شهرستان آباده

آباده
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	فارس
نام‌های پیشین	اپاتیه
سال شهرستان شدن	۱۳۱۶
آباده
مردم
جمعیت	۹۸۱۸۸
مذهب	اسلام
آب‌وهوا
بارش سالانه	۲۰۰

شهرستان آباده یکی از شهرستان‌های استان فارس ایران است. مرکز این شهرستان، شهر آباده است. جمعیت کل این شهرستان بر طبق سرشماری سال ۱۳۹۱، برابر با ۹۸۱۸۸ نفر بوده‌است.

پیشینه

آباده واژه‌ای است فارسی و معنی محل آباد را می‌رساند.

در زمان‌های بسیار قدیم یک رودخانه‌ای بزرگ بین شیراز واصفهان وجود داشته‌است که زیستگاه پرندگانی بوده بنام غوک و نام آن دره، دره غوکان بود (ده غوک: به معنای محلی است که در آن پرنده‌ای بنام غوک فراوان دیده می‌شده و نام بخشی در شمال شهرستان آباده است که در استعمال زیاد به درغوک تبدیل شده است. (لغتنامه دهخدا)) که هم اکنون در آنجا محله‌ای که بومیان منطقه آنرا درغوک می‌نامند وجود دارد و با شهر یکی شده و بعد از این محله‌ای بنام عبدالله آباد (که در گویش محلی به عبدل آباد معرف است) هست و بعداز آن قبرستان فعلی که در دامنه تلی بنام تل قوقی و قبرستان نیز به این نام شناخته می‌شود وجود دارد که بعد از نیز کوه خواجه وجود دارد.

ویژگی‌های تاریخی به استناد کاوش‌های باستان‌شناسی پیشینه سکونت در محدوده فعلی شهرستان آباده که به هزاره اول قبل از میلاد بر می‌گردد. در دوره ساسانیان آثار بجا مانده همانند قلعه باستانی ایزدخواست و قصر بهرام در سورمق شواهد مطمئنی از شکوفائی فرهنگ و تمدن در این گستره جغرافیایی می‌باشد. قطعاً در دوره صفویه و ابتدای حکومت زندیه همزمان با حضور شاه اسماعیل سوم شهر آباده در مسیر جدیدی از پیدایش ویژگی‌های شهرنشینی قرار گرفته و اولین ساخت و سازها با جلوه گاه‌های یک شهر شرقی در آباده ایجاد شد.

زبان مردم این شهرستان عموماً فارسی می‌باشد.

آثار تاریخی

کاخ بهرام در سورمق

کاروانسرای ایزدخواست، پل ایزدخواست، تیمچه صرافیان، بنای امامزاده سلطان ابراهیم، کاروانسرای شاه عباس شورستان، خوره، قلعه دو قلک یا دوقله، قلعه کریم آباد، تپه قلعه گبری، تل ساریاتان، تل قلعه اروان، تپه دولت‌آباد، تپه دهک گردو، تل قصر بهرام سورمق، قزقلاسی، مسجد امام حسن دهدق، قلعه گبری دهدق، تل قره ترک، بنای پاقلعه ایزدخواست، سد قوسی ایزدخواست، منزل شاه اسماعیل، تل شاه محمود، مرکز آباده شناسی، کاروانسرای شاه عباس ایزدخواست و قلعه قدیمی ایزدخواست.

شاه اسماعیل سوم در آباده

شاه اسماعیل سوم مشهور به سید ابوتراب از شاهزادگان صفوی است که پدر او سید مرتضی صدرالممالک و نواده احتمالی شاه سلطان حسین صفوی می‌باشد. وی هنگامی که به سلطنت انتخاب شد هشت یا نه سال داشت. انتخاب وی به سلطنت بدین ترتیب بود که علیمردان خان از طایفهٔ بختیاری و کریم خان از طایفه زند و ابوالفتح خان اصفهانی اتحاد بزرگی طرح‌ریزی کردند و برای این که حکومت آنان به نظرها غصبی نیاید او را به سلطنت برگزیدند.
پس از مدتی بین علیمردان خان و کریم خان زند جنگ درگرفت و شاه اسماعیل به کریم خان زند پیوست و باز پس از چندی از نزد کریم خان زند گریخت و نزد محمدحسن خان قاجار رفت و چون محمدحسن خان قاجار در جنگی با کریم خان زند شکست خورد شاه اسماعیل دوباره به نزد کریم خان زند برگشت و کریم خان او را پذیرفت و در آباده ساکن نمود.

کریم خان در آباده برای او شش دستگاه ساختمان احداث کرد. در مرکز اصلی آن شاه اسماعیل در آن زندگی می‌کرد. همچنین یک باب حمام (به سبک صفوی و زندیه) و یک باب مسجد احداث ساخته شد که در حال حاضر مردم همهٔ آن‌ها را «بناهای کریم‌خانی» می‌نامند.
کریم خان برای شاه اسماعیل ملازمانی از کرمان در نظر گرفت تا مواظب او باشند تا بار دیگر راه فرار پیش نگیرد یا مسائل دیگری را به وجود نیاورد.
کریم خان زند برای شاه اسماعیل روزی یک تومان نقد که برابر ده‌هزار دینار و قیمت پانصد من تبریز غله بود و نیز روزانه مقدار سه من تبریز گندم و دو من جو برای مخارج و علیق او در نظر گرفت و در هر سال دو بار در عید نوروز و اوایل پاییز لباسی شاهانه و درخور او به آباده می‌فرستاد. شاه اسماعیل از ۱۱۸۰ ه‍. ق. تا هنگام وفاتش یعنی ۱۱۸۷ ه‍. ق. در آباده زندگی خود را به نقاشی و چاقوسازی می‌گذرانید و از صنعت خود (چاقوسازی) چند قبضه به رسم یادبود برای کریم خان زند ارسال می‌داشت. کریم خان زند که برای شاه اسماعیل نامه می‌نوشت در زیر آن اضافه می‌کرد: «عرضه‌داشت کمترین بندگان» و در زیر آن می‌افزود: «کریم زند».

شاه اسماعیل هم که نامه می‌نوشت با جمله «فرمان عالی شد» آغاز می‌کرد. با مرگ شاه اسماعیل در ۱۱۸۷ ه‍. ق. در آباده، کریم خان زند سه روز عزاداری تعیین کرد و بر حسب رسوم آن زمان کلاه خود و همهٔ سران و بزرگان دربار خود را لجن مالید. شاه اسماعیل در آباده به خاک سپرده می‌شود. برایش مقبره‌ای درست می‌کنند و شمشیر پادشاهی او را به همراه جنازه‌اش به خاک می‌سپارند. محل دفن در قبرستان عمومی آن زمان آباده بوده که دارای آرامگاه و سنگ قبر بوده‌است. این قبرستان در حدود سال ۱۳۳۰ ه‍. خ. تبدیل به باغ ملی گردید و اینک پارک کودک می‌باشد. آنچه از بناهای کریم خانی در آباده باقی مانده‌است فقط ساختمان‌های مسکونی شاه اسماعیل است که در حال حاضر از مرکز اصلی آن به صورت مدرسه استفاده می‌شود. حدود ۱۳۶۰ شهردار وقت حمام وکیل را به دلیل شکسته شدن سقف آن خراب کرد و مسجد وکیل را نیز در حدود ۵۰ سال پیش به سبب گسترش حسینیه آباده خراب نموده‌اند.

از جمله آثار یادبود باقی‌مانده از شاه اسماعیل در آباده تل شاه‌نشین است که در فاصلهٔ ۲ کیلومتری شمال قلعهٔ قدیم آباده و در محدودهٔ شهر آباده قرار دارد. در سطح این تپه چهار نوع حجاری به شکل‌های مختلف از جمله لگن، بادیه، تخت و غیره انجام شده و هیچ گونه کتیبه‌ای در آن وجود ندارد.

تل شاه‌نشین

گویش درست (تَلل)təll که به معنی تپه می‌باشد. طول این تپه حدود ۲۰۰ متر و ارتفاع آن حد اکثر ۸ متر می‌باشد. نوع آن سنگی و از دوران اول می‌باشد و یک فسیل بسیار زیبا از صدف در سنگ‌های آن وجود دارد.

علت نام گذاری در فرهنگ زبان ترکی (تـَل)təll به معنی تپه و خاک روی هم انباشته است از مصدر (تللماق) هست؛ و چون عمارت روی بلندی تل ساخته شده به همین دلیل نام تلّ شاهی گرفته است لازم است ذکر شود خاندان صفوی از شهر اردبیل بودند و ترک‌زبان هستند.

تقسیمات کشوری

• بخش مرکزی شهرستان آباده
  • شهر صغاد
  • دهستان ایزدخواست (آباده)
  • دهستان بهمن
  • دهستان بیدک
  • دهستان سورمق
• شهرها: آباده، صغاد، بهمن ایزدخواست، سورمق

این شهرستان در ۶۳۸ کیلومتری تهران واقع شده‌است. قدمت این منطقه بیشتر از هزار سال است. بعد از اینکه کریم خان زند شیراز را به عنوان پایتخت ایران انتخاب کرد، این منطقه نیز شروع به رشد کرد.

منابع

ن:محمد علی قاسمی