کردهای خراسان

کردهای خراسان
کل جمعیت
۰٫۵ ميليون
نواحی با بیشترین جمعیت
بترتیب جمعیت: استانهای خراسان شمالی، خراسان رضوی و گلستان
زبان‌های رایج
کردی کرمانجی
ادیان و مذاهب
اسلام شیعه

پراکنش اقوام کرد در خاورمیانه. بالا سمت راست پراکنش کردهای خراسان را نشان می‌دهد.

کُردهای خراسان بخشی از مردم کرد ایران‌اند که پراکنش آنان در منطقه شمال خراسان بزرگ است که این منطقه با نام کردخانه شناخته می‌شود. زبان مردم این منطقه کردی کرمانجی و دین آنان اسلام است. فرهنگ کردهای خراسان با تفاوت‌های جرئی همانند فرهنگ کردی مردم سرزمین کردستان است. کردهای خراسان مسلمان شیعه مذهب‌اند و جمعیتشان با استناد به دانشنامه ایرانیکا «نیم میلیون» است.و برخی از آمارها تا یک و نیم میلیون براورد میشود.«کردهای خراسان از ترکیب کردستان بزرگ کرد های سوریه ، قفقاز ،باکو ،ترکیه ،کردهای جنوب عراق ، ماکو و مهاباد تشکیل شده اند و کردهای افغانستان، پاکستان وهندوستان هم از خراسان به آن ولایت رفته‌اند .» ادبیات شفاهی این مردم به علت نداشتن رسم‌الخط کرمانجی خراسان در معرض آسیب است.

پیشینه

مردم کردتبار منطقهٔ خراسان بنا به منابع تاریخی نوادگان کردهایی هستند که در زمان شاه عباس از منطقه باختری دریاچه ارومیه به این نواحی برای نگاهداری از مرزهای ایران کوچ داده شدند و بنا به روایتی دیگر شاه عباس آنان را به خاطر تضعیف سرکشی خان‌های کرمانجی و بکار بردن آنان در مقابله با حملات بی‌امان ازبکان,مغول و ترکمن به خراسان بزرگ کوچاند. کردها قبل از زمان صفویه نیز در خراسان سکنی داشته‌اند . کُرد بودن ابومسلم خراسانی خاطرات دعبل خزائی در راه عبور و رسیدن به مرو و برخورد او با کُردی های علوی ، خاطرات تیمور درکتاب منم تیمور جهانگشا ، که در مسیرقوچان به گروهی برمی خورد ؛ که می گویند : ما کُردیم و همزمان با دوره ی تیمور ، کلاویخو نیز در سفرنامه ی خود اشاره به وجود کردها در خراسان می نماید. دلیل بر وجود کردها پیش از زمان صفویه در خراسان است

جغرافیا

این منطقه در شمال خراسان در ایران قرار گرفته و ساکنان آن بیشتر اقوام کُرد است. این اقوام شامل حدود ۲۲ ایل یا طوایف مهم کُردی است. اکنون این منطقه با توجه به تقسیمات سیاسی ایران جزئی از استانهای خراسان شمالی، خراسان رضوی و گلستان به حساب می‌آید. شهرهای قوچان، شیروان، بجنورد، درگز، اسفراین، چناران، آشخانه و فاروج دارای اکثریت اقوام کرد و شهرهای مشهد، نیشابور و سبزوار دارای اقلیت کرد می‌باشند و بیشترین جمعیت کردنشین در شهرهای قوچان، شیروان ، بجنوردو اسفراین می‌باشند.

مردم

استان خراسان شمالی ۸۱۱هزار نفر جمعیت دارد که حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد آنان را کردها در برمی‌گیرند و کردها بزرگترین گروه قومی این استان‌اند. اینان شیعه مذهب هستند. حدوداً ۲۲ قبیله مهم و ۱۲۲ گروه از این قومیت در خراسان ساکن‌اند. کردهای خراسان از شاخه کرمانجها هستند و به زبان کرمانجی سخن می‌گویند. یکی از عمده ویژگیهای قوم کرمانج خراسان شمالی که افراد این قوم را از دیگر اقوام ممتاز می‌کرده پوشش مردان و زنان این قوم بوده‌است که اکنون تنها به عنوان زینت به کار برده می‌شود. تنها بعضاً این پوشش اصیل کرمانجی در میان زنان عشایر، آن هم زنان مسن‌تر، دیده می‌شود و گاه نیز اهالی خطه خراسان شمالی در مجالس جشن و شادی اقدام به پوشیدن لباسهای کرمانجی می‌کنند.

• ایل مراد خان که به (حسین‌زاده) شهرت دارندو بزرگ‌ترین ایل در شیروان هستند
• ایل عمارلو در نیشابور
• ایل مژدکانلو در نیشابور
• ایل زعفرانلو در نیشابور، قوچان، درگز، و مشهد ساکن هستند.
• ایل ملکشاهی و ایل شوهان در کاشمر
• ایل زنگنه در خراسان شمالی
• قوچان:طوایف زعفرانلو، برانلو، ارامانلو، سعدانلو، کیوانلو، عمارلو، شادلو، بچاوند، باوه نور در قوچان که همگی از ایل بزرگ حسنلو هستند. شیخ امیرانلو، سووانلو، پیچپرانلو، شاملو، بهادرانلو. توپکانلو، تیتکانلو، حمزه لو، رشوانلو، رودکانلو، زیدانلو
• بجنورد: ایل کرد افشار و دوانلو در مزوج و بجنورد
• رادکان: کاوانلو
• اردلان: شارلو، گوشانلو، ترسانلو، بادللو

فرمانروایان کرد خراسان از زمان شاه اسماعیل صفوی تا رضاشاه پهلوی

• حاج رستم یگ چموشگزگ که در دشت چالدران به امر سلطان سلیم امپراتور ترک عثمانی با یارانش به قتل رسید
• شاه علی خان کرد چموشگزگ که همراه شاه عباس در سال 1000 قمری وارد خراسان شد.
• شاهقلی سلطان میرایل جلیل چموشگزگ و امیرالامراء اکراد سال 1011 قمری
• یوسف خان سلطان، میرایل جلیل چموشگزگ 1037 قمری
• مهراب بیگ فرزند شاهقلی سلطان، ملقب به وکیل الاکراد(1038 قمری)
• قراخان پسر مهراب بگ وکیل الاکراد
• سام بگ سپهسالار و پدر زن نادرشاه (وکیل الاکراد)
• محمد حسین خان ایلخانی 1248 قمری معاصر نادرشاه و شاهرخ امیر گونه خانه ایلخانی معاصر شاهرخ نادری و آغامحمد خان قاجار
• رضا قلی خان ایلخانی مقتدرترین خوانین ایرانی متوفی 1249در تبعید آذربایجان سام خان ایلخانی فاتح امیر حسین خان شجاع الدوله نجفعلی خان کردشادلو نخستین ایلخانی بجنورد سال 1248 قمری
• هرات ملقب به شجاع الدوله متوفی 1311 قمری جعفرقلی خان شادلو ایلخانی مقتدر ملقب به سهام الدوله
• ایلخانی زعفرانلو مسعود 1275 قمری حاکم بجنورد و استرآباد مسموم 1278
• محمد ناصرخان شجاع الدوله پسر امیر حسین خان بنیانگذار شهر جدید قوچان متوفی 1320 قمری
• حیدر قلی خان سهام الدوله برادر جعفر قلی
• خان مسعود در سال 1288 قمری
• عبدالرضا خان شجاع الدوله یا محمد خان سهام الدوله (سردار مفخم) متوفی 1338 قمری برادرزاده حیدر قلی خان و متوفی 1322 قمری
• امیر حسین خان شجاع الدوله زعفرانلو حاکم بجنورد و استرآباد که آخرین حکم ایلخانیگری را از عزیزالله خان سالار مفخم (سردار معزز)

از زمان درگذشت آخرین ایلخان زعفرانلو در سال 1339 ، جامعه کوچ نشینی کردهای خراسان عملاً یک پیکر بدون سر است و نه دستگاهی با سلسله مراتب معین دارد و نه رئیسی که همه از وی اطاعت کنند … درحالی که حداقل به مدت دو قرن ، اداره و رهبری جامعه کرد خراسان به عهده دستگاهی با سلسله مراتب مشخص بود که در راس آن یک یا دو ایلخان قرار داشت که یکی از آنها در شهر قوچان و دیگری در بجنورد و گاهی نیز در شیروان مستقر بودند.ولی امروزه روابط بین طوایف و حتی بین محله های یک طایفه به حداقل خود رسیده است . اما از چند دهه پیش امنیت منطقه توسط دولت مرکزی تامین می شود و ژاندارم ها کوچ نشینان را خلع سلاح نموده و خصومت ها و ستیز ها را خاموش کرده اند.

آداب و رسوم عروسی

عروسی کردهای خراسان امروز فراتر از عروسی های رایج است و عملاً به جشن بزرگ و همایش فرهنگی در منطقه تبدیل شده است.حضور جمعیت از شهرهای مختلف ، هنرنمایی هنرمندان گوناگون،تجلیل از سرآمدان موسیقی وفرهنگ منطقه در برخی عروسی ها حضور زنان با لباس زیبا و رنگارنگ محلی،شعر خوانی شاعران محلی و توجه ویژه به استفاده از نمادهای بومی _محلی در تزیین جایگاه و محیط عروسی و بهره گیری از سنت های نیک شه واش( شادباش) و دیگر آیین های عروسی سبب شده است که هر عروسی به یک جنگ بزرگ فرهنگی و هنری منطقه تبدیل شود و سی دی این عروسی ها در کوتاهترین زمان و در سطح وسیعی مورد استفاده خانواده ها قرار گیرد و گاه یک عروسی سنتب فراتر از یک شهر و استان مورد استقبال قرار گرفته است. در قدیم عروسی های کردی سه شبانه روز و بنا به برخی نظرها و نوشته ها از جمله کتاب ارزشمند <رامشگران شمال خراسان> هفت شبانه روز به طول می انجامیده. به علت تغییر شرایط زندگی بیشتر عروسی های کردی در یک شبانه روز برگزار می شوند .

موسیقی کردی خراسان

گروه رقص کرمانج سال 1353 تخت جمشید

موسیقی کردی خراسان که سراسر شمال خراسان،یعنی از سرخس تا شمال گنبد کاووس(از مشرق به مغرب)و از باجگیران و درگز تا نیشابور و سبزوار(شمال به جنوب)را در بر می‌گیرد،از اصالت و ویژگی خاصی برخوردار است. گاهی شنونده را به اوج عرفان و معنویات و عالم ملکوتی سیر می‌دهد.زمانی در غم،هجران و سوز و گداز،اشک چشم شنونده را سرازیر می‌کند و زمانی،به اوج شادی،رقص و پایکوبی وامی دارد.این اصالت و گستردگی،از تاریخ پر فراز و نشیب و سرزمینهای پست و بلند،کوهستان‌ها، جلگه‌ها،کوچ‌ها و جابجایی و برخورد با اقوام و ملل مختلف،طبیعت و آبشارها،نغمه پرندگان و…نشأت گرفته است. موسیقی کردی خراسان چهار جنبه دارد:1-دینی 2-رزمی 3-بزمی 4- سوگی.هر یک از این چهار اصل نیز به مقامها،آهنگها و شاخه‌های متعددی تقسیم می‌گردد. سازهای زهی رایج در میان کردهای خراسان عبارتند از: کمانچه،دوتار،شش‌تار،تنبور(که چهار سیم دارد و اکنون در بین کردهای غرب کشور،معمول است). سازهای بادی که در میان کردهای خراسان رواج داشته است و دارد عبارتند:1-کرنای 2-سرنا 3-شاخ نفیر 4-نی هفت بند 5-دوزله(قوشمه) 6-نای نوازان می باشد.

طبقه بندی گروههای هنری کرد خراسان

1-'عاشق‌ها':نوازندگان اصیل و حرفه‌ای کرد خراسان هستند که این شغل را پدر بر پدر،به میراث برده‌اند و به صورت موروثی و نژادا عاشق نوازنده هستند.سازهای آنها عبارتند از کرنا،سرنا(پیق)،دهل،دوزله(قومشه)و کمانچه.آنها کار نوازندگی و آموزش رقص به جوانان را بر عهده دارند.خوانندگی و سرایندگی،جزو وظایف آنها نیست.اجرای نمایش معروف به«توره»نیز از وظایف آنهاست.

2-'بخشی‌ها':بخشی به کسی گفته می‌شود که نوازنده چیره دست دوتار باشد و نیز اشعاری را که می‌خواند خود شخصاً بسراید و آواز خوب بخواند.یعنی شاعر،نوازنده و خواننده باشد.واژه بخشی،از کلمه بخشش و موهبت الهی آمده است و شامل حال چنین افراد برجسته‌ای می‌شود و با معنای ذیل کلمه بخشی،که در فرهنگ مصاحب آمده، ارتباطی ندارد.

3-'بلیروان‌ها':نی نوازانی هستند که بیشترشان به صورت شبانان و چوپانان،در فضای باز کوهستان به نواختن و فراگیری آن اقدام می‌کنند و گله گوسفندان یا شتران را با آوای نی خود،به چرا و حرکت وا می‌دارند.نی از زیباترین و اصیل‌ترین آلات موسیقی کردهای خراسان است.

4-'لوطی‌ها':مردمانی آواره،سرگشته و بی قید و بند به دنیا هستند.تنها ساز آنها،دپ یا همان دایره است.بیشتر اشعار هزل و هجو می‌خوانند و از ستمگران و صاحبان زور و زر انتقاد می‌کنند،در گذشته،اخبار ایلات و عشایر ولایات را از نقطه‌ای به نقطه دیگر،انتقال می‌دادند و در واقع کار رادیو و تلویزیون کنونی را انجام می‌دادند.آنها مصونیت سیاسی داشتند و هیچ کس حق آزارشان را نداشت.

5-'لولوچی‌ها':آوازه خوانهای غیر حرفه‌ای هستند که معمولاً در جوانی یا به مناسبت حال،همراه با تار بخشی‌ها یا ساز عاشق‌ها،یا بدون ساز آواز می‌خوانند.لولوچی‌ها، بابت کار خود،حق گرفتن دستمزد ندارند و مصونیتی هم شامل حال آنها نمی‌شود و باید پاسخگوی آنچه که می‌خوانند،باشند.

علت تغییرلباس و رقص کردهای خراسان ، بعد از کوچ تاریخی

زنان کرمانج چادرنشین امارلو در کال مانی بجنورد در حال ریسمان بافی

تغییر و تحول لباس به علت شرایط اقلیمی و نوع خاص زندگی کردها یعنی چادرنشینی و سردی و گرمی هوا ، اشکال گوناگون را به خود گرفته و از رنگهای شاد و روشن و دل انگیز متأثر از طبیعت بوده است . رقص ها نیز به علت عدم تحریک کافی در گذشته به ناچار تغییریافت و تحریک آن بیشتر و بیشتر شد . فرهنگ کردها ی خراسان ، مثل آبی در حال حرکت و پرش و خیزش است ودر طول تاریخ با بهرهگیری از مللی که با آن مواجه بوده و از مرزهای روم گرفته تا ارمنستان و گرجستان و قفقاز و آذربایجان است و خراسان و هندوستان ، از زیباییهای هر ملتی بهره گیری نموده و بر غنای خویش افزوده است . در حالی که موسیقی و هنر کردهای غرب ، فاقد این ویژگیها بوده است. صدها آهنگ در موسیقی کرمانجی خراسان وجود دارد که هر کدام ،فلسفه مخصوص به خود دارند که در کتاب تاریخ موسیقی ایران به آن پرداخته اند.

پوشاک

لباس زنان کردهای خراسان

کردهای خراسان نیز دیرینه دلدادگان و پرچمدار شکوه فرهنگی هستند که به رغم دور بودن از کردستان، مام میهن، توانسته‌اند فرهنگ نیاکان خود را به زیبایی بر دوش بکشند پوشش زن کرمانج خراسان شاخصه‌های منحصربه‌فردی دارد که نوع پارچه، زینت‌ها، نام‌ها و پردازش رنگ از جمله این ویژگی‌ها است. لباس زن کرمانج خراسان شمالی ترکیبی از گراس (goras)،شیلوار، کله (kolle)و نظامی است. بالاتنه که در اصطلاح کرمانجی «گراس» نامیده می‌شود و دامن که در اصطلاح کردی «پارچه» و «شیلوار» نامیده می‌شود، دو قسمت اصلی لباس کرمانجی هستند. بالاتنه لباس، «گراس» نامیده می‌شود که پیراهنی ساده‌است و یقه خاصی ندارد. «کله» پوششی است از جنس پارچه مخمل که بر روی گراس پوشیده می‌شود. برای کله از پارچه مخمل با رنگهای تند و گرم مثل قرمز و سبز و بنفش استفاده می‌شود. این لباس با سکه‌های تزیینی که در اصطلاح کرمانجی «دراو» نامیده می‌شود با تعبیه حلقه بر روی سکه، تزیین می‌شود. سکه‌های متعدد بر روی کله، هنگام راه رفتن، صدایی موزون تولید می‌کند. به حاشیه یقه، جیب‌ها و سر آستین‌های کله، نوارهایی زیگزاگ با رنگهای تند، دوخته می‌شود. زن کرمانج برای پوشش سر از (پشمی) که امروز به روسری موسوم است و شالی مخصوص استفاده می‌کند، این سرپوشها حتی روی چهره زن به جز چشمان را می‌پوشاند.

جستارهای وابسته

• عرب‌های خراسان
• کرمانج

منابع

• Nomades et sédentaires/ KURDES DU KHORASSAN Shahla khorasanî
• The Kurds in Khorasan, North-east of Iran
• The-Kurds-in-Khorasan
• تصاویر قدیمی و تاریخی از زنان ، مردان ، عشایر ، حاکمان و زندگی کُردهای خراسان در ۱۵۰ – ۲۰۰ ساله اخیر
• Kurds in Khorasan (Cultural and Civil Society of Khorasani Kurds)
• Yûzyıla Girerken Kürtler Author: Nacî Kutlay Date & Place: 2002, İstanbul
• کتاب مرزداران کیسمار در رابطه با تاریخ کردهای خراسان
• جلد یک و دوم کتاب «کوچندگان کُرمانج»خراسان شمالی تالیف «سیاوش فاتح»
• برگرفته از- کتاب حرکت تاریخی کرد به خراسان- کلیم الله توحدی 1366
• رشیدی ـ اکرم، آشنایی با جاذبه های بجنورد، روزنامه اطلاعات، 26 اردیبهشت 1383.
• کتاب تاریخ کردهای کوچبر حتی خراسان – جلد یک و دو – شورش رشی
• صادقی ـ مرتضی، ماتیکان مانه و سملقان، انتشارات مهردامون، بهمن 1383.
• درویشی ـ محمدرضا، از میان سروده ها و سکوت ها، موسسه فرهنگی ماهور، تهران 1380.
• طلوعی ـ محمود، خواندنی های قرن، نشر گفتار، چاپ دوم، سال 1365.
• رشیدی ـ اکرم، آشنایی با جاذبه های بجنورد،…
• توحدی ـ کلیم ا…، کرمانج (کجله) سال اول، شماره دوم، آذرماه 1380، چاپ دانشگاه فردوسی مشهد.
• آیینه و آواز ـ محمدرضا درویشی
• رساله موسیقی خراسان پژوهش استاد اردلان
• صفی زاده ، فاروق، پژوهشی درباره ترانه های کردی ، ناشر ایران جام ، چ اول ، تهران ۱۳۷۵ ص ۳۱
• رندل ، جاناتان ؛ با این رسوایی چه بخشایشی؟ ، نشر پانیذ ، چ اول ، تهران ۱۳۷۹ص۱ ۳
• وان برویین سن ، مارتین ؛ جامعه شناسی مردم کرد ( آغا ، شیخ ، دولت ) ترجمه ابراهیم یونسی ، نشر پانیذ ، چاپ اول ، تهران ۱۳۷۸صص ۱۶۸-۱۷۰
• طبیبی ، حشمت ا.. ؛ مبانی جامعه شناسی و مردم شناسی ایلات و عشایر (نمونه موردی عشایر کرد) انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ اول ۱۳۷۱ص ۱۶۴
• حسین زاده بوانلو ، اسماعیل ؛ « نقد و بررسی کتاب های حرکت کرد به خراسان» شهروند (نشریه) ، سال هشتم ، شماره ۳۹۴ ، چ کانادا ، ۱۶ بهمن ۱۳۷۷ ص ۸
• حسنعلی پور ، حمید ؛ «وجه تسمیه شیروان» فصلنامه ی خراسان پژوهی ، بهار و تابستان ۷۸ ، مشهد ص ۱۹۶
• ملاعمر ، عیسی صالح ؛ بحران آفرینی ابر قدرتها در کردستان عراق ، نشر توکلی ، چ اول ، تهران ۱۳۸۰ص۲۷
• عبدالوحید ،سرهنگ شیخ : کردها وسرزمین شان ،ترجمه صلاح الدین عباسی ، نشر احسان ،سال۱۳۷۸ ص۲۸،
• برزویی ،مجتبی : اوضاع سیاسی کردستان از سال ۱۲۵۸ تا ۱۳۲۵ شمسی ،نشر فکر نو ، ۱۳۷۸ ، ص ۱۴۷
• دکتر حشمت ا… طبیبی ، جامعه شناسی و مردم شناسی … ص ۱۱۵
• گ.ب ، آلوپف ،کردان گوران و مسأله ی کرد در ترکیه ص ۵۲
• انصاف پور ، غلامرضا ؛ تاریخ سیاسی و جغرافیایی مردم کرد ، نشر ارمغان ، چ اول ، تهران ،۱۳۷۹ص ۱۳۵
• رنجبر ، سکینه ؛ « دلایل حرکت تاریخی کرد از غرب به خراسان » ، ده نگی کرمانج (مجله) سال اول ، شماره اول ، دانشگاه مشهد ، ۱۳۸۱، ص ۸
• کتاب کوچندگان کرمانج تالیف سیاوش فاتحی
• کتاب اسفراین، دیروز، امروز تالیف استاد توحدی
• کتاب جامعه عشایری کُردهای خلخال (کُرمانج) تالیف حسن صمدزاده
• کتاب تاریخ ادبیات کُردی نوشته پروفسور قاناتِ کُردو
• کتاب «بروسک و صور خیال در شعر و موسیقی کرمانجی» در ۲۰۸ صفحه به نویسندگی «محمدرضا منصوری»
• کتاب فرهنگ قومی و جغرافیای شهرها وابادی های خراسان شمالی.علی رحمتی
• “Kurd li Xorasanê û penda kurmancî” bi pênûsa Xalid Salêh
• جلد دوم کتاب “کوچندگان کُرمانج” تالیف سیاوش فاتحی
• Elfabêya Kurdî & Bingehên Gramera Kurdmancî Celadet bedirxan
• میرزا محمد مستوفی،آمار مالی و نظامی ایران در سنه 1128 قمری ،تهران 1353 ص 396.
• محمد حسن اعتمادالسلطنه ،مطلع الشمس،جلد 1،1367،صص 157و 163.
• جرج.ن.کرزن،ایران و قضیه ایران،جلد 1،ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی 1373 ؛ص 151.
• اسکندربیگ منشی عالم آرای عباسی ،همان ،نشر دنیای کتاب 1377ص 1018.
• محمد کاظم مروی ،عالم آرای نادری ،جلد 1 به تصحیح محمد امین ریاحی، 1364 ،ص 124.
• یوسف متولی حقیقی،تأملی پیرامون علل و چگونگی مهاجرت کرده به خراسان،فلصنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن،سال ششم،ش21،بهر 1389،ص 78.
• م.کاردوخ،جنبش های کرد از دیرباز تاکنون،ص 311و 312
• علی رحمتی،نقش ایالات و طوایف بجنورد در دفاع از استقلال ایران،پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ آزاد اسلامی واحد تهران،1379،
• چوخه پوشان نامدار کتابی بسیار ارزشمند در رابطه با ورزش و آئین کشتی کردی یا کشتی باچوخه در شمال خراسان
• کتاب کشتی کردی باچوخه تالیف علی محمد جهانی .منطقه شمال خراسان