سورانی

سورانی سۆرانی، Soranî
گویشگاه‌ها:	ایران عراق
شمار گویشوران:	۶٬۷۵۰٬۰۰ نفر
خانواده:	هندواروپایی زبان هند و ایرانی زبان ایرانی    زبان ایرانی غربی     شمال غربی      زبان کردی       سورانی
کد زبان
ISO 639-1:	هیچ
ISO 639-2:	–
ISO 639-3:	ckb

سورانی (سۆرانی، Soranî) یکی از گویش‌ها/زبان‌های کردی است.

گرچه در متون علمی و زبان‌شناختی نام رایج برای این زبان/گویش، سورانی است، برخی قوم‌گرایان کرد بر استفاده از عبارت‌های «کردی مرکزی» و «کرمانجی میانی»(به کردی: کوردیی ناوەندی، Kurdîya Nawendî) به جای سورانی اصرار می‌ورزند..

سورانی در بخش میانیِ مناطق کردنشین ایران و همچنین در نیمهٔ جنوبی کردستان عراق صحبت می‌شود.

شهرهای اصلی گویشوران سورانی عبارتند از: اربیل، سلیمانیه، بوکان، مهاباد، کرکوک، سنندج، سقز، بانه، قلعه‌دزه، اشنویه، سوران، پیرانشهر، رانیه، سردشت، میرآباد، نقده، رواندوز، کویسنجق، کلار، شاهین‌دژ، تکاب، دیواندره، مریوان، جوانرود، روانسر،ثلاث باباجانی و بخش‌هایی از ارومیه، کرمانشاه، کامیاران و پاوه.[۲]

اتنولوگ، شمار گویشوران سورانی در عراق را در سال ۲۰۰۴ میلادی جمعاً ۳٬۷۱۲٬۰۰۰ نفر برآورد می‌کند و در کل کردستان بیش از ۶٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر که بزرگترین شهرهای متکلم به این گویش به ترتیب جمعیت: اربیل، سلیمانیه، کرکوک، سنندج، بوکان، مهاباد و سقز می‌باشند.

در عراق ته لهجه منطقه سلیمانیه (بابانی) آمیخته با ته لهجه منطقه (مکریان) در زمان سلطهٔ انگلیسی‌ها (۱۹۱۸–۱۹۳۲) و در ایران ته لهجه منطقه مُکریان، رایج در بوکان و مهاباد در دورهٔ فعالیت حزب دموکرات کردستان (۱۹۴۰–۱۹۴۶) به‌عنوان شیوهٔ معیار زبان کُردی برگزیده شد که هم‌اکنون در شبکه جهانی سحر برنامه‌های کردی با این گویش پخش می‌شود. همچنین در مدارس استان کردستان، رشته زبان و ادبیات کُردی در دانشگاه‌های کردستان، رازی کرمانشاه کُردی مرکزی تدریس می‌شود، در خبرگزاری‌های رسمی ایران مانند مهر، ایرنا و فارس زبان کُردی نیز با گویش کُردی مرکزی و ته لهجه سورانی در منطقه مکریان استفاده می‌شود.[۴]

پیش از آن، در سده‌های ۱۷ و ۱۸ میلادی، زبان اورامانی به‌عنوان زبان نوشتکردی به‌کار رفته‌بود. در میان سورانی‌نویسان پافشاری بر دوری گزیدن از واژه‌های عربی، فارسی و ترکی که کردی تحت سلطهٔ این سه زبان قرار داشته نمایان است، و اما این سختگیری و سره‌گرایی سورانی نسبت به واژه‌های اروپایی وجود ندارد.[۵]

تبارشناسی زبانی

• زبان‌های هندواروپایی
  • زبان‌های هندوایرانی
    • زبان‌های ایرانی
      • زبان‌های ایرانی غربی
        • زبان‌های ایرانی شمال غربی
          • زبان‌های کردی
            • سورانی

زبان فارسی نیز از زبان‌های ایرانی غربی است، ولی به دستهٔ جنوب‌غربی تعلق دارد.

لهجه‌ها

سورانی خود به چندین ته لهجه تقسیم می‌شود. به‌طور کلی گویش کردی مرکزی به سه دستهٔ کلی تقسیم می‌شود که بر این اساس:

دستهٔ اول که همان لهجهٔ معیار و کثیرالانتشار است، در مناطق: اربیل، سلیمانیه، رانیه، سوران، شقلاوه و کرکوک در کردستان عراق و در کردستان ایران در شهرهای بوکان، مهاباد، میاندوآب، نقده، اشنویه، پیرانشهر، سردشت، بانه و بخش‌هایی از سقز و شاهین‌دژ است که به‌طور عام بدان سورانی گویند.[۱]

لهجه رایج در استان کردستان و شهرهای سنندج، سقز، مریوان، دیواندره، دهگلان، کامیاران و منطقهٔ افشار یا (هه‌وشار) در تکاب و شاهین‌دژ ته لهجه‌های موسوم به اردلانی و نزدیک به آن هستند.[۲]

در بخش‌های کرمانجی مرکزی نشین استان کرمانشاه ازقبیل جوانرود، روانسر، سرپل ذهاب، ثلاث باباجانی و همچنین حلبجه، کلار، دربندیخان و شارزور ته لهجهٔ جافی رواج دارد که بسیار نزدیک به اردلانی است.[۳]

ادبیات

از شاعران بزرگ کلاسیک‌سرای این زبان/گویش می‌توان به نالی، محوی، حقیقی، قانع، عبدالرحمن شرفکندی (هژار)، هیمن، عبدالله پشیو، شیرکو بیکس، آسو و سواره ایلخانی‌زاده اشاره کرد. از خوانندگان بزرگ آن می‌توان حسن زیرک، علی مردان، طاهر توفیق، سیدعلی اصغر کردستانی، محمد ماملی، عزیز شاهرخ، ناصر رزازی، حسن درزی، میکائیل و مظهر خالقی را نام برد.

رمان ژانی گه‌ل (درد ملت) نوشتهٔ ابراهیم احمد از نخستین رمان‌های قابل‌توجه در گویش سورانی به‌شمار می‌رود.

قدیمی‌ترین آن فرهنگ یک‌زبانهٔ کردی سورانی به نام فرهنگ خال (تألیف محمّد خال از اهالی سلیمانیه در ۱۹۶۰) است، و آخرین آن فرهنگ مهم دوزبانهٔ سورانی هژار به نام هه‌نبانه بورینه (تهران، انتشارات سروش، ۱۹۹۵/۱۳۷۴) است. این فرهنگ‌ها به‌وضوح نگرش تجویزی و ناسیونالیستی دارند نه توصیفی، و ازاین‌رو از ذکر واژه‌های بیگانه یا هرچه رنگ خارجی دارد دوری گزیده‌اند.

زبان نوشتاری

در میان زبان‌های ایرانی، زبان فارسی در مرحله‌ای بسیار قدیم‌تر از دیگر زبان‌های این خانواده به شکل استاندارد و یک‌دست نوشتاری دست یافت. پس از کنارگذاشته‌شدن خط و زبان استاندارد پارسی میانه، استانداردسازی فارسی نو با روندی طبیعی آغاز شد و در حدود سده‌های ۸ و ۹ میلادی، یعنی در زمان رودکی و پس از آن، شکل نهایی یک‌دست خود را یافت. استانداردسازی دیگر زبان‌های ایرانی سده‌ها بعد و گاه از طرق سیاست‌گذاری دولتی (مانند فارسی تاجیکی و پشتو) انجام گرفت. استانداردسازی نوشتاری گویش‌های کردی از سدهٔ بیستم آغاز شده و هنوز ادامه دارد. در میان گویش‌های کردی دو شاخهٔ سورانی و کرمانجی نیمه‌استاندارد هستند و استانداردهایی جدا از یک‌دیگر را دنبال کرده‌اند.

در مناطق کردنشین ایران پس از ورود اسلام زبان اداری معمولاً فارسی بوده‌است. اما آثار ادبی بسیاری به گویش‌های هورامی و سورانی از سده سوم هجری تا کنون نوشته شده است . اگرچه سورانی در کنار زبانهای فارسی و عربی زبان ادبی کردستان عراق بود و ده‌ها اثر شعری سورانی از سده‌های ۱۸ و ۱۹ باقی‌مانده، اما زبان اداری حکومتی در زمان تسللط امپراطوری عثمانی ترکی عثمانی بود. زبان نوشتاری سورانی که با خط فارسی-عربی و با علاماتی اضافه‌شده نوشته می‌شود در سال‌های ۱۹۱۹ و ۱۹۲۰ با بخشنامه‌ای توسط حکومت بریتانیا که بر منطقه مستقر شده‌بود و با قصد ایجاد چنددستگی در کشور عراق و منطقه ایجاد شد.ایجاد شد. زبان فارسی در مدارس کردستان عراق تا سال ۱۹۲۱ تدریس می‌شد و پس از آن مقامات بریتانیایی از تدریس فارسی و ترکی جلوگیری کردند.

در روزنامهٔ رسمی امور اداری بریتانیا، شماره اکتبر ۱۹۲۵ در متن نامهٔ رسمی بریتانیا به سازمان ملل مورخهٔ ۲۴ فوریه ۱۹۲۶ دربارهٔ امور اداری منطقهٔ کردنشین تحت ادارهٔ بریتانیا می‌خوانیم:

«در مورد استفادهٔ زبان کردی باید دانست که کردی پیش از جنگ به عنوان زبان ارتباطات نوشتاری، چه در حوزهٔ شخصی و چه حوزهٔ رسمی، استفاده نشده بود. شماری از آثار شعری به کردی موجود بود ولی ایجاد یک زبان نوشتاری به عنوان وسیله ارتباطی، به طور کامل با تلاش‌های مقامات بریتانیایی صورت گرفت. پیش از آن زبان‌های فارسی، ترکی و عربی استفاده می‌شد.»

این نامه ادامه می‌دهد که حکومت بریتانیا پس از ایجاد زبان نوشتاری برای کردی سورانی، «نهایت سعی خود را برای مجاز اعلام کردن و استفادهٔ فعالانه از زبان کردی را تشویق و ترغیب نمود.»

با این‌که آثار ادبی تا پیش از اوایل سدهٔ ۱۹ میلادی در گویش سورانی نوشته نشده بود انگلیسی‌ها از میان گورانی، سورانی و بادینانی، گویش سورانی را دست‌مایهٔ خود برای ایجاد یک زبان کردی نوشتاری قرار داده آن را به عنوان زبان رسمی کردهای عراق معرفی کردند. این باعث شد که در آغاز گویشوران بادینی نیمهٔ شمالی کردستان عراق که درک سورانی برایشان دشوار بود کودکان خود را ترجیحاً به مدارس عربی‌زبان بفرستند.

زبان نوشتاری کردی در عراق به مرور دو شکل نیمه‌استاندارد پیدا کرد که تا امروزه ادامه دارد. یکی گونهٔ گویش کردی سورانی (بر پایهٔ لهجه‌های سورانی سلیمانیه و اربیل) و دیگری گونهٔ گویش بادینانی (بر پایهٔ لهجهٔ دهوک). این تفاوت‌ها همچنان پابرجاست و مانع ایجاد یک شکل زبانی یک‌دست و استاندارد برای کردهای عراق شده‌است. بخش بزرگی از استانداردسازی‌های اولیه در نوشته‌های کردی سورانی در خلال سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۵ انجام شد.

یک همایش سیاسی در عراق در سال ۱۹۵۹ تصمیم گرفت تا سورانی را «زبان استاندارد ادبی برای همهٔ کردها» اعلام کند، ولی بادینی‌زبانان (کرمانجی‌زبانان) شمال عراق و کردهای ترکیه چنین تصمیمی را نپذیرفتند. در مطبوعات چاپ‌شدهٔ گویش سورانی در ایران گویش مکری (مُکریانی) بوکان و مهاباد معیار نوشتاری است. البته نوشته‌های مکری برخی از ویژگی‌های گویش سلیمانیه را نیز استفاده کرده‌اند.

وام‌واژه‌ها

وام‌واژه‌ها در سورانی معمولاً دستخوش مقداری دگرگونی آوایی می‌شوند یا با تفاوت‌هایی نوشته می‌شوند. برای نمونه بحث عربی به صورت «باس»، خلق به صورت «خه‌لک» و خلعت به شکل «خه‌لات» تلفظ و نوشته می‌شود.

در مراحل آغازین نوشتن به کردی سورانی، نویسندگان استفاده زیادی از واژه‌های فارسی و عربی می‌کردند و این نشانه‌ای از سطح ادبی بالاتر بود؛ ولی در دوره‌های پس از آن و احساس خطر نسبت به زبان کردی از سوی زبان غالب عربی در عراق، معیارسازان کُرد عراق کوشش فراوانی برای بیرون ریختن واژه‌های عربی از سورانی تا حد ممکن انجام دادند. اما کاربرد پسوندهای فارسی مانند -دار (نمونه بریندار: به صورت لغوی یعنی بریدن‌دار، به معنی زخمی)، نشین (نمونه: شانشین: شاه‌نشین)، سازی (چاکسازی: بهسازی) و -خانه (کتێبخانه: به معنی کتابخانه) هم‌چنان رواج دارد.

در دورهٔ اولیه و نشست‌های آغازین واژه‌گزینی از سوی زبان‌دانان سورانی کوشش می‌شد تا برای بسیاری از واژه‌های عربی برابرهای فارسی آن‌ها استفاده شود. فارسی و کردی هر دو از زبان‌های ایرانی هستند و نزدیکی این دو زبان دلیل این تصمیم زبان‌دانان کرد بود. وام‌واژه‌های فارسی در کردی مانند آسایش، پرورده، پیوند، چاپ، انجام، تندرستی، هنرمند، گزارش (گوزارشت)، آراسته (ئاڕاسته) و... از آن دوره نشأت می‌گیرند، ولی امروزه بیشینهٔ کردزبانان عراق این واژه‌ها را واژه‌های اصیل کردی می‌پندارند. برای گریز از کاربرد واژه‌های عربی در کنار واژه‌سازی گسترده در سورانی، از واژه‌های اروپایی (مانند پارتی (حزب)، آکتور (هنرپیشه)) و کرمانجی (مانند مرۆڤ (انسان)، گۆڤار (گاهنامه)) نیز استفاده شد.

برخی از واژه‌های سورانی به خاطر نوشتاری نبودن این زبان در قدیم و وام‌گیری از طریق شنیداری از زبان‌های دیگر به صورت‌های تحریف‌شده وارد این زبان شده‌اند. نمونه‌ها: ئه‌نقه‌س (به معنی از قصد؛ تحریف‌شدهٔ عن قصد)، بۆردومان (به معنی بمباران؛ تحریف‌شدهٔ bombardement فرانسوی)، کشتوکاڵ (تحریف‌شدهٔ کشت‌وکار)، هه‌ولێر (تحریف‌شدهٔ نام اربیل)، ئاڵقه (تحریف‌شدهٔ حلقه)، حه‌مه (تحریف‌شدهٔ محمد)، هه‌ڵبه‌ت (تحریف‌شدهٔ البته)، له‌قه‌م (تحریف‌شدهٔ لقب). یا قه‌ره‌باڵغ/قه‌ره‌باڵخ (به معنی شلوغ؛ که از Kalabalık ترکی گرفته شده‌است و آن نیز خود از غلبه عربی) و پسوند -لیک ترکی ساخته شده‌است). از نمونه‌های دیگر می‌توان به وڵات (تحریفی از ولایت)، ده‌موده‌زگا (تحریفی از دم و دستگاه)، په‌روه‌رده (از پرورده فارسی اما با معنی تحریف‌شده و به معنی پرورش) اشاره کرد.

برخی واژه‌ها در سورانی نیز از زبان سُریانی (زبان آشوریان) وام گرفته شده‌است ازجمله واژه خبات (در کردی خه‌بات) که به معنی کوشش و مبارزه است و از واژه سریانی ܚܦܝܛ (خپط) به همین معنی، گرفته شده‌است. یا شیرۆخ و شلوخه به معنی بند کفش که از ریشه سریانی ܣܪܟ (سرک) به معنی چسبیدن گرفته شده‌است.

تفاوت‌ها با کرمانجی

تفاوت دستوری و واژگانی بزرگی میان سورانی و کرمانجی وجود دارد به‌گونه‌ای که شمار زیادی از زبان‌شناسان این دو را دو زبان جداگانه به‌شمار می‌آورند. از نظر دستوری، تفاوت سورانی و کرمانجی در سطح تفاوت انگلیسی با آلمانی است ولی از نظر واژه‌ها تفاوت‌های آن‌ها در سطح هلندی با آلمانی است.

نمونه‌های تفاوت دستوری: ضمایر شخصی فارسی، سورانی و کرمانجی. در کرمانجی بر خلاف فارسی و سورانی تفاوت دستوری میان حالات فاعلی، مفعولی و مذکر و مؤنث وجود دارد (آوانویسی لاتین سورانی نیز در پرانتز آمده):

فارسی	سورانی	کرمانجی
من	من (min)	فاعلی: ez / مفعولی min
تو	تۆ (to)	فاعلی: tu /مفعولی: te
او	ئه‌و (ew)	فاعلی: ew / مفعولی: wî (مذکر), wê (مؤنث)
ما	ئێمه (ême)	فاعلی: em / مفعولی: me
شما	ئێوه (êwe)	فاعلی: hûn / مفعولی: we
آن‌ها	ئه‌وان (ewan)	فاعلی: ewan / مفعولی: wan

در استان کردستان، گویش منطقه‌ای که از جنوب سنندج آغاز می‌شود و تا کرمانشاه ادامه می‌یابد گونه‌ای گورانی از زیر شاخه‌های زبان کردی است که از نظر واژه‌ها با سورانی نزدیکی دارد.

الفبا

نوشتار اصلی: الفبای کردی

• الفبای سورانی (۳۳ حرف دارد):

ی، ێ, ﮪ , وو، و، ﯙ , ن، م، ل، ڵ, گ، ک، ق، ڤ, ف، غ، ع، ش، س، ژ، ز، ڕ, ر، د، خ، ح، چ، ج، ت، پ، ب، ئ، ا

• الفابی کرمانجی (۳۱ حرف دارد):

A, B, C, Ç, D, E, Ê, F, G, H, I, Î, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, Ş, T, U, Û, V, W, X, Y, Z

در شوروی پیشین و امروزه در ارمنستان، کرمانجی‌زبانان از الفبایی بر پایهٔ سیریلیک استفاده می‌کنند (۳۲ حرف دارد): А, Б, В, Г, Г', Д, Е, Ә, Ә́, Ж, З, И, Й, К, К', Л, М, Н, О, Ö, П, П', Р, Р', С, Т, Т', У, Ф, Х, Һ, Һ', Ч, Ч', Ш, Щ, Ь, Э, Q, W

حروف ڵ, ڶ، ڕ, ڒ, ڔ، ۊ و غ سورانی برابری در الفبای کرمانجی ندارد.

پیوند به بیرون

• ویژگی‌های گویش کردی مرکزی (سورانی) (به انگلیسی)
• تأثیر گورانی برکردی مرکزی (سورانی) (به انگلیسی)، در قالب پی‌دی‌اف.
• تأثیر گورانی برکردی مرکزی (سورانی) (به کردی)، در قالب پی‌دی‌اف.