشارکت‌کنندگان در این نوع مطالعات وجود دارد. همچنین ایران به صورت مداوم در شیوه‌های فیلترینگ خود تغییر ایجاد می‌کند.[۶۶]
بر اساس گزارش «سیتیزن لب» دانشگاه تورنتو، ایران برای فیلترینگ وبسایت‌ها از ابزارهای ساخت شرکت «بلو کوت» مستقر در کالیفرنیای آمریکا استفاده می‌کند. در حالی که به گفته «سیتیزن لب» این ابزارها در آمریکا برای ایجاد امنیت در اینترنت استفاده می‌شوند می‌توانند برای جلوگیری از دسترسی به اطلاعات و همین‌طور بررسی و ذخیره اطلاعات شخصی به کار گرفته شوند.[۶۷][۶۸]
رسانندگان خدمات اینترنتی در ایران موظفند نرم‌افزارهای کنترل محتوا که توانایی بررسی و مسدودکردن محتوا، زیر نظر گرفتن شدآمدهای نشانی‌های آی‌پی و فعالیت‌های کاربران اینترنت را دارند نصب کنند. این نرم‌افزارها به گونه پیکربندی می‌شوند که بتوانند وب‌گاه‌ها را بر پایهٔ کلیدواژه‌هایی که توسط رساننده و مدیران شبکه تعیین می‌شوند، فیلتر کنند.[۱۳]
در ایران از فناوری بازرسی ژرف بسته‌ها که توانایی کنترل درلحظهٔ داده‌ها را دارد نیز استفاده می‌شود. یک شرکت چینی به نام ZTE در سال ۲۰۱۰ میلادی این فناوری را به ایران فروخت که می‌تواند خطوط خانگی، همراه و اینترنت را زیر نظر بگیرد. مشخص نیست که به غیر از مبازره با ابزارهای ضد فیلتر، این فناوری تا چه حد مورد استفاده قرار می‌گیرد.[۱۳]
در آغاز فیلترینگ در ایران، رسانندگان هر کدام جداگانه آی‌پی‌هایی که متعلق به وب‌گاه‌های دارای «محتوای غیراخلاقی» بودند را مسدود می‌کردند، رفته‌رفته این سامانه جای خود را به سامانه‌ای که مستقیماً زیر نظر شرکت مخابرات ایران کنترل می‌شد داد. هم‌اکنون حکومت ایران از چندین روش متفاوت برای فیلترینگ اینترنت استفاده می‌کند، این روش‌ها عبارتند از:[۱۴]
- محدودکردن سرعت اینترنت پرسرعت
- در ایران سرعت اینترنت خانگی به ۱۲۸ کیلوبیت بر ثانیه محدود است که گفته می‌شود این محدودیت برای جلوگیری از دسترسی کاربران خانگی به محتواهای چندرسانه‌ای سطح وب استفاده می‌شود.) ( در سال های اخیر سرعت اینترنت افزایش یافته و تا ۸۱۹۲ کیلوبیت بر ثانیه هم رسیده است.)
- تغییرمسیر سامانهٔ نام دامنه
- پرسمان از سامانهٔ نام دامنه در ایران گاهی منجر به گرفتن نشانی اینترنتی نادرست محلی (۱۰٫۱۰٫۳۴٫۳۴) می‌شود.
- پالایش میزبان‌ها و کلیدواژه‌ها اچ‌تی‌تی‌پی
- گاهی فیلترینگ با دستکاری هدرهای میزبان اچ‌تی‌تی‌پی انجام می‌شود. همچنین گاهی دسترسی به نشانی‌های وبی که دارای کلیدواژه‌های مشخصی هستند مسدود شده است. در گذشته فهرست سیاهی که این واژه‌ها را در بر داشته تنها حاوی کلمات کلماتی بود که برای دسترسی به وب‌گاه‌های دارای محتوای بزرگسالان به کار می‌رفت، اما امروزه این فهرست سیاه برای فیلترکردن موضوعات حساس سیاسی و اقتصادی نیز به کار گرفته می‌شود.
- ایجاد وقفه در اتصال
- مشاهده شده است که ایران به‌ویژه در مقاطع حساس سیاسی و اقتصادی مانند انتخابات ریاست جمهوری، در اتصالات اینترنت خود وقفه می‌اندازد. این وقفه‌ها گاهی منحصراً روی یک پروتکل مشخص اینترنتی یا یک وب‌گاه مشخص ایجاد می‌شوند و گاهی به طور کامل کل شدآمد اینترنتی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. گزارش شده است که برخی از پروتکل‌ها همچون اچ‌تی‌تی‌پی‌اس، تونل‌های وی‌پی‌ان، و اس‌اس‌اچ در مقاطع زمانی مختلف مسدود یا کُند شده‌اند.
همچنین گفته می‌شود ایران قادر به انجام حملات مرد میانی است و در سال ۲۰۱۱ میلادی فردی که خود را ایرانی معرفی کرده بود توانست به گواهی‌نامه‌های امنیتی شرکت دیجی‌نوتار نفوذ کند و صدها گواهی‌نامهٔ جعلی برای وب‌گاه‌های مختلف از جمله گوگل جعل نمود. بعدها گزارش شد که این گواهی‌نامه‌های جعلی برای حمله به بیش از ۳۰۰٬۰۰۰ کاربر اینترنتی مورد استفاده قرار گرفته‌اند که بیشترشان از ایران بودند.[۶۹]
تأسیس نسخهٔ ایرانی سایتهای محبوب[ویرایش]
از دیگر پروژه‌هایی که در دولت نهم و دهم آغاز شد تأسیس نسخهٔ فارسی سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی محبوب و پرمخاطب با کارکرد و گاه حتی چهرهٔ یکسان است. آپارات به جای یوتیوب، فارسی فیس و فیس نما به جای فیسبوک، موتور جستجو و ایمیل ملی برخی از شناخته‌شده‌ترین این اقدامات است.
الگوی جمهوری اسلامی ایران در ساخت نسخهٔ وطنی سایتهای محبوب، چین است که سال‌هاست به جای گوگل، جستجوگر بایدو و به جای توئیتر شبکهٔ اجتماعی کاملاً مشابه را راه‌اندازی کرده است. استقبال چندانی از این نسخه‌های وطنی صورت نگرفت و علی‌رغم صرف هزینهٔ هنگفت این تلاش دولت برای جذب و کنترل بیشتر کاربران عملاً به شکست انجامید. تاسیس «ایمیل ملی» برای مقابله با اقبال کاربران به جی میل از دیگر اقدامات این پروژه بود. در تیرماه ۱۳۹۲ و آخرین هفته‌های کاری دولت دهم نیز محمد حسن نامی، وزیر ارتباطات و فناوری اعلام کرد که زین پس هر ایرانی در کنار کدپستی، یک ایمیل ملی خواهد داشت. به گفتهٔ نامی برای دریافت این ایمیل باید به دفاتر پستی مراجعه و بعد از ثبت مشخصات، شناسهٔ کاربری دریافت کرد. اقدامی که ناظران از آن به‌عنوان گام جدی دیگری در کنترل ارتباطات شهروندان یاد می‌کنند.[۳۹]
اظهارنظرها[ویرایش]
محمدرضا آقامیری، عضو کارگروه تعیین محتوای مجرمانه اینترنتی، در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: «جیمیل ممکن است به کمک اخلالگران بیاید، ما هیچ وقت گوگل را در خدمت رسانی به کاربران ایرانی مناسب نمی‌بینیم چرا که گوگل در خدمت سازمان سیا است. اینترنت مهمان ناخوانده است و به زودی «فیلترینگ یکپارچه و بومی» راه‌اندازی خواهد شد و گوگل «علم دشمنی» با نظام برداشته است.»[۷۰][۷۱]
در بهمن ماه ۱۳۹۰، چندین روز پورت‌های وی پی ان و همچنین پروتکل HTTPS بسته شد و خدمات ای میل در ایران با قطع شدن مواجه شد که باعث اعتراض برخی خبرگزاری‌های داخل ایران شد.[۷۲][۷۳][۷۴][۷۵] سعید مهدیون، مدیرعامل شرکت فناوری اطلاعات، درباره ایمیل ملی و علت بسته شدن سرویس ای میل‌هایی نظیر جی میل و یاهو در بهمن ماه ۱۳۹۰ گفت: «در مورد بسته شدن این سرویس اگر هر کسی اعتراضی داشته باشد، باید به سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی منتقل کند؛ ولی از نظر بنده این یک فرصت حساب می‌شود و باید مردم کشور به سمت ایمیل ملی هدایت شوند.»[۷۶][۷۷][۷۸][۷۹]
جستارهای وابسته[ویرایش]
پیوند به بیرون[ویرایش]
منابع[ویرایش]
- ↑ «پنج میلیون سایت اینترنتی در کشور فیلتر شده‌است». خبرگزاری مهر، ۱۳۸۷/۰۸/۲۸.
- ↑ Simurgh Aryan, Homa Aryan and J. Alex Halderman. “Internet Censorship in Iran: A First Look”. J. Alex Halderman, August 2013. 4. Retrieved 23 August 2013.
- ↑ «آیین‌نامه کاربری صوتی اینترنتی به زودی ابلاغ می‌شود» (فارسی). روزنامه ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۵ بهمن ۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۱۶ دی ۱۳۸۰ / ۲۵ بهمن ۱۳۸۹.
- ↑ "صفحه فیلترینگ سایت‌ها تغییر کرد". Retrieved ۲۰۱۰–۰۴-۰۱.
- ↑ «صفحه فیلترینگ سایت‌ها تغییر کرد + عکس». تابناک، ۰۹ فروردین ۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۱۲ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ شیرازی، علیرضا. «نقدی بر صفحه جدید فیلترینگ». وب‌نوشت شخصی علیرضا شیرازی، شانزدهم فروردین ۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۱۲ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ «احمد شهید نقض حقوق بشر و فشار تحریم بر مردم ایران را نگران‌کننده خواند». بی‌بی‌سی فارسی، 23 اکتبر 2013.
- ↑ “Special report on Internet surveillance, focusing on 5 governments and 5 companies "Enemies of the Internet"”. Reporters Without Borders, 15 March 2013. Retrieved 23 مارس 2013.
- ↑ «گزارش خانه آزادی: ادامه زوال وضعیت آزادی اینترنت در جهان». رادیو فردا. ۱۳۹۳/۰۹/۱۳. بازبینی‌شده در ۲۰۱۴-۱۲-۰۵.
- ↑ «فیلترینگ، هجدهمین سایت پربازدید ایرانی!». تابناک، ۱۳۸۷/۰۶/۶.
- ↑ «Top Sites in Iran». الکسا، ۲۵ بهمن ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۵ بهمن ۱۳۸۹.
- ↑ «Ranking of peyvandha.ir in Alexa». الکسا، ۲۵ بهمن ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۵ بهمن ۱۳۸۹.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ «Internet Censorship in Iran: An Infographic». iranmediaresearch، Mar 13, 2013.
- ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ Simurgh Aryan, Homa Aryan and J. Alex Halderman. “Internet Censorship in Iran: A First Look”. J. Alex Halderman, August 2013. 2. Retrieved 23 August 2013.
- ↑ «فیلترینگ سایت‌ها، چرا و چگونه؟». IRITN، ۲۸ فروردین ۱۳۸۵. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «کمیته ۱۳ نفره تعیین مصادیق فیلترینگ تشکیل می‌شود». مدیانیوز، ۸ دیماه ۱۳۸۷. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «صفحه جدید فیلترینگ آزاردهنده‌تر می‌شود». پایگاه خبری تحلیلی فرارو، ۲۴ شهریور ۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۱۲ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «فیلتر شدن «موج سوم»، هجوم با گاز فلفل به دفتر و استودیوی «موج سوم» و پلمبر آن با حکم قاضی مرتضوی». موج سوم، ۲۳ خرداد ۱۳۸۸.
- ↑ «کارگروه تعیین مصادیق محتوا مجرمانه». بازبینی‌شده در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۳.
- ↑ «متن کامل قانون جرائم رایانه‌ای (مادهٔ ۲۲)». بازبینی‌شده در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۳.
- ↑ ««قانونی برای فیلترینگ وجود ندارد»». رادیو زمانه، ۱ خرداد ۱۳۸۷.
- ↑ «آغاز دور جدید فیلترینگ سایتهای اینترنتی در کشور». هموطن سلام، ۱۹ فروردین ۱۳۸۸.
- ↑ «سایت فیسبوک، یکی از محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی جهان، در ایران فیلتر شد.». ایتنا.
- ↑ سال نو و فیلترینگ نو
- ↑ نقدی بر صفحه جدید فیلترینگ
- ↑ «هشدار قضایی به سایتهای نرخ طلا و ارز». تابناک، ۰۴ بهمن ۱۳۹۰. بازبینی‌شده در ۱۲ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ Iran opposition 'planning protests' D. Parvaz, Aljazeera, 13 feburary 2011
- ↑ GMAIL و YMAIL مجدداً از کار افتادند
- ↑ الف - خدمات پست الکترونیک مجدداً قطع شد، روز سه شنبه وصل شد
- ↑ خبرآنلاین - نسخه تلکس
- ↑ محدودیت اینترنت، خواست چه کسی است؟ - Tabnak.IR | تابناک
- ↑ «ایمیل‌ها چرا قطع است؟ / سازمان فناوری: به زیرساخت مربوط است / زیرساخت: سازمان فناوری مسئول است». khabaronline، ۱۳۹۰/۱۱/۲۲. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «عدم دسترسی به پست الکترونیک «یاهو» و «جیمیل»». تابناک، ۲۱ بهمن ۱۳۹۰. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «توکلی: فیلترینگ بی‌ضابطه، هزینه‌زاست». تابناک، ۲۳ بهمن ۱۳۹۰. بازبینی‌شده در ۱۲ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ مسدود شدن Gmail فرصتی برای ایمیل ملی - Tabnak.IR | تابناک
- ↑ کاهش سرعت اینترنت و بازنشدن برخی از سایت ها
- ↑ خبرآنلاین - پاس‌کاری توپ اختلال در اینترنت توسط مسوولان
- ↑ خبرآنلاین - ایمیل‌ها چرا قطع است؟ / سازمان فناوری: به زیرساخت مربوط است / زیرساخت: سازمان فناوری مسئول است
- ↑ ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ هشت سال اینترنت در دولت محمود احمدی‌نژاد، دویچه‌وله فارسی
- ↑ «توئیتر و فیسبوک در ایران باز هم مسدود شدند». بی‌بی‌سی فارسی، 17 سپتامبر 2013.
- ↑ دویچه‌وله
- ↑ «برخورد با سایتهای خبری بدون مجوز». سایت خبری تحلیلی تابناک. ۲۰۱۲-۰۶-۲۶. بازبینی‌شده در ۲۰۱۴-۰۸-۱۰.
- ↑ «رتبه‌بندی خبرنگاران در آینده نزدیک/فیلتر سایتهای بدون مجوز». ایسنا، ۱۹ مرداد ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در 2014-08-10.
- ↑ «گوگل هم فیلتر شد». خبر آنلاین، ۷ مهر ۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «فیلترینگ به جستجوگر بینگ هم رحم نکرد». وین بتا، ۷ دی ۱۳۹۰. بازبینی‌شده در ۲۳ بهمن ۱۳۹۰.
- ↑ «فیسبوک و توییتر فیلتر شدند». خبر آنلاین، ۲ خرداد ۱۳۸۸. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «دلایل فیلتر شدن سایت هاشمی رفسنجانی/ اتمام دادگاه جاسوس آمریکایی». ۱۲ دی ۱۳۹۰. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «ممنوعیت فعالیت سایت خاتمی در ایران». بی‌بی‌سی فارسی. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «ارائه خدمات میزبانی به سایت محمد خاتمی در داخل ایران ممنوع شد». رادیو فردا، ۱۴ آبان ۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «سحام نیوز فیلتر شد». فارس نیوز، ۸ شهریور ۱۳۸۸. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «پرشین بلاگ فیلتر شد». فارس نیوز، ۳۰ خرداد ۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «بلاگفا فیلتر شد». فارس نیوز، ۳۰ خرداد ۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «سایت بلاگر فیلتر شد». خبرگزاری ایتنا، ۶ اردیبهشت ۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «وردپرس فیلتر شد». عصر ایران، ۲۱ بهمن ۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «خبرآنلاین با دستور مسئولین فیلتر شد». وب‌گاه الف، ۳۰ آذر ۱۳۹۰. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «سایت خبری عصر ایران فیلتر شد». خبرگزاری آفتاب، ۱۴ اسفند ۱۳۸۶. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «بازی آنلاین «تراوین» فیلتر شد». Fars News Agency، 91/10/13.
- ↑ «گفتگو با عضو کارگروهی که به فیلترینگ «ویچت» رأی داد؛ «شاید برگردانیم»». سیتنا، 2 دی، 1392.
- ↑ «سایت سفارت انگلیس در ایران فیلتر شد». مهر نیوز، ۱ دی ۱۳۹۰. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ ««گوگل پلاس» هم در ایران فیلتر شد». رادیو فردا، ۲۱ تیر ۱۳۹۰. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ «فیلترینگ گریبانگیر گوگل پلاس هم شد». خبرگزاری ایتنا، ۲۰ تیر ۱۳۹۰. بازبینی‌شده در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲.
- ↑ ««ویکی‌پدیای فارسی» فیلتر و رفع فیلتر شد». ۱۱ مهر ۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۱۱ مهر ۱۳۸۹.
- ↑ «سایت «ویکی‌پدیا فارسی» فیلتر و رفع فیلتر شد». ۱۱ مهر ۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۱۱ مهر ۱۳۸۹.
- ↑ http://www.tabnak.ir/fa/news/274345/گوگل-و-جي‌ميل-از-دسترس-خارج-شدند
- ↑ http://www.guardian.co.uk/world/2012/sep/23/iran-block-access-google-gmail
- ↑ Simurgh Aryan, Homa Aryan and J. Alex Halderman. “Internet Censorship in Iran: A First Look”. J. Alex Halderman, August 2013. 1. Retrieved 23 August 2013.
- ↑ «کاربرد ابزار فیلترینگ آمریکایی در شرکت مربوط به سپاه». رادیوفردا، ۱۹ تیر ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱۹ تیر ۱۳۹۲.
- ↑ «Some Devices Wander by Mistake: Planet Blue Coat Redux». سیتیزن لب، ۱۷ تیر ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱۹ تیر ۱۳۹۲.
- ↑ Simurgh Aryan, Homa Aryan and J. Alex Halderman. “Internet Censorship in Iran: A First Look”. J. Alex Halderman, August 2013. 2-3. Retrieved 23 August 2013.
- ↑ خبرآنلاین - عضو کمیته فیلترینگ: در برخی موارد فیلترینگ، افراط صورت می‌گیرد / جیمیل ممکن است به کمک اخلالگران بیاید
- ↑ MehrNews.com - Iran, world, political, sport, economic news and headlines
- ↑ GMAIL و YMAIL مجدداً از کار افتادند
- ↑ الف - خدمات پست الکترونیک مجدداً قطع شد، روز سه شنبه وصل شد
- ↑ خبرآنلاین - نسخه تلکس
- ↑ محدودیت اینترنت، خواست چه کسی است؟ - Tabnak.IR | تابناک
- ↑ مسدود شدن Gmail فرصتی برای ایمیل ملی - Tabnak.IR | تابناک
- ↑ کاهش سرعت اینترنت و بازنشدن برخی از سایت ها
- ↑ خبرآنلاین - پاس‌کاری توپ اختلال در اینترنت توسط مسوولان
- ↑ خبرآنلاین - ایمیل‌ها چرا قطع است؟ / سازمان فناوری: به زیرساخت مربوط است / زیرساخت: سازمان فناوری مسئول است
|
||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||
