دز
مختصات: ۳۲°۵۴′۰۵″شمالی ۴۸°۴۳′۵۲″شرقی / ۳۲.۹۰۱۴°شمالی ۴۸.۷۳۱۱°شرقی
دز | |
---|---|
سرچشمه | الیگودرز |
ریزشگاه | کارون |
حوضه آبخیز | دز |
حوضه آبریز | شمال خوزستان |
دز رودخانهای است که از رشته کوه زاگرس میانی (در جنوب استان لرستان-الیگودرز)سرچشمه میگیردو چندین هزاره است که در اقتصاد شمال خوزستان بخصوص سد دز (دزفول) نقشی بسیار مهم داشته و دارد.
محتویات
نام[ویرایش]
- در لغت نامه دهخدا واژه دز بدین معنی آمده است:
دز: [ دِ ] (اِ) دژ. قلعه و حصار. (برهان). قلعه و حصار عموماً و قلعه بالای کوه خصوصاً. (آنندراج). قلعه. (جهانگیری) (از مهذب الاسماء). حصار. (شرفنامه منیری). حصن. (از مهذب الاسماء)[۱]
این رودخانه در گذر زمان نامهای مختلفی به خود دیده است. از نام این رود تا قبل از حضور مردمان عیلام اطلاعی در دست نیست، اما عیلامیها که اولین قوم ساکن در این سرزمین بودهاند بنا به گفته پروفسور گیرشمن باستانشناس فرانسوی به این رودخانه «ایدیده» (idide) میگفتند[۲] که تا بعد از حمله اسکندر و حضور یونانیها مورخین یونانی از این رود با نام «کوپرات» یا دز(یونانی: Κοπράτης) یاد کردهاند.[۳]
احمد کسروی در کتاب کاروند (مجموعه گفتارها و نوشتارها به کوشش یحیی ذکاء) در بخش رودهای خوزستان با توجه نوشتههای مورخین یونانی استرابو و دیودوروس رود دز را همان رود کوپرات در نظر گرفته و با توجه روند مسیر عبور آب که از دره به جلگه میآید از آن به نام «رود دز»» یاد میکند.[۴]
سرهنگ کنت لافتوس نخستین باستانشناسی که اقدام به تحقیقات علمی در شوش نمود، به نقل از جغرافی دانان دوران باستان رودخانهٔ «کوپراتس» را همین رودخانهٔ دز فعلی میداند.[نیازمند منبع]
هم چنین باستانشناس فرانسوی مادام ژان دیولافوا نام قدیم این رودخانه را «کوپراتس» ذکر کرده است.[۵] جغرافی دانان و مورخین مسلمان مانند حمدالله مستوفی، مقدسی و یعقوبی در ادوار مختلف تاریخی از این رودخانه به نامهای «رود جندی شاپور»، «آب جندی شاپور» ویا «آب دز» یاد کردهاند.[۶]
هم چنین در کتاب «فن آب و فن آبیاری در ایران باستان» نام قدیمی رود دز «رود گنده شاپور» ذکر شده است.[۷]
ژنرال سر پرسی سایکس در سفرنامهٔ خود موسوم به «ده هزار میل در ایران»، در جریان ماموریتش به خوزستان ازین رود به نام نهر «آب دیز» نام میبرد و آن را از شعب مهم کارون نام برده است.[۸]
هم چنین علیاکبر دهخدا، دکتر محمد معین و مرحوم رشیدیان از این رودخانه به نام «آب دیز» به معنی «آب دز» یاد نمودهاند.
مرحوم رشیدیان در کتاب «جغرافیای خوزستان» مینویسد: «آب دیز (آب دز) از بروجرد والیگودرزسرچشمهٔ آن شروع شده و پس از طی خاک لرستان از شمالشرق اندیمشک گذشته و به بندقیر (محل تلاقی دز و کارون) رفته و در آن جا با آبهای شوشتر ممزوج شده و به اهواز میرود، خوشمزه و گواراست.»[۹]
سازهها[ویرایش]
در قسمتی از مسیر رودخانه دز به دلیل دره ای بودن اشکفتهایی مشرف به رود دز کنده کاری شده که در گویش دزفولی به کَت (Kat) معروف میباشند. درگذشته اغلب برای فرار از گرمای طاقت فرسای تابستان مورد استفاده مردم بودهاند ولی امروزه محلی برای تفریح مردم میباشد.[۱۰]
هم چنین در مسیر رود آسیابهای آبی دزفول در چند نقطه وجود دارد که برای آرد کردن گندم در گذشته مورد استفاده بودهاست. پیشینه تاریخی آسیابهای آبی دزفول در ارتباط با پل قدیم (دزفول) بوده که به دوره ساسانیان بازمیگردد اما عمده آثار موجود از آسیابها که در سه بخش از رودخانه موجود است به دوره تاریخی صفویه و قاجاریه بازمیگردد. این سازهها از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه ایی، آجر و با ملات ساروج ساخته شدهاند. شکل معماری آسیابها برگرفته از سبک معماری بومی شهرستان دزفول بوده و به صورت یک مجموعه به هم پیوسته ساخته شده و به هم مرتبط هستند.[۱۱] از دیگر کارهای مهندسی شده در مسیر رود دز میتوان به قمشها در دزفول نام برد که از راهرو و مجرا و تونلهای زیر زمینی برای انتقال آب رودخانه به زمینهای زراعتی و همچنین شرب مردم در گذشته استفاده شدهاست.[۱۲]
جغرافیا[ویرایش]
رود دز از ترکیب چند رودخانه که در ذیل به آنها اشاره میشود بوجود میآید.
- رودخانه سزار (ایران)... سرچشمه: رشتهکوه گرین.اشترانکوه و قالیکوه
رود دز پس از گذشتن از جنوب لرستان و شمال خوزستان و شهرستانهایی مانند الیگودرز، اندیمشک، دزفول، شوشتر و شوش در منطقهای به نام بندقیر در جنوب شوشتر به رود کارون میپیوندد.
سدها[ویرایش]
بر روی رودخانه دز، سدهای بزرگی ساخته شده یا در دست ساخت است؛ که از جمله آن میتوان به برنامه ساخت سد بختیاری در جنوب لرستان و نیز به سد دز (ششمین سد بزرگ جهان)، در شهرستان اندیمشک اشاره کرد.
پلها[ویرایش]
در شهر دزفول بر این رودخانه چندین پل بسته شده است. پلی نیز در بخش شعیبیه شوشتر بر روی رود دز ساخته شده است.
- پل قدیم دزفول
- پل شریعتی دزفول معروف به پل جدید
- پل سوم یا پل مقاومت یا پل رودبند دزفول
- پل چهارم دزفول
- پل پنجم دزفول
- پل حمید آباد دزفول
پل قدیم[ویرایش]
مهمترین اثر تاریخی دزفول است که در حدود ۱۷۵۰ سال پیش شاپور اول ساسانی آن را به کمک اسیران رومی بر روی رود دز بنا کرد. این پل به همین دلیل به پل رومی نیز مشهور است.
تفرجگاهها[ویرایش]
- در بالا دست رود دز در شهرستان اندیمشک دریاچه زیبای سد دز واقع شده است که منطقهای بکر برای تفریح است
تفریحگاه پلاژ در اندیمشک تفریحگاه زال در اندیمشک
- منطقه چم سبز در اندیمشک
- تفریحگاه قلعه مختار در اندیمشک
- پارک ساحلی چمگلک در اندیمشک
- منطقه چال کندی در دزفول
- تفریحگاه ساحلی دز (علی کله) در دزفول
انتقال آب الیگودرز به قم[ویرایش]
پس از اجرای طرح انتقال آب ازسرشاخه دز و الیگودرز در شرق استان لرستان به قم، سرشاخههای دز اکنون تأمین کننده اصلی آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و مخصوصاً قم میباشد.[۱۳][۱۴][۱۵] به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آبهای دنیا است.[۱۶]
اعتراضها و خسارتها[ویرایش]
انتقال آب از شرق استان لرستان و شهرستان الیگودرز به شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم باعث پایین رفتن شدید سطح سفرههای آب زیرزمینی و در نهایت خشک شدن چاههای آب این منطقه شده است. بیش از ۶۰ حلقه چاه خشک شده و ۱۷۱ حلقه از چاههای منطقه نیز در آستانه خشکیدن قرار دارند، اما تاکنون حقابه یی برای این روستاها در نظر گرفته نشده است.[۱۷] از سوی دیگر نامگذاری این طرح به عنوان مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخههای دز به قم» و همچنین نام گذاری پروژه ساخت و اجرای این طرح با نام پروژه قمرود باعث واکنشهایی در میان مردم استان لرستان شد تا جایی که حجتالله رحمانی نماینده شهرستان الیگودرز هم نسبت به نامگذاری این طرح اعتراض کرد و آن را مجعول خواند.
حسینی نماینده اهواز: معتقدیم اولویت باید شهرهای کناری رودخانه باشند. از این رو با این طرح مخالفیم. ناصری نژاد نماینده شادگان: با این پروژه مخالفیم و معتقدیم به ضرر کشور خواهد بود. رئیس مجمع نمایندگان خوزستان: ما نمایندگان بدون حمایت نمیتوانیم از این طرح ممانعت کنیم، مطبوعات ما را تنها نگذارند. ابراهیمی نماینده شوشتر: نمایندگان خوزستان نگران تبعات پروژه قمرود هستند.
خشک شدن چاهها و چشمههای شهرستان الیگودرز علاوه بر خسارات بسیاری که به بخش کشاورزی وارد کرده است باعث از بین رفتن مجتمعهای پرورش ماهی در این شهرستان شده است. پرویز فتاح، وزیر نیروی پیشین دولت نهم مدعی شد که وی مدافع حقوق مردم الیگودرز است.[۱۸][۱۹]
پانویس[ویرایش]
- ↑ دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه دهخدا؛ دز
- ↑ گیرشمن، رومان) 1375 (چغازنبیل) دور-اونتاش(جلد دوم، مترجم: اصغر کریمی، تهران، سازمان میراث فرهنگی، چاپ اول.
- ↑ Edward Anson, Eumenes of Cardia: A Greek among Macedonians (Brill Academic Publishers, 2004), p. 166.
- ↑ کاروند، کسروی، رودهای خوزستان و نویسندگان باستان روم و یونان، صفحه 231
- ↑ کوپراتس(Coprates) نام دیگر رودخانه دز و اولئوس(Eulaeus) نام دیگر کارون (ر.ک. سفرنامه دیولافوآ، ترجمه، ایرج فره وشی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۱، ص۲۴۹)
- ↑ حمداللّه مستوفی، نزههالقلوب، ج۱، ص ۱۱۰–۱۱۱. و یعقوبی، البلدان، ج۱، ص ۲۰۳ و مقدسی، ابوعبدالله محمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمهٔ علی نقی منزوی، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361
- ↑ آب و فن آبیاری در ایران باستان / گرد آورنده و نگارش عنایت اله رضا، 1350
- ↑ ده هزار میل در ایران، صفحات 283 و 286
- ↑ جغرافیای خوزستان، سیفالله رشیدیان
- ↑ ««کتهای دزفول» خنککننده دستساز بشر در روزهای داغ تابستان!». خبرگزاری میراث فرهنگی 1392.
- ↑ «مطالعهای بر معماری آسیابهای آبی دزفول». سیویلیکا 1390.
- ↑ «نگرشی بر قمشهای شهرستان دزفول». سیویلیکا 1390.
- ↑ «نماینده قم:طرح انتقال آب'دز'، رؤیای مردم این استان را محقق میکند» (فارسی). خبرگزاری ایرنا، ۲۷ فروردین ۱۳۹۰. بازبینیشده در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- ↑ «آب رودخانه دز به قم رسید» (فارسی). وبسایت جامجم آنلاین، ۱ اردیبهشت ۱۳۹۰. بازبینیشده در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- ↑ «آب شیرین به قم رسید» (فارسی). واحد مرکزی خبر جمهوری اسلامی ایران، ۱ اردیبهشت ۱۳۹۰. بازبینیشده در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- ↑ «طرح انتقال آب به ۴۰ شهر و روستای قم». جام جم آنلاین، ۱۶ آبان ۱۳۸۷. بازبینیشده در ۴ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- ↑ «اینجا روزی رودخانه بود». روزنامه اعتماد ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۸.
- ↑ «الیگودرز قربانی طرح انتقال آب به قمرود». آبنمانیوز۲ اردیبهشت ۱۳۸۹.
- ↑ «اتحاد خوزستان با لرستان علیه پروژه قمرود». لر نیوز ۱۹ آذر ۱۳۸۷.
پیوند به بیرون[ویرایش]
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ دز موجود است. |
|