فلات ایران
مختصات: ۳۶°۱۷′ شمالی ۵۹°۳′ شرقی / ۳۶.۲۸۳° شمالی ۵۹.۰۵۰° شرقی
فَلاتِ ایران یا ایرانزمین[نیازمند منبع] نام یک منطقهٔ گستردهٔ جغرافیایی و زمینشناختی در قارهٔ آسیا (اورآسیای مرکزی) در نیمکرهٔ شمالی است. این فلات در آسیای جنوبی، آسیای جنوب غربی و قفقاز گسترده شدهاست و از سرزمینهای کمارتفاع مجاور خود قابل تمایز است. فلات ایران تقسیمی جغرافیایی بر پایهٔ وجوه تاریخی است. این منطقه، زیستگاه اقوام ایرانی و محدودهٔ اصلی کشور ایران در دورههای مختلف تاریخی بودهاست.
بلندترین قلهٔ فلات ایران، تیریچ میر با بلندی ۷۶۹۰ متر در پاکستان است. فلات ایران جزء مهمترین فلاتهای آسیایی-اروپایی است؛ از آن جا که رشتهکوههای آن مرزهای سیاسی دوران معاصر را شکل دادهاند و نیز رشته کوه البرز در آن جای گرفتهاست.
جغرافیا[ویرایش]
این فلات، علاوه بر ایران کنونی، شامل قسمتهایی دیگر نیز بود که بر اثر بروز برخی وقایع ناگوار تاریخی از آن جدا شد؛ مانند افغانستان در مشرق و بلوچستان در جنوبشرقی و قسمتی از فرارود (ماوراءالنهر) در شمال شرقی و قفقاز در شمال غربی این سرزمین، امروز در این نواحی مردم به زبانهای پارسی، کردی، آذری، بلوچیِ، تالشی، ترکمانیِ، عربی، آسوری، و ... سخن می گویند. دامنه این سرزمین پهناور از رشتهکوههای زاگرس در شمالغربی تا رشته جبال سلیمان در مشرق امتداد دارد و از شمال به قفقاز و دریای خزر و تمام امتداد آمودریا تا سرچشمه آن رودخانه و از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان محدود میشود و به این ترتیب بین درههای حاصلخیز فرات و دجله از یک طرف و از سوی دیگر رودخانه سند فلات مرتفعی به شکل مثلث وجود دارد که از اطراف توسط کوهها و ارتفاعات بزرگ محاصره شدهاست. این کوهها عبارت است از رشتهکوه البرز که از آرارات در شمالغربی فلات جدا و پس از طی امتداد جنوب دریای خزر به کوه بابا یکی از شاخههای هندوکش منتهی میشود و دنباله آن به کوه هیمالیا میپیوندد و در مغرب کوههای کردستان یا زاگرس که به خط مورب متوجه مشرق فلات میگردد و رشتههای مختلف آن با کرانههای خلیج فارس و دریای عمان موازی است، در سوی خاور این فلات سه رشتهکوه از شمال به طرف جنوب به موازات کوههای سلیمان قرار دارد.
وسعت فلات ایران سه میلیون و هفتصد هزار کیلومتر مربع است. بخش بیشتر آن که یک میلیون و ششصد و چهل و هشت هزار کیلومتر مربع وسعت دارد ایران کنونی را تشکیل میدهد. فلات ایران بسیار مرتفع و ارتفاع آن در نقاط مختلف متفاوت است. صحرا و کویر لوت در مرکز این فلات قرار دارند. کوههای جنوبی و شرقی آهکی و کوههای زاگرس از سنگ خارا تشکیل شده و در بیشتر کوههای فلات ایران قلههای مرتفعی وجود دارد که معروفترین آنها عبارت است از قله دماوند و علم کوه در البرز، قله دنا و اشترانکوه وسبلان در زاگرس. آب و هوای فلات ایران خشک و زمستان آن سرد و خشک و تابستان آن بسیار گرم و سوزان است. در زمستان در نواحی مسطح فلات گاهگاه درجه حرارت تا چند درجه زیر صفر را نشان میدهد. اما این حالت در نواحی کوهستانی همیشه دیده میشود. بادهای منظمی از خارج فلات به سوی این سرزمین جریان دارد. یکی باد شمالغربی و دیگر باد جنوبشرقی، باد شمالغربی که از آمریکای شمالی برمیخیزد، پس از عبور از مدیترانه و سوریه وارد فلات ایران میشود و راه هندوستان را در پیش میگیرد. باد جنوبشرقی از اقیانوس هند میوزد و به خط مورب برجهت خلاف باد شمالغربی فلات را طی میکند. باد فوق در بهار و تابستان و باد شمالغربی در پاییز و زمستان شدت بیشتر دارد و در هر دو صورت باعث تولید جریانهای سریع و تند میگردد، در برخی از نواحی فلات بادهای مخصوص وجود دارد که از بین آنها از همه معروفتر باد ۱۲۰ روزه سیستان است، سرعت حرکت این باد در ساعت به شصت کیلومتر میرسد.
مرکز و بخشی از مشرق فلات ایران پوشیده از صحرایی خشک و بی آب و علف است که از لحاظ شدت دما صحرای آفریقا را به خاطر میآورد و به اسامی مختلف کویر و لوت نامیده میشود. تنها رودخانه قابل کشتیرانی بین سند و فرات رودخانه کارون است که تنها ۱۸۰ کیلومتر آن مورد استفاده قرار میگیرد. این رودخانه از زردکوه بختیاری جاری میشود و از همان رشته جبال رودخانه دیگری به نام زایندهرود نیز سرچشمه میگیرد که باعث آبادانی اصفهان میشود. جهت حرکت این رود بر خلاف رود کارون که به جنوب میرود و به اروندرود میریزد شمال اصفهان است و به مرداب گاوخونی میریزد. رودخانه ارس یکی دیگر از رودخانههای فلات ایران است که در شمالغربی این سرزمین خط سرحدی را بین ایران و روسیه تشکیل میدهد. طولانیترین رودخانههای داخلی ایران قزلاوزن نام دارد که در قدیم آماردیس خوانده میشد.[۱] این رودخانه پس از آنکه در نزدیکی پل منجیل هشترود وارد آن میشود نام سفیدرود به خود میگیرد و در مشرق رشت وارد دریای مازندران میشود. سرچشمهٔ آن هزارچشمه است. رودخانه دیگر تَجَن نام دارد که بهدلیل عبور از هرات، هریرود نیز نامیده میشود و کَشَفرود یکی از متفرعات آن است. رود مزبود در شمال مشهد به هریرود میریزد، هیرمند یا هیلمند رودخانه دیگری در مشرق ایران است که در قدیم آن را اتیماندر (Etymander) میگفتند.[۲] این رودخانه از کوه بابا در افغانستان سرچشمه میگیرد و وارد دریاچه هامون میشود. سرحد شمالشرقی فلات ایران در قدیم رودخانه آمودریا در آسیای میانه بودهاست. این رودخانه از فلات تبت سرچشمه میگیرد و در قدیم به دریای خزر میریخت؛ ولی امروز پس از طی قوسی در اطراف بدخشان متوجه شمالغربی شده و به دریاچه آرال میریزد.
در ادوار قدیم، اطراف سطح فلات ایران دریای عظیمی قرار گرفته بود که امروز بقای آن به صورت دریاچههای کوچک و بزرگ با آبِ شور باقی ماندهاست. از این قبیل دریاچهها میتوان سه دریاچهٔ وان (در خاک ترکیه) و سوان (در خاک ارمنستان) و ارومیه را در سمت مغرب فلات نام برد. از بین سه دریاچهٔ مزبور، دریاچهٔ ارومیه بزرگتر و مهمتر است. یکی دیگر از دریاچههای این فلات دریاچه مهارلو در جنوب شیراز و دیگر دریاچه نیریز در شمالشرقی همان شهر است. دریاچه نیریز به دو بخش تقسیم میشود. یکی به نام دریاچه نرگس و دیگر موسوم به دریاچه طشت و بین این دو قسمت جزیرهٔ کوچک علییوسف قرار دارد. در سمت مشرق فلات، دریاچهٔ بزرگ سیستان یا هامون دیده میشود، سطح آن به تناسبِ زیادی و کمیِ آب آن متفاوت است و در زمستان این سطح به حداقل خود میرسد. رودخانهٔ هیرمند به آن میریزد و در هنگام پُرآبی اضافه آب این دریاچه توسط رودخانهٔ شلاق وارد گودزره میگردد. در کرمان دریاچهای وجود دارد به نام جزموریان (جازموریان) که رودخانهٔ بمپور به آن میریزد. دریاچه مهم دیگر این فلات عبارت است از دریاچه قم یا حوض سلطان و باتلاق گاوخونی.
مرز شمالی ایران چنانکه یاد شد دریای خزر است. گستردگی این دریاچه در ادوار گوناگون تاریخی پیوسته متفاوت بوده و رو به کاستی گذاشتهاست. حوزه شمالی آن بر اثر رسوبی که رودخانه ولگا در آن تولید میکند عمق کمتری دارد. اما در عوض حوزهٔ جنوبیِ این دریاچه عمیق است.[۲]
زمینشناسی[ویرایش]
فلات ایران، سرزمین مرتفعی است در نیمکرهٔ شمالی. این فلات بخشی از صفحهٔ اوراسیا به حساب میآید. اوراسیا بخشی از پوستهٔ زمین است که شامل قارههای آسیا و اروپا میشود.
|
دگرگونیهای اقلیمی[ویرایش]
فلات ایران بخشی است از منطقهٔ آسیای جنوب غربی و این منطقه از دیدگاه هواشناسی یکی از مناطق بسیار پویای جهان به شمار می آید که اقلیم آن را برآیند اندرکنش جبههٔ پر فشار سیبری، بادهای غربی مدیترانهای و بادهای موسمی اقیانوس هند (مونسون) کنترل میکند. هرگونه تغییر در عملکرد، شدت و موقعیت مکانی این سازوکارها سبب تغییر در میزان رطوبت و ورود ریزگردها به فلات ایران و ناحیهٔ میانرودان میشود.[۳]
رخداد تغییرات اقلیمی در منطقه در قالب دورههایی با ریزگرد فراوان از پنجهزار سال پیش تا کنون نشان میدهد که افول تمدنهایی چون تمدن اکد، تمدن اور سوم، امپراتوری ایلام، پادشاهی ماد، شاهنشاهی هخامنشی، پادشاهی پارت یا اشکانی، شاهنشاهی ساسانی و حکومت صفوی با دورههای شاخص خشکی در منطقه همزمان بوده است.[۳]
جستارهای وابسته[ویرایش]
منابع[ویرایش]
- ↑ تاریخ سرزمین ایران، عباس پرویز، تهران: انتشارات نگاه، ۱۳۹۰.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ تاریخ سرزمین ایران، عباس پرویز، تهران: انتشارات نگاه، ۱۳۹۰.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ شریفی، آرش: تغییرات اقلیمی ناگهانی و سقوط تمدنهای باستانی در فلات ایران. در: بیبیسی فارسی. ۶ مرداد ۱۳۹۴.
|
|
- فلات ایران
- ایالتهای فیزیوگرافی
- تاریخ ایران
- جغرافیای کردستان
- جنوب آسیا
- زمینچهرههای آسیای مرکزی
- زمینچهرههای افغانستان
- زمینچهرههای ایران
- زمینچهرههای ترکمنستان
- زمینچهرههای جمهوری آذربایجان
- زمینچهرههای خاورمیانه
- زمینچهرههای قفقاز
- فلاتهای آسیا
- فلاتهای ایران
- فلاتهای پاکستان
- جغرافیای غرب آسیا
- زمینچهرههای آسیای غربی
- نواحی آسیا