لهجه اصفهانی

نقشه پراکندگی گویش ها و لهجه های ایرانی

لهجه اصفهانی یکی از لهجه‌های زبان پارسی است. فارسی اصفهانی لهجه‌ای از فارسی معیار است که با آن تفاوت‌های آوایی، واژگانی و گهگاه ساخت‌واژه‌ای دارد. تفاوت لهجه اصفهانی با دیگر لهجه‌های زبان پارسی، هم در زیر و زبر آوایش واژه‌ها می‌باشد، و هم در آهنگ ادای جمله‌ها است. در لهجه اصفهانی، واژه‌هایی نیز بکار می‌رود که در دیگر لهجه‌ها کمتر بکار می‌روند و یا فراموش کرده اند>میرسید علی جناب، رضوان پورعصار. فرهنگ مردم اصفهان. چاپ نخست. سازمان فرهنگی هنری شهرداری اصفهان، ۱۳۸۵. شابک ‎۹۶۴-۹۶۱۰-۱-۴.  </ref>

لهجه قدیمی اصفهانی

لهجه کنونی مردم اصفهان باز مانده، دگرگون‌یافته و سائیدهٔ زبان پهلوی از دوره پارسی میانه می‌باشد. لهجه اصفهانی، به عنوان گونه محاوره‌ای ویژه مردمان اصفهان، از همان روزگار ساسانیان، در کنار زبان پهلوی (پارسیک) وجود داشته و پا به پای دیگر لهجه‌های پهلوی درگوشه و کنار سرزمین ایران و گویش‌های آغازین آنها، می‌بالیده‌است. در سده‌های نخست و دوم هجری، میان پارسی دری رایج در خراسان با پارسی رایج در مناطق مرکزی و جنوبی ایران برخی تفاوت‌های لهجه‌ای وجود داشته‌است. در پارسی رایج در خراسان وام‌واژه‌های پارتی بیشتر بوده و پارسی مناطق مرکزی و به ویژه جنوبی به پهلوی بیشتر همانندی داشته‌است. به دلیل اینکه لهجه اصفهانی، از لهجه‌های مرکزی ایران می‌باشد، می‌توان گفت که اصفهانی گونه محاوره‌ای از پهلوی بوده که در اصفهان به آن سخن گفته می‌شده‌است.

قدیمی‌ترین ماخذی که در آن به لهجه اصفهانی اشاره شده بهینه التقاسیم فی معرفه‌الاقالیم تالیف ابوعبدالله محمدبن احمدالمقدسی در سده چهارم هجری است. بر اساس نوشته‌های ابن مقفع در سده پنجم، مردم اصفهان هنوز با زبان پهلوی کمابیش آشنا بودند و به آن گفتگو می‌کردند.
اوحدی اصفهانی، شاعر سده هشتم، چند غزل به گویش قدیمی اصفهانی سروده‌است که در دیوانش ثبت است و جزو فهلویات شناخته می‌شود.:

دیم تو خورد و چشم مو تر		هشکش ویکر وان خوزارو
واتت که سر فلا کروهینی تو ساعتی		کین آه سوته دل بهر چه تو وات ایستاده بو

و همچنین یک بیت دیگر

او ذیر وراده و یم نارو

از بوی تو واذ صبح تارو

در این چند بیت از اوحدی به گویش قدیمی اصفهانی، با وجود تاثیرپذیری از فارسی دری، هنوز آثار زمان پهلوی مشهود است و تا اندازه‌ای برای دری زبانان نامفهوم است.

همچنین نمونه‌هایی از لهجه اصفهانی مربوط سده هشتم در لطایف عبید زاکانی آمده‌است.

نمونه‌های لهجه اصفهانی در ادبیات معاصر

نمونه‌های معاصر از لهجه اصفهانی را می‌توان در کتاب سر و ته یک کرباس یا اصفهان نامه محمدعلی جمالزاده که در سال ۱۳۳۵ منتشر شده، یافت. در این کتاب تأکید جمالزاده بر لهجه اصفهانی و کوشش برای ضبط دقیق واژگان به لهجه محلی است.

زیر لهجه‌ها و لهجه‌های وابسته به اصفهانی

لهجه اصفهان کنونی علاوه بر لهجه خاص شهر اصفهان، لهجه‌های روستاهای اطراف آن از جمله وانشان، قهرود، کشه، زفره، سده، جرقویه، گز، محلات، گلپايگان، خوانسار، كاشان ، مورچه خورت، دیگر گویش‌های روستایی این منطقه را شامل می‌شود. در محله‌های مختلف شهر اصفهان، بر اساس تفاوت‌های اجتماعی، تفاوت‌هایی در لهجه اصفهانی وجود دارد. همچنین مهاجرین استان‌های دیگر بویژه خوزستان باعث تغییرات و پیدایش زیر لهجه‌های اصفهانی شده‌اند.

در اطراف شهر اصفهان رگه‌هایی از گویش‌های باستانی مانند پهلوی و اوستایی وجود دارد و در گفتار روزمره مردمان شهرهایی مانند سده، گز، مورچه خورت و جرقویه هنوز هم می‌توان بسیاری از واژه‌های پهلوی را یافت.

آواشناسی و دستگاه آوایی

دستگاه آوایی لهجه اصفهانی در برخی موارد با فارسی معیار تفاوت‌هایی دارد که در ادامه به شماری از آنها اشاره می‌شود:

• واک ج dʒ در زیرلهجه برخی محله‌های اصفهان بصورت غلیظ dʒ و یا واکی میان ج و ز zdʒ ادا می‌شود.
• در فارسی اصفهانی، گاهی زبر æ به زیر ə دگرگون می‌شود. نمونه‌هایی از آن در جدول زیر آمده‌است:

فارسی معیار	فارسی اصفهانی	آوانگاری
از	اِز	əz
پدر	پِدِر	pədər
پسر	پِسِر	pəsər
گنبد	گُمبِز	gombəz
مگس	مَگِز یا مِگِز	mægəz یا məgəz
قفس	قَفِس	qæfəs
بِزَن	بِزِن	bəzən
نمک	نَمِک یا نِمِک	næmək یا nəmək
نَفَس	نَفِس یا نِفِس	næfəs یا nəfəs

• دگرگونی o به uː : نمونه‌هایی از آن در جدول زیر آمده‌است:

فارسی معیار	فارسی اصفهانی	آوانگاری
دکان	دکون	dokkuːn
شما	شوما	uːma∫
کجا	کوجا	kuːdʒʒa

• دگرگونی æ به o : نمونه‌هایی از آن در جدول زیر آمده‌است:

فارسی معیار	فارسی اصفهانی	آوانگاری
مَغازه	مُغازه	moqaze
مناره	مُنار	monar

• کارواژه (فعل) کمکی است در بیشتر موارد (همچنین در کارواژه‌های گذشته نقلی) به –ِس əs دگرگونی و فرسایش یافته‌است:

فارسی معیار	فارسی اصفهانی	آوانگاری
خورده‌است	خوردِس	xordəs
گفته‌است	گفتِس	goftəs
چه خَبَر است؟	چه خَبِرِس؟	t∫e xæberəs
درست است	دُرُسِس	doros(t)əs
بهتر است	بهتِرِس یا بِیْتِرس	beyterəs
بس است	بَسِس	bæsəs

• شناسه دوم شخص یکان (مفرد) در کارواژه‌های گذشته نقلی به ey فرسایش یافته‌است:

فارسی معیار	فارسی اصفهانی	آوانگاری
رفته‌ای	رفتِیْ	ræftey
خورده‌ای	خوردِیْ	xordey
خوانده‌ای	خوندِیْ	xundey
گفته‌ای	گفتِیْ	goftey

• اجزای ترکیب‌های اضافی و وصفی در فارسی با یک –ِ é به هم پیوند داده می‌شوند. در فارسی اصفهانی این پیوند گاهی با iː انجام می‌شود:

فارسی معیار	فارسی اصفهانی	آوانگاری
درِ باغ	دری باغ	dær-i: baq
گلِ قشنگ	گلی قشنگ	gol-iː qæ∫æng
آدمِ خوب	آدِمی خُب	adəm-iː xob

• آوایش پیوندواژه (حرف ربط) و، در بیشتر موارد به آ دگرگون می‌شود.

فارسی معیار	فارسی اصفهانی
گل و بلبل و سنبل	گلا بلبلا سنبل
خوبی و بدی	خُبیا بدی
شیرین و فرهاد	شیرینا فرهاد

• آوایش پیوندواژه پس، در بیشتر موارد به پَ فرسایش می‌یابد.

فارسی معیار	فارسی اصفهانی
پس کجایید؟	پَ کوجایْن؟
پس چرا نمی‌آیی؟	پَ چرا نیمییَیْ؟

• حرف نشانه مفعولی را ، اگر بعد از ضمیر ملکی چسبان بیاید، به ا دگرگون می‌شود

کتابت را بخوان

کتابدا بوخون

• نشانه جمع (ها)، در بیشتر موارد به ا فرسایش می‌یابد. اگر واژه‌ای به ه پایان یابد، این ه، پیش از جمع بستن با ا، حذف می‌شود

فارسی معیار	فارسی اصفهانی
درخت‌ها	درختا
بچه‌ها	بِچا
گربه‌ها	گربا

• در ساخت کارواژه امری، گاهی بجای افزودن ﺑِ پیش از ستاک، ﺑﻴ یا بو افزوده می‌شود:

فارسی معیار	فارسی اصفهانی
بنشین	بیشین
بریز	بیریز
بگیر	بیگیر
ببین	بیبین
بکن	بوکون
بخوان	بوخون
بگو	بوگو
بخور	بُخور

تفاوت‌های دستوری لهجه اصفهانی

لهجه اصفهانی در برخی موارد از نظر دستوری تفاوت‌هایی به پارسی معیار دارد که در ادامه به شماری از آنها اشاره می‌شود:

• گاهی برای تاکید بر انجام کاری از دِ استفاده می‌شود:

دِ بیا دِ
دِ برو دِ
دِ پَ چرا نیمیای؟

نوع دیگر تاکید امر، با افزودن یا به کارواژه امر، ایجاد می‌شود: بُخوریا، بسونیا، بوگویا

• در فارسی اصفهانی، شناسهٔ کارواژه دوم کسِ جمع، در بیشتر موارد این in است

فارسی معیار	فارسی اصفهانی
رفتید	رَفدین
گفتید	گفدین
می‌رَوید	می‌رین
می‌گویید	می‌گیْن miguːyn

هم چنین نمونه‌های خوبید، خونه‌اید، کجایید، به شکل خُبیند، خونِیند xuːneynd و کوجایند به کار می‌رود.

• شناسهٔ کارواژهٔ دوم کسِ جمع پایان یافته با واکه‌های o, e, a و u را -yn نوشته‌اند. اما افزون برآن (و بیشتر از آن) -ynd نیز به کار می‌رود؛
• گونه‌های می‌گووَم، می‌گووِد و می‌گووَند امروز دیگر کاربردی ندارد و به جای آنها گفته می‌شود: می‌گَم، می‌گِد و می‌گَن (گَند)
• پس از واژه‌های پایان یافته به واکه‌های o , i و u دریکم کسِ یکان و سوم کسِ همخوان‌های y یاv پیش از آن می‌آید: -yand, -yam.و.-vand,-vam
• شناسه‌های -n و -yn به گونهٔ -nd و ynd هم به کار می‌رود
• در بیان نشانهٔ ناشناسه (نکره)، ye peser-i را دربرابر «یک پسری» آورده‌اند. اما گذشته ازین (و بیشتر از این) ye peser-ey (پسری، پسری ناشناخته) گفته می‌شود.
• آمدن e∫ -e∫un درپایان ساخت سوم کس مفرد (میادِش) و جمع نیسندِشون، (نیستند شان)، رَفدَندِشون (رفتند شان)، می‌یاندِشون (می‌آیند شان).

واژگان ویژه لهجه اصفهانی

در لهجه اصفهانی واژه‌هایی هنوز کاربرد دارد که در دیگر لهجه‌های زبان فارسی یا فراموش شده‌اند و یا به گونه دیگری بکار می‌روند.

برخی از کارواژه‌های لهجه اصفهانی:

واژه اصفهانی	معنی
اِسِدَن	ستاندن
تابیدن	گشت و گذار کردن
تُریدن	چرخ خوردن
چزوندن (آدِما می‌چِزونِد)	چزاندن: زخم زبان زدن (به آدم، زخم زبان می‌زند)
درا پیش کردن	در را کامل نبستن
لووه زدس	التماس کرده
جَلْد (جلدی بیا اینجا)	تند (تند/زود بیا اینجا)
رفتُ را کردن	رفت و آمد داشتن
لولیدن	جنبیدن
جوریدن	جوییدن
جُسَن	جُستن
جِسن	جَستن
پکیدن	ترکیدن
گوسولدن، گوسلیدن	گسلاندن (پاره کردن)
گوسوختن	گسیختن
کار دادن	هنوز کارایی داشتن
کوفدن	کوبیدن
ورمالیدن	فرار کردن

پیوند به بیرون

• حبيب برجيان. «زبان گفتار شهر اصفهان کی و چگونه فارسی شد؟». اسفند ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱۸ بهمن ۱۳۹۳.