پیشینه نیروی دریایی در ایران

آرم کنونی نداجا

نخستین نمونه از کشتی‌های جنگی کلاس موج ساخت ایران

نیروی دریایی در ایران از پیشینه‌ای غنی و کهن برخوردار است که در سه دوره مجزا به صورت دوره باستان، معاصر اولیه و پس از انقلاب ۱۳۵۷ بررسی می‌گردد.

دوران باستان

به لحاظ موقعیت استراتژیک و تاریخی خلیج فارس به عنوان یکی از اولین دریاهای محصور شناخته شده جهان، امنیت این دریا هرازگاهی مورد نظر یکی از پادشاهان ایران قرار می‌گرفته‌است. اولین گزارش از یک نیروی دریایی مجهز محلی در ایران، مربوط به دوران انوشیروان است که به قصد تسخیر عربستان، نیروی دریایی عظیمی را در ابوله واقع در اروندرود تجهیز نمود و با آن به عدن در دریای سرخ رسید و آن را مسخر خویش ساخت. البته تا پیش از آن و در لشکر کشی‌های هخامنشیان به اروپا نیز گاه ذکری از نیروی دریایی قوی ایران شده‌است.

اولین تلاش، در جهت ساخت کشتی‌های جنگی و ایجاد ناوگان مدرن در دوره صفویه و برای اخراج پرتغالی‌ها از جزیره هرمز و خلیج فارس صورت گرفت. این تلاش به دلیل دخالت انگلستان به نتیجه نرسید و اولین نیروی دریایی مدرن ایران توسط نادرشاه افشار تاسیس شد. او با خرید چند کشتی از انگلستان و هلند، موفق شد نیروی دریایی ایران را تاسیس کند. هارفورد جانس بریج انگلیسی گزارش می‌کند:

هنگامی که در ۱۷۸۴ وارد بوشهر شدم، از کشتی‌های نادر سه کشتی باقی‌مانده بود که هریک پانصد تن ظرفیت داشتند.

در دوران قاجاریه تا زمان ناصرالدین‌شاه، توجهی به توسعه نیروی دریایی نشد. ناصرالدین شاه به منظور توسعه نیروی دریایی، موفق به خرید یک کشتی ۶۵۰ تنی مجهز به چهار اراده توپ کروپ از آلمان گردید که نام آن را پرسپولیس گذارد. همچنین کشتی کوچک دیگری نیز به نام شوش برای تردد و حفظ امنیت کارون خریداری شد. در زمان مظفرالدین‌شاه نیز چند کشتی کوچک (ازجمله کشتی مظفری) به این ناوگان افزوده شد. ولی طی سالهای بعدی و بدلیل مشکلات داخلی ایران (مشروطیت و پس از آن کودتای سوم اسفند) همه این کشتی‌ها با بی‌توجهی مواجه و در نتیجه به تدریج در خور سلطانی نزدیک بوشهر به آب فرو رفته و غرق شدند.

دوران معاصر اولیه

نشان رسمی نیروی دریایی ارتش شاهنشاهی ایران تا پیش‌از انقلاب ۱۳۵۷

درسال ۱۳۰۲ هجرس شمسی، نیروی دریایی ایران به طور رسمی مجدداً تاسیس گردید و دانشجویانی درسال ۱۳۰۶ جهت تحصیل علوم دریایی به ایتالیا اعزام گردیدند و چند فروند ناو جهت ساخت به ایتالیا سفارش گردید. درسال ۱۳۱۱ ناوهای اول ببر، پلنگ، سیمرغ و کرکس تحت فرماندهی ناخدا یدالله بایندر ازطریق کانال سوئز، دریای سرخ، دریای عمان و اقیانوس هند عازم خلیج فارس شدند و در۱۴ آبان ۱۳۱۱ در بوشهر لنگرانداختند و با خرید یک حوض شناور۶۰۰۰ تنی جهت تعمیرات زیرآبی وایجاد آموزشگاه درجه داری و پایگاه‌های دریایی نیروی دریایی یگان‌های خود را در دریای خزر توسعه داد. تا قبل ازجنگ جهانی دوم، نیروی دریایی در شمال دارای تعمیرگاه و ناوچه‌های بابلسر، سفیدرود، گرگان، نهنگ، رامسر، نوشهر، شهسوار و قایق‌های کوچک آتش‌نشانی بود. در جنوب دارای ستاد فرماندهی، آموزشگاه مهناوی، کشتی یدک بر، حوض شناور، تعمیرگاه ثابت و متحرک، دو فروند نفتکش، بنگاه اقیانوس‌های دریایی، مرکز تدارکات بنادر و اداره بندری بندرشاهپورسابق (بندرامام خمینی فعلی)، ناوهای ببر، پلنگ، شهباز، سیمرغ، کرکس، شاهرخ، دوگروهان آبخاکی، ناوچه‌های شاهین، چلچله، کارون، کهف وناوچه‌های راهنما بود. در سوم شهریورسال ۱۳۲۰ در یورش متفقین به ایران، نیروی دریایی مقاومت منحصر به فردی از خود نشان داد که منجر به غرق شدن ناوچه‌های ببر، پلنگ وتعدادی از ناوچه‌ها و درگذشت دریابان بایندر فرمانده نیروی دریایی و ۶۰۰ نفر از افسران، درجه داران و ناویان گردید. درسال ۱۳۲۵ بعد ازجنگ جهانی دوم و ملاقات سران متفقین در تهران و شناسایی ایران به عنوان پل پیروزی، دو فروند ناو به منظور غرامت ببر و پلنگ به ایران داده شد و نیروی دریایی ایران با داشتن ناوهای شاهرخ، سیمرغ، شهباز، کرکس وچند فروند یدک کش به همراه باقی‌مانده کارکنان مجدداً پا گرفت وبا افزایش درآمدهای نفتی ایران و عضوشدن ایران در پیمان سنتور، پاسداری از خلیج فارس، دریای عمان وشمال اقیانوس هند به ایران سپرده شد. نیروی دریایی به سرعت توسعه یافت ودانشجویان ایرانی به اقصی نقاط دنیا اعزام گردیدند در دهه‌های ۴۰ و۵۰ نیروی دریایی ایران دارای سه فروند ناوشکن سنگین موشک انداز، هوادریا متشکل از بالگردهای ضد سطحی، ضد زیردریایی، مین روب و هواناوهای پیشرفته، ناوهای مین روب، دوازده فروند ناوچه موشک انداز، ناوگان عظیم آبخاکی، لجستیکی و پایگاه‌های عمده در بندرعباس، بوشهر، خارک، چابهار و خرمشهرشده و به تشکیل یگان‌های تفنگدار و تکاور دریایی اقدام و مراکز آموزشی در سواحل دریای خزر ایجاد و بزرگترین مرکز کارخانجات و تعمیرات کشتی با حوض‌های خشک و شناور در بندرعباس ایجاد گردید.

دوران پس از انقلاب

زیردریایی کلاس کیلو ایران پس از خرید از روسیه

با پیروزی انقلاب اسلامی در۲۲ بهمن ۱۳۵۷، تحول عظیمی در نیروی دریایی ایجاد و در راستای خودکفایی آموزشی، اعزام دانشجو به خارج از کشور متوقف و دانشگاه علوم دریایی امام خمینی (ره) باچهاردانشکده ناوبری و فرماندهی کشتی، مهندسی برق، الکترونیک و مخابرات دریایی، مهندسی مکانیک دریایی، رشته مدیریت و کمیسر دریایی تاسیس گردید. مراکزآموزش تخصص‌های دریایی در رشت و بندرانزلی توسعه یافتند، دانشکده فرماندهی ستاد و نیروی دریایی پا گرفت.

با شروع جنگ ایران و عراق، نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در مقابل تهاجم نیروهای عراق غافلگی رنگردیدند، بلکه درهفتم آذرماه ۱۳۵۹ با عملیات مروارید و انهدام سکوهای نفتی البکر، الامیه و همزمان غرق شدن ناو پیکان، محاصره کامل دریایی بنادربصره، فاو، ام‌القصر، محروم نمودن کامل و تا پایان جنگ به نبرد به هواپیما و بالگردهای دشمن در دریا پرداخت؛ و در مدت هشت سال جنگ، نیروی دریایی ده هزار فروند کشتی تجاری را به بنادر ایران اسکورت نمود که در این بین تنها چندصد فروند آنها مورد اصابت موشک‌های هواپیمای دشمن قرار گرفتند که کارنامه بسیار درخشانی در جنگ‌های دریایی قلمداد می‌گردد و از سویی امنیت خطوط مواصلات دریایی خلیج فارس، دریایی عمان و شمال اقیانوس هند را همواره برقرارنمود.

در ۲۹ فروردین ۱۳۶۷، ناوگان نیروی دریایی جمهوری اسلامی ایران در نبرد با نیروی دریایی و هوایی آمریکا درخلیج فارس شرکت نمود که هرچند به غرق شدن ناوشکن سهند و ناوچه جوشن انجامید (عملیات آخوندک) ولی ضرباتی که نیروی دریایی آمریکا متحمل گردید (اصابت مین به ناوشکن ساموئل بی رابرتز، غرق شدن یک فروند کشتی لجستیکی و سرنگونی یک بالگرد آمریکایی) درنبردهای منطقه‌ای کم سابقه بود.

روز هفتم آذرماه به یاد عملیات مروارید به نام روز نیروی دریایی نامگذاری شده است.

منابع

• تاریخچه کامل نیروی دریایی ایران از گذشته تاکنون پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس