شهرستان آوج

شهرستان آوج
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	قزوین
مرکز	آوج
مردم
جمعیت	۶۶۷۰

شهرستان آوج یکی از شهرستان‌های استان قزوین، و به مرکزیت شهر آوج می‌باشد. این شهرستان با مساحت ۲۷۷۶ کیلومترمربع در طول جغرافیایی ۶َ و ۴۹ تا ۴۵َ و ۴۹ شرقی و عرض جغرافیایی ۲۵َ و ۳۵ تا ۴۷َ و ۳۵ شمالی قرار دارد.

مرکز شهرستان شهر آوج در فاصله ۱۲۵ کیلومتری قزوین و ۱۱۵ کیلومتری شهر همدان در منطقه‌ای کاملاً کوهستانی واقع شده‌است که این امر باعث گردیده که دارای تابستان‌های بسیار خنک و زمستان‌های پر برفی باشد. جمعیت ساکن در این شهرستان در حدود چهل و پنج هزار نفر می‌باشد.

مکان‌های دیدنی فراوانی در این شهرستان وجود دارد که از جمله مهمترین آنها می‌توان به دره سرسبز روستای توآباد، برج‌های دوگانه خرقان واقع در روستای حصار ولیعصر، کاروانسرای شاه عباسی آوج، آبگرم معدنی شهر آبگرم، چشمه علی در روستای ارتش آباد، درخت کهنسال روستای پروان، آبشار شاه دره آوج، آبشار روستای منصور، غار قلعه کرد، امامزاده‌های روستای کلنجین، امامزاده اسماعیل خروس دره، کوه بلند آق داغ، طبیعت روستای مشانه، روستاهای دیدنی کامشکان، روستای دیدنی خروس دره، اسماعیل‌آباد، نیریج، شهیدآباد، قهوج، هرائین، قرخ بلاغ (چهل چشمه)، منصور، امامزاده علاءالدین، چوبینه ،چنگوره و... نام برد.

این شهرستان با شهرستان‌های تاکستان و بوئین زهرا وبا استان‌های زنجان، همدان، و مرکزی همسایه می‌باشد. محصولات مهم در این شهرستان انواع سیب، انواع هلو، زردآلو، گردو، بادام، گندم، گوجه فرنگی و... می‌باشد. این شهرستان دارای دو بخش به نام‌های آوج و آبگرم است. همچنین دهستان‌های شهید آباد، خرقان غربی و حصار ولیعصر در بخش آوج و دهستان خرقان شرقی در بخش آبگرم این شهرستان قرار دارد.

تقسیمات کشوری

• شهرستان آوج
  • بخش مرکزی
    • دهستان حصار ولیعصر
    • دهستان خرقان غربی
    • دهستان کلنجین
  • بخش آبگرم
    • دهستان خرقان شرقی

شهرها: آوج و آبگرم

جمعیت

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهر آوج در سال ۱۳۸۵ برابر با ۳۳۶۰ نفر بوده‌است.

پیشینه تاریخی

در مورد سابقه تاریخی این منطقه روایات متعدد و آثار باستانی و تپه‌های باستانی گوناگونی در اقصی نقاط وجود دارد، که هر کدام علاوه بر روایات مختلف شاهدان عینی می‌باشند و برخی از روایات سابقه تاریخی این منطقه رابه دوران مادها (۷۰۸ قبل از میلاد) می‌رساند و همچنین ساسانیان نیز این منطقه دارای موقعیت ممتازی بوده است و در نهایت در سال ۲۴۱ه. ق به قزوین ملحق می‌شود. از سیر و تحول تاریخی آوج که به آن خرقان گفته می‌شود، اطلاعات دقیق و معتبری در دست نیست لیکن درمورد منطقه روایات متعددی وجود دارد که برخی از آنها قدمت این ناحیه را به دوران ماد می‌رساند. در گیریهایی که بین آشوریها و مادها بوجود آمد عده زیادی از مادها کشته شدند ولی مادها دست از مقابله بر نداشتند ودر بازگشت راه را بر قوای آشور درمنطقه کوهستانی میان قزوین و همدان بستند ولی مادها از آشوریها ضرات شدیدی خوردند که محل کوهستانی درگیری این دو قوم در کوهستانهای آوج بوده است.

خرقان ناحیه‌ای بوده حد فاصل بین قزوین و همدان وری و چنانچه گذشت همواره بین حکام همدان و قزوین بر سر تصرف آن کشمکش بوده و لیکن غالباً جزء سرزمین قزوین محسوب می‌شده است. در کتب تاریخی که از فتح ناحیه همدان و قزوین در موقع حمله اعراب یاد می‌کنند به اسامی نقاطی چون دشتبی، قاقازان و خرقان برخورد می‌کنیم که نشان می‌دهد این نواحی قبل از حمله اعراب به ایران دارای موقعیت ممتازی بوده است. با انتخاب سلطانیه بعنوان پایتخت در زمان سلجوقیان و ایلخانان این محل بصورت شبکه راه‌ها درآمد و برخی از مسیرها تغییریافت، چنانچه از حلوان راهی به همدان می‌آمد و ازآنجا به سلطانیه می‌رفت. شاهراه همدان به سلطانیه در زمان مغول ساخته شد. شاهراه مزبور بجای آنکه از طریق ساوه به ری برود مستقیماً بطرف شمال و از راه درگزین و خرقان به سلطانیه می‌رفت و بنابر این از هیچ‌یک از شهرهای بزرگ عبور نمی‌کرد. ( ص۵۴)

راه شرقی از سلطانیه به صائین قلعه (قهود سابق) ابهر و خرقان می‌رفته و در خرقان راه دو شعبه می‌شد. یکی از کوه‌های خرقان گذشته و در رزن به راه ری-ساوه متصل می‌گشته و دیگری از طرف اشتهارد به تهران و ری و از آنجا به خراسان می‌رفته است. با توجه به آثار چشمگیر و ارزنده معماری مربوط به قرن پنجم دراین ناحیه می‌توان گفت که در زمان سلجوقیان نیز منطقه مزبور دارای موقعیت ممتاز بوده است از اهمیت این ناحیه با توجه به موقعیت خاص آن که در مسیر راه قزوین همدان قرار داشته در دوران‌های بعد نیز کاسته نشد چنان‌که وجود کاروانسرای شاه عباسی در آوج دال بر این مدعا می‌باشد.

در دوران سلجو قیان و ایلخانان که کشمکشهای مذهبی وجود داشت، این منطقه یکی از مراکز مهم شیعه نشین بوده است و مدرسه علیشاهی (در قرن پنجم هجری) شهر آوج مرکز تجمع علما و فضلا بوده که دانشمندانی همچون سید تاج‌الدین آوجی را پروانده است که در دستگاه الجایتو مقام صدارت را داشته وباعث شد تا شاه مذکور مذهب شیعه را بپذیرد.

ناحیه کوهستانی پهناوری که یونانیان آنرا مدیا (madia) می‌گفتند و از باختر به جلگه‌های بین‌النهرین و از خاور به کویر بزرگ ایران محدود می‌شد نزد جغرافی نویسان عرب به نام ایالت جبال معروف بوده که آوج نیز تحت عنوان خرقانین و آوه شمالی جزء ایالت جبال محسوب می‌شده و آوج جزء نواحی شمالی همدان بنام ولایت خرقان بوده است.

ناحیت اعلم همان است میان همدان و زنجان و خرقان که غالباً خرقانین خوانده می‌شود این ناحیه اعلم مشتمل بر چندین دهکده است که حمدالله مستوفی سیاهه آنها را ذکر نموده و شهر عمده آن را آوه یا به آبه همدان می‌باشد. تا میان آن و آوه ساوه اشتباه نشود این آوه شمالی را بصورت آوا نیز ثبت شد. یاقوت حموی و مقدسی نیز در قرن چهارم بدان اشاره کرده‌اند.

حمدالله مستوفی در نزهة القلوب می‌نویسد:

خرقانین ولایتی است چهل پاره دیهٔ است واز اقلیم چهار هوایش به سردی مایل است و آبش از چشمه‌ها که از آن کوه‌ها بر می‌خیزد

.

مواضع آبه (آوه یا آوج) اردان (اروان) گلچین (کلنجین) و طشکری (طبلشکین) و سیف آباد که معظمات قرای آن و حقوق دیوانی آن نه هزار و پانصد دینار است و آوه (آوج) به عنوان شهری یاد می‌کند که در عهد او دارای بارو بوده است.

ناحیت خرقان به جهت مو قعیت طبیعی خود غالباً بصورت ییلاقی و اردوگاه نظامی مورد استفاده حکام قرار می‌گرفت چنانچه در وقایع سال ۸۷۱ هجری می‌خوانیم میرزا مظفرالدین جهانشاه پادشاه ترکان برای اجتماع، سردران به بلاد آذربایجان و عراق فرستاد و بنا بر فرمان محمد میرزا از اصفهان و سایر امرا و تیول داران با خود فراوان به اردوی همایونی ملحق شدند. پادشاه جهانشاه احشام تراکمه را کوچانیده واز ییلاق خرقان با عظمت و شوکت تمام به جانب بغداد نهضت نمود.

در وقایع سنه ۹۱۶ آمده است که شاه اسماعیل صفوی در این سال در خرقان تجهیز لشکر نموده وبه قصد سرکوبی حکام اوزبکیه به سوی خراسان رهسپار شد؛ و شمار لشکریانی که در این منطقه به لشکریان شاه اسماعیل اضافه می‌شود بالغ بر ۱۰۰۰نفر بوده است.

در دوره قاجاریه با بر گزیده شدن تهران بعنوان پایتخت و تغییراتی که در زمینه واحدهای وابسته به قزوین بوجود آمد. برخی از آنها از سرزمین مزبور جدا گشته واز نظر سازمان تشکیلاتی مملکتی جزء خاک تهران گردیدند. وبرخی از دیگر، چون ابهر و قسمتی از خرقان ضمیمه خمسه و زنجان شدند. ناحیه خرقان اصولاً در منطقهٔ کوهستانی واقع شده و ارتفاعات آن به نواحی کوهستانی ایران مرکزی متصل می‌شوند.

کاروانسرای شاه عباسی آوج

این کاروانسرا در مرکز شهر آوج و در مسیر قزوین-همدان قرار گرفته، کاروانسرای مذکور دارای طرح مستطیلی شکل است که گوشه‌های آن به چهار ضلع کوچک ۷۰/۳ متری تبدیل یافته و در واقع طرح کاروانسرا به صورت هشت ضلعی درآمده که دو ضلع بلندتر آن ۲۰/۲۶ متر و پهنای آن ۷۰/۲۵ متر است. در بالی درب ورودی کاروانسرا کتیبه‌ای به خط نستعلیق بر روی یک قطعه سنگی مرمر به شرح زیر کنده کاری شده است.

در زمان جلوس شاه صفی		آن شاه با وقار شه پاک نهاد
شهریاری که در اوان جلوس		در جهان داد عدل و داد
از خراسان کشید یک دست		زپای دوی برید از بغداد
یکی سالیان دولت او		که ابولقاسم امام اوست نجاز
ابو علیست درجهان مشهور		خانه زاوند چونکه از اجداد
این بنا را بهر فرساخت		که خدایش همیشه خیر دهاد
تاریخ این خجسته بنا		هاتف این غنیم بشارت داد
که بنای این رباط نکو		جای خود در جهان نمود آباد

با توجه به کتیبه مشاهده می‌گردد که کاروانسرای آوج در زمان سلطنت شاه صفی و در سال ۱۰۴۰ه. ق ساخته شده است.

برج‌های دوگانه خرقان

این برج‌ها در سمت جنوب غربی استان قزوین و در غرب شهر آبگرم ودر نزدیکی روستای حصار واقع شده و دو آرامگاه مربوط به دوره سلجوقیان می‌باشد. برج اولی یا شرقی ۲۶ سال قدیمی تر از برج غربی است وپلانی هشت ضلعی داشته که ضلع آن طرحهای متنوع آجری نقش گردیده است؛ و با ستونهای مدوّر نگهدارنده و روپوش تزیین آجری پلکان منتهی به بام طرح هندسی که بالای هر ضلع شکل خاصی دارد. ارتفاع این آرامگاه در حدود۱۵ متر و قطر بنا حدود ۱۱ متر می‌باشد. یک حاشیه کتیبه باریک به خط کوفی که آیاتی از قران کریم (لو انزلنا) در بر دارد و کتیبه مذکر سال بنا را ۴۶۰ هجری قمری معرفی می‌کند که یکی از چشم گیرترین و زیباترین آثار معماری این دوره است.

برج دوم قریب به ۳۰متر از برج اول فاصله داشته و از نظر شکل تقریباً هم اندازه برج اول است. واین برج ۵۵ سانتیمتر بزرگتر از برج اولی می‌باشد این بنا نیز دارای گنبد دوپوش ویک پلکان منتهی به فضای بین دو پوشش است و شیوه آجرکاری بدیعی دارد که بعداً در گنجه سرخ مراغه و بناهای دیگر تقلید شده است و علاوه بر آیات (لو انزلناه) آیه مبارکه (افحسبتم انّما خلقناکم) نقش بسته و بقعه یک محراب با تزیینات آجری دارد.

متن کتیبه‌های دو بنا حاکی از آنست که معماران آنها از اهالی زنجان و برادر یا پدر و پسر بوده‌اند. نام معمار برج اول معمار محمد ... زنجانی و نام معمار برج دوم ابومعالی محمد بن... زنجانی می‌باشد.

معروف است (بنا به قولی) که دو امامزاده خواهر و برادر به نام‌های محمد بن موسی الکاظم و حدیده خاتون بنت موسی الکاظم در آن جا می‌باشد. کتیبه این برج تاریخ ۴۸۶ هجری قمری را برخود دارد. برجهای آرامگاهی خرقان با بیش از ۵۰ طرح آجری جزء شاهکارهای معماری ایران بشمار می‌روند.

زمین‌شناسی منطقه آوج

صفحه آوج در شمال غربی ایران بوسیله طول جغرافیایی ۳۰ و ۴۹ تا ۴۹ شرقی و عرض جغرافیایی ۳۰ و ۳۶ تا ۳۵ شمالی واقع شده است؛ و در حد بین زون ایران مرکزی و زون سنندج – سیرجان واقع شده است و دارای دو بخش زمین‌شناسی مختلف می‌باشد در شمال زون آبگرم که به ایران مرکزی مربوط می‌شود و در جنوب زون رزن که قسمتی از زون سنندج–سیرجان را تشکیل می‌دهد.

در این منطقه سنگ‌های پرکامبرین تا تریاس فوقانی رخنمون پیدا نکرده‌اند و اسلیت‌های دگرگونی تریاس فوقانی–ژوراسیک، سنگ آهک و شیل اندکلی دگرگون شده کرتاسه و توالی غیر دگرگونه‌ای از ترشیاری تا عهد حاضر از مشخصات این ناحیه می‌باشد. سنگ‌های آتشفشانی در ائوسن و الیگو- میوسن مشاهده می‌شوند و فعالیت پلوتونیک به صورت محدود با سن فوقانی وجود دارد.

در زون آبگرم سنگهای پرکامبرین تا حال (کواترنری) وجود دارد اما بوسیله چندین نفوذ چینه شناسی مشخص قطع شده است از مشخصات این زون وجود سنگ‌های دگرگونی ضعف پرکامبرین و سنگ‌های غیردگرگونی پالئوزوئیک تا ترشیاری می‌باشد. دو زون آبگرم و رزن در منطقه آوج توسط گسل آوج از هم مجزا می‌شوند که این گسل دارای امتداد SE-NW (جنوب شرقی به شمال غربی) می‌باشد و زمین‌شناسی ناحیه بویژه، رخساره‌های مزوزوئیک و ترشیاری زیرین و ماگماتیسم را کنترل می‌کند. سازند قرمز بالایی که مرکز از سنگهای کنگلومرا (کنگلومرای بی آب) لایه‌های قرمز و آوج، مارن و ماسه سنگ و نمک و ژیپس است که نقش اصلی را در تغییر کیفیت آبهای سطحی از جمله رود آوج در نزدیکی پل اروان دارد.

بیشترین وسعت منطقه آوج را نهشته‌های کواترنری (نهشته‌های رسوبی –قاره‌ای) تشکیل می‌دهد و شامل تراس‌ها و آبرفت‌ها می‌باشد و این مناطق بعلت نفوذ پذیری خاص آنها دارای سفره‌های آب زیرزمینی بوده و مهمترین مکان جهت استقرار روستاهای منطقه و فعالیت‌های کشاورزی می‌باشند.

ویژگی‌های اقلیمی

وابستگی مستقیم منابع آب به بارش و پدیده‌های ژئومرفولوژی که رابطه مستقیمی با آب و هوا دارند ما را ملزم می‌کند که قبل از بررسی مسائل ابتدا وضعیت اقلیمی منطقه مورد مطالعه را بررسی کنیم. عوامل مختلفی بر اقلیم منطقه آوج تأثیر می‌گذارند که این عوامل عبارتند از: عوامل سیاره‌ای (گردش عمومی جو) و عوامل محلی، عوامل سیاره‌ای که کلی بوده هم کشور ما ایران و منطقه مورد مطالعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد و شامل پر فشار سیبری که موجب کاهش دما و در اکثر مواقع از اوایل پاییز منطقه آوج را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد؛ و پر فشار جنب حاره‌ای که در دوره گرم سال باعث افزایش دما و ایجاد هوای پایدار که از اردیبهشت ماه تا شهریور ماه منطقه آوج را در بر می‌گیرد. بادهای غربی که مهمترین عامل آب و هوای در دوره سرد بدنبال پسروی رود باد جنب حاره‌ای در منطقه آوج محسوب می‌شوند و کم فشار مدیترانه‌ای که بهمراه بادهای غربی موجب ریزش بارشهای جوی در فصول پائیز و زمستان می‌شود.

عواملی محلی که ناشی که از موقعیت جغرافیایی منطقه و ویژگی توپوگرافی منطقه می‌باشند؛ و بعلت قرار گرفتن در عرض جغرافیایی بالا (۳۰ و ۳۶ تا ۳۵) نسبت به مناطق جنوبی کور روزهای ابرناکی بالاتری برخوردار می‌باشد و موجب دریافت انرژی کمتری در فصول سرد سال می‌شود؛ و بخاطر ارتفاع زیاد منطقه (۲۸۹۴–۱۵۰۰ متر) جو زمین ضخامت کمتری دارید و خارج شدن آسان انرژی موج بلند زمین موجب تغییرات روزانه ماهانه دما (۳/۲۵ تا ۷/۹-) درجه سانتیگراد بین قسمت‌های مختلف منطقه می‌شود؛ و ریزش بارش‌های جوی در فصل سرد در اکثر قسمت‌های منطقه بصورت برف می‌شود و این بارش‌ها نقش اساسی را در ایجاد روانابهای سطحی و تأمین آبهای زیرزمینی منطقه دارد.

از نظر رژیم بارندگی سالانه میزان بارندگی میانگین سالانه منطقه در طول دوره آماری ۳۱ ساله نزدیک به ۳۶۰ میلی‌متر می‌باشد؛ که با افزایش ارتفاع میزان بارندگی سالانه نیز افزایش می‌یابد؛ و میانگین حداکثر بارندگی ۲۴ ساعته منطقه آوج ۱۵/۲۹ میلی‌متر است که با افزایش ارتفاع میانگین حداکثر بارندگی ۲۴ ساعته نیز افزایش می‌یابد و احتمال وقوع حداکثر بارش ۲۴ ساعته به ترتیب ماه‌های اسفند، فروردین، آذر و بهمن بیشتر از سایر ماه‌هاست.

بیشترین مقدار تغییرات بارندگی در کل منطقه در شهریورماه و کمترین مقدار آن در بهمن ماه، مشاهده می‌شود. از نظر رژیم فصلی بیشترین مقدار بارش فصلی در منطقه اوج به ترتیب فصل زمستان، بهار و پائیز و کمترین مقدار آن در فصل تابستان می‌باشد.

میانگین وزنی بارش در منطقه آوج ۳۶۰ میلی‌متر می‌باشد و حجم آب ناشی از بارش در طی یکسال بطور میانگین ۸/۳۳۲ میلیون متر مکعب می‌باشد.

مطالعه دمای منطقه آوج نشان می‌دهد که روند تغییرات دمای ماهانه بین قسمتهای مختلف منطقه از شمال به جنوب و با افزایش ارتفاع کاهش می‌یابد. روند کاهشی دما در اکثر ایستگاه‌های موجود در منطقه آوج از مرداد ماه شروع شده و در دیماه به کمترین مقدار و بعد از آن روند افزایشی دما شروع شده و در تیرماه به بالاترین حد خود می‌رسد و گرمترین ماه‌های سال تیر و مرداد و سردترین ماه‌ها سال دی و بهمن می‌باشد. در منطقه اوج خط برف (همدمای صفر درجه) در ماه‌های آبان، آذر، دی، بهمن و اسفند در داخل منطقه مشاهده می‌شود؛ و از نظر رطوبت نسبی بیشترین مقدار رطوبت نسبت در منطقه آوج در بهمن ماه و کمترین مقدار آن در تیر، مرداد و شهریور ماه می‌باشد.

مطالعه تبخیر و تعرق در منطقه آوج با روش‌های مختلف از جمله بلانی –کریدل، ترنت وایت و پنمن انجام گرفت. میزان تبخیر و تعرق در یک حوضه در میزان رواناب آن تأثیر می‌گذارد زیرا مقدار تبخیر و تعرق در واقع بخشی از بارش است که از دسترس خارج می‌شود؛ و زمان وقوع حداکثر میزان تبخیر با زمان وقوع بارندگی با هم مطابقت ندارند و زمانیکه که بارندگی زیاد صورت می‌گیرد یعنی ماه‌های بهمن، اسفند و فروردین میزان تبخیر و نیز تقریباً در کمترین حد ماهانه خود قرار گیرد؛ و حجم آب سالانه خروجی از منطقه از طریق تبخیر و تعرق نیز تقریباً در کمترین حد ماهانه خود قرار می‌گیرد؛ و حجم آب سالانه خروجی از منطقه از طریق تبخیر ۶/۴۰ میلیون متر مکعب می‌باشد.

فصل هیدرولوژی

دبی میانگین ماهانه رودهای آوج و کلنجین در اردیبهشت، فروردین و اسفندماه به ترتیب با میانگین ۴۴، ۱۶ ،۵/۹ متر مکعب در ثانیه پر آب‌ترین و مرداد، شهریور، تیر به ترتیب با میانگین ۲۷/۰ ،۳۴ و ۴۳/۰ متر مکعب در ثانیه کم آبترین ماه‌های سال در منطقه آوج می‌باشد؛ و روند تغییرات دبی میانگین ماهانه تابع روند تغییرات بارندگی ماهانه منطقه است و میزان رواناب سطحی رودخانه‌ها با میزان بارندگی رابطه مستقیمی دارد. روند افزایشی مقدار دبی میانگین ماهانه از شهریور ماه شروع شده و تا آبانماه ادامه پیدا می‌کند و در دیماه این روند قدری کند شده و بعد از آن سیر صعودی ادامه پیدا می‌کند و علت کندی در روند صعودی دبی رودخانه‌ها وقوع یخبندان شدید در حوضه و در نتیجه کم شدن رواناب سطحی است. از بهمن ماه تا اواخر اردیبهشت ماه بخاطر ذوب برف‌ها شدیدتر می‌شود؛ و بالاترین دبی در اردیبهشت ماه و کمترین مقدار آن در مرداد ماه می‌باشد.

حداکثر دبی سالانه رودهای آوج و کلنجین در طی دوره آماری ۳۱ ساله ۱۵/۷۰ متر مکعب بر ثانیه و کمترین مقدار آن ۶/۷ متر مکعب در ثانیه می‌باشد.

حداکثر دبی لحظه‌ای رودهای آوج و کلنجین در طی دوره اماری ۴۰۰ متر مکعب در ثانیه و کمترین مقدار ۴/۳۰ متر مکعب در ثانیه است. حداکثر دبی لحظه‌ای در ماه‌های دی و بهمن به علت استقرار پر فشار سیبری و کاهش درجه حرارت در مرداد و شهریور به علت قطع بارندگی بوقوع نپیوسته است یعنی احتمال وقوع رواناب‌های شدید در این ماه‌ها خیلی کم است.

هیدروگراف‌های مصنوعی رودهای آوج و کلنجین نشان می‌دهد که مدت زمانیکه طول می‌کشد تا رودخانه به دبی اوج برسد خیلی کمتر از مدت زمانی است که طول می‌کشد دبی او ج به دبی پایه برسد. بطور میانگین در ماه اسفند ۷/۲۲ متر مکعب و در فروردین ماه ۸/۹ متر مکعب از حجم جاری شده در رودهای اوج و کلنجین در یک ثانیه ناشی از ذوب برف است و این در حالی است که اگر بارش باران در منطقه در این ماه‌ها صورت بگیرد. حجم رواناب تولید شده قابل ملاحظه خواهد بود.

زمان تمرکز حوضه رود آوج ۳۴/۱۰ ساعت و حوضه رود کلنجین ۷/۹ ساعت می‌باشد. حجم آورد سالیانه رودهای اوج و کلنجین در طی دوره آماری ۳۲ ساله بیشترین مقدار ۲/۳۵۳ میلیون متر مکعب و کمترین مقدار ۳/۴۷ میلیون متر مکعب می‌باشد.

ژئومرفولوژی

بر اساس تقسیم‌بندی ناهمواری‌های ایران توسط نبوی و اشتوکلین منطقه آوج در واحد ایران مرکزی قرار گرفته است. خصوصیات و ویژگی‌های ژئومرفولوژیکی یکی حوضه اثر تعیین کننده‌ای بر خصوصیات هیدرولوژیکی، و رژیم آبی از جمله شدت و ضعف رواناب سطحی دارد.

مساحت کل منطقه آوج (حوضه آبخیز رودهای آوج و کلنجین) ۹۲۳ کیلومتر مربع، حوضه آبخیز رود آوج ۵/۳۵۰ کیلومتر و حوضه آبخیز رود کلنجین ۵/۵۷۲ کیلومتر مربع می‌باشد.

به منظور دستیابی به اشکال حوضه آبخیز رودهای آوج و کلنجین از روشها و ضرایب مختلفی استفاده شده است از جمله ضریب گراویلیوس که مقدار آن در حوضه آبخیز رود آوج ۶۲/۱، حوضه آبخیز رودخانه کلنجین ۳۲/۱ و کل کل حوضه۲/۱می‌باشد و بنابراین شکل حوضه‌ها از شکل دایره دور بوده و جزء حوضه‌های پهن می‌باشند.

با توجه به نقشه شیب منطقه آوج، شیب متوسط وزنی حوضه‌های آبخیز رودهای آوج و کلنجین ۴/۱۳ درصد و حوضه رود آوج ۷/۲۹ درصد و حوضه رود کلنجین ۸/۳۸ درصد که نشان بالای ضریب سیل خیزی منطقه می‌باشد و این امر ناشی از کوهستانی بودن منطقه می‌باشد.

ارتفاع میانگین حوضه آبخیز رودهای آوج و کلنجین (منطقه آوج) ۲۲۷ کیلومتر، حوضه رود آوج ۱۰۸ کیلومتر و حوضه رود کلنجین ۱۱۳ کیلومتر می‌باشد.

وجود گسلهای آوج و حسن‌آباد و گسل‌های فرعی آنها موجب شده است که اکثر شبکه‌های آبراهه، در حوضه رودهای آوج و کلنجین مستطیلی می‌باشد.

نسبت انشعاب حوضه رود آوج ۷/۳، حوضه رود کلنجین هم ۷/۳ می‌باشد که هیدروگراف سیل آن دارای نقطه اوج بالاتری است چون نسبت انشعاب کمتر در حوضه‌ها بیانگر وجود شاخه‌های کمتر است.

از نظر تراکم آبراهه‌های در منطقه آوج (حوضه آبخیز رودهای آوج و کلنجین) ۳۴/۲ کیلومتر در کیلومتر مربع و در حوضه رود آوج ۷/۲ و حوضه رود کلنجین ۲ کیلومتر در کیلومتر مربع می‌باشد. تعداد زیادی تراکم آبراهه‌ای رود آوج دلیل بر ضعیف بودن سنگ بستر که بیشتر بصورت پادگانه آبرفتی و مارن، ماسه سنگ و کنگلو مرا می‌باشد در مقابل فرسایش است.

شیب میانگین رود آوج ۲۴/۲ درصد و رود کلنجین ۱۷/۲ درصد دارای شیب کمتر و در نتیجه فعالیت سیل خیزی کمتری دارند؛ و وجود درجه شیب نقش اساسی را در فرسایش خاک و در نتیجه کاهش نفوذ پذیری آب در خاک شده و بر میزان سفره‌های آب زیرزمینی تأثیر مؤثری دارد. ۷۶/۱۴ درصد کل مساحت منطقه آوج دارای شیب بالا (بالای ۳۰ درصد) ۴۲/۶۶ درصد دارای شیب متوسط (بین ۳۰ تا ۱۰ درصد) و ۸۲/۱۸ درصد از منطقه دارای شیب پائین (بین ۱۰–۰ درصد) است یعنی قسمت عمده منطقه از نظر سیل خیزی و ایجاد رواناب سطحی متوسط تا کمتر می‌باشد.

خاک و پوشش گیاهی

نقش خاک در روند هیدرولوژیکی یک رودخانه بسیار مهم می‌باشد. در خاک‌های نفوذپذیری قسمت عمده بارش در زمین نفوذ کرده و جریانهای زیر قشری و زیرزمینی را تقویت می‌کند. خاک‌های منطقه بیشتر دارای بیرون زدگی سنگی نسبتاً زیاد، خاکهای کم عمق تا نیمه عمق سنگریزه دار در دامنه‌ها و دره‌های عمیق فرسایش یافته در بعضی قسمت‌هاست؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت در هنگام وقوع بارشهای سنگین ابتدا نفوذپذیری خاک زیاد بوده و رواناب سطحی تشکیل نمی‌شود اما چون خاکها عمق کمتری دارند سریعاً اشباع شده و با توجه به بالا بودن شیب منطقه آوج جریانات سطحی در بعضی موارد ایجاد سیلاب می‌کند.

مقدار ضخامت خاک در دامنه‌های رود به شمال بیشتر از دامنه‌های رو به جنوب است و این امر نقش اساسی را نیز در میزان قابلیت نگهداری آب در خاک دارد؛ و در مناطق کوهستانی منطقه بعلت شیب دار بودن و وجود تشکیلات گچ و نمک، مارن و تشکیلات آذرین موجب شده از لحاظ نفوذ پذیری کم و تغیرات کیفیت آبهای سطحی و زیرزمینی از جمله شورشدن زیاد می‌باشد. در قسمت‌هایی که خاک‌های آبرفتی دوره کواترنری قرار دارد میزان آب زیرزمینی زیاد و میزان نفوذپذیر آب در خاک بالاست و در مناطقی که شیب زمین به گودیها منتهی می‌شود. موجب تشکیل خاک‌های هیدرومرفی (اشباع از آب) و با تلاقی و چشمه‌ها می‌گردد.

پوشش گیاهی سطح زمین یکی از عوامل مهم کنترل فرسایش خاک‌ها و تضعیف آن به شمار می‌رود. گیاهان متراکم بطور متوسط ۳۵ درصد بارندگی سالانه را در خود نگه می‌دارد. در دامنه‌ها رو به شمال منطقه بعلت برخورداری از پوشش گیاهی نسبتاً بالا میزان نفوذ پذیری آب در خاک نیز نسبت به دامنه‌ها رو به جنوب بالا می‌باشد. عواملی از جمله شخم در جهت شیب، چرای زودرس، بوته کنی و چرای بیش از ظرفیت مراتع منطقه موجب ایجاد فرسایش کاهش نفوذ آب در خاک‌های منطقه آوج شده است.

تغذیه مصنوعی و کاربرد آن در کشاورزی

یکی از عمده‌ترین ویژگی‌های مطالعات طرحهای تغذیه مصنوعی. افزایش میزان تغذیه سفره آب زیر زمینی بطور مصنوعی است که بمنظور افزایش ذخیره آب و… با روش‌های مختلف انجام می‌گیرد.

در منطقه آوج هدف از بررسی این موضوع: افزایش منابع بهینه‌سازی و رژیم بهره‌برداری، احیاءقناتها و چشمه‌ها و مهار سیلاب می‌باشد.

منابع اب جهت تغذیه شامل منابع تغذیه طبیعی و مصنوعی می‌باشد. منابع تغذیه آب طبیعی از طریق نزولات جوی حاصل می‌شود و منابع تغذیه آب به روش مصنوعی به کمک انسان ایجاد می‌شود؛ که از طریق سدهای مخزنی، بندها، استخرها. چاله و آبیاری امکانپذیر است.

با توجه به به بررسی‌های انجام شده در قسمت ویژگی‌های اقلیمی منطقه بهترین زمان برای استفاده از رواناب‌ها جهت تغذیه مصنوعی فصول پاییز، زمستان و بهار که میزان نزولات جوی بالا و میزان تبخیز نیز کم می‌باشد و همچنین نیاز کشاورزان به آب کم است؛ و با توجه به بررسیهای انجام شده مربوط به ویژگیهای به زمین‌شناسی و ژئومرفولوژی منطقه، بهترین مکان‌ها جهت تغذیه مصنوعی در پادگانه‌های آبرفتی دوره کواترنر و مناطقی که درجه شیب بین ۱۰–۰ درصد است می‌باشد در سایر موارد بعلت وجود سازندهای گچ و نمک موجب بهم خوردن کیفیت آبهای سطحی و زیرزمینی می‌شوند و تشکیلاتی با نفوذ پذیری از جمله تشکیلات مارن و کنلگلومرا و تشکیلات آذرین میزان نفوذ آب در خاک کم می‌باشد؛ و از نظر پوشش گیاهی و خاک، در مناطقی که دارای پوشش گیاهی مناسب و عمق خاک بیشتری می‌باشد امکان‌پذیر است.

شغل ۹۵ درصد ساکنان منطقه آوج را کشاورزی تشکیل می‌دهد و از کل اراضی کشاورزی این منطقه که ۸۳۶۲۸ هکتار می‌باشد در حدود ۲۳۹۹۷ هکتار آن اراضی آبی و ۵۹۶۳۱ هکتار آن اراضی دیمی می‌باشد. در حالیکه ۳۷۷۸۶ هکتار از اراضی منطقه بین سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۸ بخاطر خشکسالی و نبود آب رها شده‌اند.

جستارهای وابسته

• فهرست بخش‌های ایران
• استان قزوین
• شهرستان بوئین‌زهرا