ساواک
| سازمان اطلاعات وامنیت کشور ساواک | |
 |
|
| بنیان‌گذاری | ۲۳ اسفند ۱۳۳۵ |
| انحلال | ۱۷ بهمن ۱۳۵۷ |
| گونه | اطلاعات و امنیت کشور اطلاعات خارجی و ضدجاسوسی |
| هدف | مقابله با کمونیسم، حفظ امنیت کشور و نظام سلطنتی،شاهنشاهی ایران مبارزه با فعالیت‌های جاسوسی و نفوذی خارجی |
| جایگاه | سلطنت‌آباد تهران، ایران |
| گسترهٔ کاری | ایران و سراسر جهان |
| شمار عضوها | حدود ۸۰۰۰ نفر |
| رئیس | سپهبد ناصر مقدم (واپسین رئیس ساواک) |
| رییس | پرویز ثابتی |
| کسان کلیدی | حسن علوی‌کیا علی معتضد پرویز ثابتی |
سازمان اطلاعات و امنیت کشور ساواک، از اسفند سال ۱۳۳۵ تا بهمن ۱۳۵۷ سازمان اصلی پلیس امنیتی و اطلاعاتی ایران در زمان سلطنت محمدرضاشاه پهلوی بود که در طی دورانی از جنگ سرد، به مدت ۲۲ سال نبض امنیت داخلی و اطلاعات خارجی ایران را در دست داشت. ساواک در کنار مبارزه با فعالیت‌های جاسوسی و نفوذی خارجی، در سرکوب عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گسترده‌ای داشت. از میان ۱۱ اداره ساواک، به طور مشخص اداره کل سوم ساواک، قدرت و اختیارات بسیاری در توقیف و بازجویی افراد داشت.
با اوج‌گیری ناآرامیهای منجر به انقلاب ۱۳۵۷، محمدرضا شاه دستور انحلال ساواک را داد.[۱] مقر سابق سازمان اطلاعات وامنیت کشور ساواک در خیابان سلطنت‌آباد تهران قرار داشت.[۲]
محتویات
تاریخچه
«مبارزه و مقابله با کمونیسم و گروه‌های مختلف چپ، پایان‌دادن به فعالیت‌های مخرب در داخل و خارج از ایران و کسب اطلاع از وضعیت جاسوسان و خرابکاران.»
هدف از تشکیل ساواک به‌گفته محمدرضا شاه پهلوی[۳]
سه سال پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، سازمان اطلاعات و امنیت کشور در اسفند ۱۳۳۵ با تصویب مجلس شورای ملی تأسیس و به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های نخست‌وزیری تأسیس شد. تا پیش از تأسیس ساواک، شهربانی و به طور مشخص، اداره اطلاعات شهربانی، مسئولیت برقراری امنیت کشور را برعهده داشت.[۴] قانون تأسیس ساواک دارای ۳ ماده اصلی بود:
- ساواک وابسته به نخست‌وزیری است، رئیس آن را شاه منصوب می‌کند و عنوان معاونت نخست‌وزیر را دارا است.
- وظیفه ساواک کسب اطلاعات لازم برای حفظ امنیت ملی، کشف جاسوسی، مقابله با ناقضان قوانین ضد سلطنت و ضد مبارزه مسلحانه، مرتکبان جرائم نظامی و عاملان سوءقصد به جان شاه و ولیعهد است.
- مأموران ساواک در جرائم مربوط به آنها جز ضابطان قضایی به شمار می‌روند و طبق سیستم دادگاه‌های نظامی که برای رسیدگی به جرائم سیاسی برپا شده عمل می‌کنند.[۵]
از سال ۱۳۴۲ بخش‌هایی تخصصی تشکیل و چارت سازمانی آن توسعه یافت، به‌طوری که از ۵۳۰۰ افسر تمام‌وقت و تعداد بسیار نامعلومی از خبرچینان پاره‌وقت تشکیل شد.[۶] در سال ۱۹۷۴ روزنامه نیوزویک مدعی شد که تا حدود ۳ میلیون نفر از ایرانیان به نحوی به عنوان خبرچین با ساواک همکاری می‌کنند.[۵] ساواک هم‌چنین با تأسیس اداره کل ضد جاسوسی، به مبارزه با فعالیت‌های جاسوسی و نفوذی بیگانگان در ایران مشغول شد.[۷]
ساواک در سرکوبی عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گسترده‌ای داشت. به طور مشخص اداره کل سوم ساواک،[۴] به عنوان عامل «شکنجه» و «قتل» عناصر ضدسلطنتی شناخته می‌شد.[۸][۹] چنان‌که بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۵، تعداد ۳۶۸ تن از چریک‌های مسلح ضد حکومت سلطنتی را در درگیری‌های مسلحانه به قتل رسانده و در بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ (پیش از سرنگونی حکومت شاهنشاهی) حدود ۱۰۰ زندانی سیاسی را به قتل رسانده‌بود.[۱۰]
فعالیت‌های برون‌مرزی
همکاری با سرویس‌های غربی
سازمان سیا، اطلاعاتی دربارهٔ کشورهای شوروی، افغانستان، کشورهای عربی و دیگر کشورها در اختیار ساواک قرار می‌داد. ساواک هم اطلاعاتی دربارهٔ مسائل منطقه‌ای، حزب توده، چریکی‌ها، و دیگر سازمان‌های سیاسی ایرانی، در اختیار سیا قرار می‌داد.[۱۱] در ۱ فروردین ۱۳۵۶ خورشیدی شبکه اول تلویزیون سراسری آلمان غربی در یک برنامه مستند ۱۲ دقیقه‌ای دربارهٔ فعالیت مأموران ساواک در آلمان و همکاری گسترده سازمان‌های اطلاعاتی دو کشور توضیح داد.[۱۲]
نظارت بر ناراضیان ایرانی خارج از کشور
اسناد ربوده شده از سفارت ایران در ژنو در سال ۱۹۷۵ آشکار کرد که این سفارت‌خانه به عنوان ستاد مرکزی فعالیت‌های ساواک در اروپا فعالیت می‌کند. به دنبال افشای این اسناد دولت سوییس، احمد ملک مهدوی، دبیر اول سفارت ایران را با ادعای عضویت در ساواک و سرپرستی آن در اروپا از خاک آن کشور اخراج کرد. [۵]
عملیات‌های برجسته
- ترور سپهبد تیمور بختیار، اولین رئیس ساواک، در استان دیاله عراق.[۱۳]
- کمک به سرکوب رویداد سیاهکل، در بهمن سال ۱۳۴۹ خورشیدی.
- حمله به خانه‌های تیمی سازمان مجاهدین خلق و دستگیری بنیان‌گذاران و اکثریت کادرهای آن در شهریور ۱۳۵۰ خورشیدی.
- حمله به پایگاه‌های چریک‌های فدایی خلق در ۲۶ اردیبهشت و ۲۸ اردیبهشت ۱۳۵۵ خورشیدی.[۱۴]
اتهام‌ها
این سازمان به ویژه در سال‌های دهه ۱۳۵۰ و قبل از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، «نفرت‌انگیزترین و مخوف‌ترین» نهاد حکومتی در بین مردم به‌شمار می‌آمد.[۸] با این وجود، به گفته بسیاری از زندانیان سیاسی سابق، ساواک به «حوزه خصوصی افراد و خانواده‌هایشان» وارد نمی‌شد.[۱۵]
- شکنجه
زندانیان ساواک و سازمان‌های مدافع حقوق بشر، بارها بازجویان ساواک را به استفاده از فشار و خشونت با استفاده از تکنیک‌های شکنجه‌کردن متهم می‌کردند. برخی از شکنجه‌هایی که ساواک به اعمال آن متهم است، شامل شلاق‌زدن و کتک زدن و در موارد مرتبط با چریک‌های مسلح، وارد آوردن شوک الکتریکی، داخل نمودن خرده‌شیشه و یا آب جوش در مقعد، بستن وزنه‌های سنگین به بیضه و کندن و کشیدن دندان و ناخن برای اعتراف و کسب اطلاعات از چریک‌های مسلح می‌شد.[۱۶]
- مرگ صمد بهرنگی
صمد بهرنگی در شهریور ۱۳۴۷، در منطقه خدا آفرین در یک حادثه هنگام شنا در رود ارس غرق شد. تا مدت‌ها به اشتباه گمان می‌رفت که او توسط ساواک به قتل رسیده‌است. جلال آل احمد از جمله کسانی بود که در تثبیت این نکته که «او نه در یک حادثه، بلکه توسط ساواک به قتل رسیده»، نقشی پررنگی داشت.[۱۷]
- مرگ غلامرضا تختی
غلامرضا تختی در ۱۷ دی ۱۳۴۶ در هتل آتلانتیک تهران، به خاطر اختلافات خانوادگی با همسرش، خودکشی کرد.[۱۸] با این وجود عده‌ای از جمله جلال آل احمد، ساواک را متهم می‌کردند که تختی را به دلیل محبوبیت زیاد و عدم وفاداری به نظام وقت ایران به قتل رسانده است.
- بهایی‌ستیزی
به ادعای دنیس مک‌ایون و حامد الگار، ساواک با میدان دادن به انجمن تبلیغات اسلامی در «بهایی‌ستیزی» همدست بود.[۱۹][۲۰]
- آتش‌سوزی سینما رکس آبادان
در آتش‌سوزی سینما رکس آبادان در شب ۲۸ مرداد ۱۳۵۷، صدها نفر کشته‌شدند.[۲۱] انقلابیون، ساواک را متهم کردند و سید روح‌الله خمینی واقعه سینما رکس را «شاهکار بزرگ شاه برای بدنام کردن انقلاب» خواند.[۲۲]
پس از پیروزی انقلاب، شواهدی از سوی حسین تکبلی‌زاده، متهم ردیف اول واقعه ارائه شد که نشان می‌داد، آتش‌سوزی سینما رکس کار دولتِ وقت و ساواک نبوده‌است.[۲۳]
سرانجام
با اوج‌گیری ناآرامیهای قبل از انقلاب در ایران، بختیار که تازه نخست وزیر شده بوده در یکی از اولین اقدامات دستور انحلال ساواک را داد و رئیس پیشین ساواک تیمسار نصیری که در آن زمان سفیر ایران در پاکستان بود به ایران فراخوانده شد و به زندان افتاد، که این اقدامات نتیجه‌ای در برنداشت. با پیروزی انقلاب، نصیری دادگاهی شد و در نهایت دادگاه انقلاب رای به اعدام وی داد. اما با این حال آنان به همراه بسیاری از اعضای رده‌های میانی و پایینی سابق ساواک در تشکیل وزارت اطلاعات و سازماندهی آن با جمهوری اسلامی همکاری کردند.[۲۴]
ساختار سازمانی ساواک
ساواک ۱۱ اداره کل داشت و هریک از آنان برحسب چارت سازمانی وظایف تعیین‌شده‌ای داشتند. اداره یکم مسئول کارهای استخدامی، اداره‌های دوم،[۲۵] هفتم[۲۶] و هشتم[۲۷] مسئول اطلاعات خارجی و ضدجاسوسی، اداره سوم مسئول امنیت داخلی، اداره چهارم مسئول حفاظتِ اطلاعات، اداره پنجم مسئول امور فنی،[۲۸] اداره ششم مسئول امور مالی، اداره نهم مسئول تحقیق و پژوهش، اداره دهم مسئول آموزش و اداره یازدهم مسئول بازرسی و رسیدگی به شکایات و پیگیری تخلفات بود.
اداره کل سوم، مهم‌ترین و مقتدرترین اداره ساواک بود. از قسمت‌های مختلف اداره سوم می‌توان به «واحد روحانیت»[۲۹] و یا واحد «تعقیب و مراقبت» اشاره کرد. اداره سوم در برخورد با عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گسترده‌ای داشت.
بودجه ساواک به طور رسمی از طرف دولت در سال‌های ۱۹۷۳–۱۹۷۲ بالغ بر ۹٫۱۷ میلیارد ریال (برابر ۲۵۵ میلیون دلار) و در سال ۱۹۷۴–۱۹۷۳ بالغ بر ۲۲ میلیارد ریال (برابر با ۳۱۰ میلیون دلار) اعلام شد.[۳۰]
رؤسا و کادرها
رؤسای ساواک
درجه‌های نظامی رؤسا مربوط به آغاز تصدی‌شان می‌باشد.
- سرلشکر تیمور بختیار (فروردین ۱۳۳۶–۲۴ اسفند ۱۳۳۹)
- سرتیپ حسن پاکروان (۲۴ اسفند ۱۳۳۹ - بهمن ۱۳۴۳)
- سپهبد نعمت‌الله نصیری (بهمن ۱۳۴۳–۱۷ خرداد ۱۳۵۷)
- سپهبد ناصر مقدم (خرداد ۱۳۵۷–۱۷ بهمن ۱۳۵۷)
قائم‌مقام‌های ساواک
- حسن علوی‌کیا
- حسین فردوست (۲۸ آبان ۱۳۴۱–۱۹ فروردین ۱۳۵۲)
- ناصر مقدم (۲۳ فروردین ۱۳۵۲–۳۰ فروردین ۱۳۵۲)
- علی معتضد (فروردین ۱۳۵۲–۱۷ خرداد ۱۳۵۷)
- پرویز ثابتی (خرداد ۱۳۵۷–۳ آبان ۱۳۵۷)
معاونان و مدیران ادارهٔ کل سوم ساواک (ادارهٔ امنیت داخلی)
- حسن علوی‌کیا
- صمد صمدیان‌پور
- مصطفی امجدی (۱۳۳۸–۱۵ خرداد ۱۳۴۲)
- ناصر مقدم (خرداد ۱۳۴۲–۲۳ فروردین ۱۳۵۲)
- پرویز ثابتی (۱۳۵۲–۱۳۵۷)
- سرتیپ طباطبایی
مدیران ارشد ساواک
- پرویز ثابتی، واپسین رئیس ادارهٔ سوم ساواک بود. حسین‌زاده و عضدی از دیگر مدیران ارشد اداره سوم ساواک از سال ۱۳۵۲ تا انقلاب ایران بودند.[۳۱] احمد فراستی از رهبران عملیاتی اداره سوم ساواک بود.[۳]
- سرلشکر علی معتضد، رئیس اطلاعات خارجی ساواک[۷]
- سرتیپ منوچهر هاشمی ریاست اداره کل هشتم ساواک (ضدجاسوسی)
- مرتضی موسوی، از سال ۱۳۵۲ تا انقلاب ایران، ریاست اداره سوم عملیات اداره کل ضدجاسوسی ساواک[۷]
افسران ساواک
- عباسعلی شهریاری‌نژاد، افسر نفوذی ساواک و «رهبر تشکیلات تهران حزب توده»[۱۳]
- پرویز معتمد، از سال ۱۳۵۴ رئیس تیم‌های تعقیب و مراقبت و شنود ساواک[۳۲]
- حسین و فریدون یزدی، نفوذی‌های ساواک در کمیته مرکزی حزب توده.[۳۳]
شکنجه‌گران کمیته مشترک ضدخرابکاری
- بهمن نادری‌پور، از بازجویان ساواک (با اسم مستعار تهرانی) در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری که پس از انقلاب دستگیر و اعدام شد.
- فریدون توانگری، از بازجویان ساواک (با اسم مستعار آرش) در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری. او پس از انقلاب، دستگیر و اعدام شد.
- دکتر منوچهری، از بازجویان ساواک در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری
- رضا عطارپور مجرد، از بازجویان ساواک در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری[۳۴]
- ناصر نوذری
- محمدحسن ناصری
- همایون کاویانی ده‌کردی
- هوشنگ ازغندی
- فرج‌الله سیفی کمانگر از بازجویان کمیته مشترک ضد خرابکاری. او پس از انقلاب دستگیر و اعدام شد.
- احمد معصومی کوچ‌صهفانی
- محمدعلی شعبانی
همکاران ساواک
- ولادیمیر کوزیچکین، دیپلمات روس و کارمند سفارت شوروی در تهران.
- امیرحسین فطانت، نفوذی ساواک در حلقه کرامت‌الله دانشیان و خسرو گلسرخی.[۳۵]
جستارهای وابسته
نگارخانه
-
آرش و تهرانی، اعدام شدند.
-
آرش و تهرانی، اعدام شدند.
-
دادگاه آرش و تهرانی
پانویس
- ↑ ساواک: نگاهبان شاه بسیج کننده مخالفان؟، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ میکونوس؛ بیست سال بعد: علی فلاحیان، متهم همیشگی، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ برنامه پرگار- بخش اول: ساواک، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ قساوت ساواک و تیشه چریک‌ها و تحصیلکردگان به ریشه کشور، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ فرد هالیدی. ایران: دیکتاتوری و توسعه. ترجمهٔ علی طلوع و محسن یلفانی. تهران: علم، ۱۳۵۸.
- ↑ Iran Between Two Revolutions by Ervand Abrahamian, p.۴۳۷
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ از نگاه ساواک: گروه‌های چپ و ارتباط با اتحاد جماهیر شوروی، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ SAVAK: "Like the CIA" at Time.com
- ↑ اداره اطلاعات (در ایران)، دانشنامه بریتانیکا بازیابی در ۲ ژوئیه ۲۰۰۸ میلادی
- ↑ Abrahamian, Ervand, Tortured Confessions, University of California Press, 1999 p.103, 169
- ↑ Mark J. Gasiorowski, "CENTRAL INTELLIGENCE AGENCY" in ENCYCLOPÆDIA IRANICA, Vol. V, Fasc. 3, pp. 253-258. see: http://www.iranicaonline.org/articles/central-intelligence-agency-cia-in-persia
- ↑ «مشاهده تقویم تاریخ ۱ فروردین». مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، برای مشاهده متن منبع، در بخش جستجو، «۱ فروردین» را انتخاب کنید.. بازبینی‌شده در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۵.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ شهریاری: جاسوس ساواک در حزب توده، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ رزم سیاهکل و نامه‌های ساواک ساخته، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ نامه حسین کروبی به خامنه‌ای در مورد رفتار «غیرشرعی» مأموران امنیتی، رادیو فردا
- ↑ Ministry of Security SAVAK, Federation of American Scientists (FAS)
- ↑ عصیان علیه فراموشی؛ روایت هنرمندان معاصر و جوان از صمد بهرنگی، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ بهنود، مسعود. «تختی و مرگش؛ بعد از چهل سال سؤالی بی‌پاسخ». بی‌بی‌سی فارسی، ۷ ژانویه ۲۰۰۸. بازبینی‌شده در ۴ سپتامبر ۲۰۰۸.
- ↑ Algar, H. “ANJOMAN-E TABLĪḠĀT-E ESLAMĪ”. In ENCYCLOPÆDIA IRANICA. vol. II. 90. Archived from the original on 8.21.2015. Retrieved 8.21.2015.
- ↑ MacEoin, D. M. “Bahai Persecutions”. In ENCYCLOPÆDIA IRANICA. vol. III. 1989. 461-464. Archived from the original on 8.20.2015. Retrieved 8.20.2015.
- ↑ از ایران تا مصر: انقلاب‌ها چگونه رخ می‌دهند، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ گاهشمار انقلاب، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ سالگرد آتش‌زدن سینما رکس آبادان؛ روایت حادثه از زبان شاهدان، رادیو فردا
- ↑ «Jamestown».
- ↑ کسب اطلاعات خارجی
- ↑ تحلیل و بررسی اطلاعات خارجی
- ↑ ضدجاسوسی
- ↑ شامل شنود، عکاسی، خط‌شناسی، شکستن رمز و ابزار الکترونیک
- ↑ رفسنجانی و سرنوشت تاریخی: شیایوپینگ یا امیرکبیر و قائم مقام؟، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ «به بهانه سالروز تأسیس ساواک/ سازمان امنیت کشور یا سازمان امنیت دربار؟». تاریخ ایرانی. بازبینی‌شده در ۲۰۱۶-۱۱-۰۲.
- ↑ ابراهیم در آتش، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ مسعود رجوی سه دهه «فرار» از «جانبازی» و به خطر انداختن جان مجاهدین، گویا نیوز
- ↑ جاسوسی در حزب توده، پرده برداری از رازهای نگفتنی، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ قساوت ساواک و تیشه چریک‌ها و تحصیلکردگان به ریشه کشور، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ حکایت دست اول از لو رفتن دانشیان و گلسرخی در «یک فنجان چای بی‌موقع»، بی‌بی‌سی فارسی
 |
متن مربوطه در ویکی‌نبشته: آیین‌نامه سازمان امنیت و اطلاعات کشور (ساواک) |
|
||||||||||||||||||||||||
|
|
||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||
