واژگان فارسی

زبان فارسی

گونه‌های منطقه‌ای و اجتماعی زبان فارسی: فارسی دری زبان فارسی در افغانستان فارسی تاجیکی گویش هزارگی زبان فارسی در ازبکستان زبان فارسی در پاکستان زبان و ادب فارسی در هند گویش بخارایی فارسی بحرین فارسی یهودی برهم‌کنش زبان‌های فارسی و عربی دستور زبان: دستور زبان فارسی دستور زبان تاجیکی ‏(en)‏ ویژگی‌های زبان: واژگان اسم فعل واج‌شناسی و آواشناسی نوشتار: الفبای فارسی خط تاجیکی تغییر خط در تاجیکستان لاتین‌نویسی فارسی خط در ایران گسترۀ جغرافیایی: فارسی بر پایۀ کشور

زبان فارسی در زمرهٔ زبان‌های هندواروپایی قرار دارد و بسیاری از واژه‌های فارسی مدرن از زبان نیا-هندواروپایی نشأت گرفته‌اند. زبان فارسی برای ساختن واژه‌های جدید از ریشهٔ کلمات، به صورت گسترده، از روش‌های واژه‌سازی مانند اشتقاق وندها و ترکیب‌ها استفاده می‌کند. همچنین، زبان فارسی ارتباط قابل توجهی با زبان‌های دیگر داشته که باعث ورود کلمه‌های دخیل بسیاری به این زبان شده‌است.

فرایند واژه‌سازی

زبان فارسی در واژه‌سازی بسیار قوی است و روش‌های چندمنطوره‌ای برای استفاده از وندهای ترکیبی، بن فعل، اسم و صفت برای ساختن یک کلمهٔ جدید در اختیار دارد. در زبان فارسی به طور معمول از پیوندهای اشتقاقی برای ساختن واژهٔ جدید و از ترکیب اسم، صفت و بن فعل استفاده می‌شود. کلماتی که از ترکیب یک یا چند وند اشتقاقی همراه با یک جزء معنادار زبان ساخته شوند، مشتق نامیده می‌شوند. در زبان فارسی به صورت گسترده از ترکیب واژه‌ها نیز استفاده می‌شود، به نحوی که با ترکیب یک یا چند جزء معنادار زبان کلمات مرکب ساخته می‌شوند که این شیوه در زبان آلمانی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر در فرایند واژه‌سازی، چند وند اشتقاقی با چند جزء معنادار زبان ترکیب شوند، و کلمه‌ای ساخته شود به آن مشتق-مرکب گفته می‌شود. پروفسور محمود حسابی ثابت کرده‌است که زبان فارسی قادر به اشتقاق بیش از ۲۲۶ میلیون کلمه‌است.

مثالی از واژه‌سازی بوسیلهٔ بن مضارع در ترکیب با وندهای اشتقاقی:

فارسی	اجزاء تشکیل‌دهنده	انگلیسی	مقولهٔ دستوری
dān دان	dān دان	بن مضارع دانستن (to know)	بن فعل
dāneš دانش	dān + -eš دان + ش	knowledge	اسم
dānešmand دانشمند	dān + -eš + -mand دان + ش + مند	Scientist	اسم
dānešgâh دانشگاه	dān + -eš + -gâh دان + ش + گاه	university	اسم
dānešgâhi دانشگاهی	dān + -eš + -gāh + -i دان + ش + گاه + ی	pertaining to university; scholar; scholarly	صفت
hamdānešgāhi هم‌دانشگاهی	ham- + dān + -eš + -gāh + -i هم + دان + ش + گاه + ی	university-mate	اسم
dāneškade دانشکده	dān + -eš + -kade دان + ش + کده	faculty	اسم
dānā دانا	dān + -ā دان + ا	wise, learned	صفت
dānāyi دانایی	dān + -ā + -i دان + ا + ی	wisdom	اسم
nādān نادان	nā- + dān نا + دان	ignorant; foolish	صفت
nādāni نادانی	nā- + dān + -i نا + دان + ی	ignorance; foolishness	اسم
dānande داننده	dān + -ande دان + نده	one who knows	صفت
dānandegi دانندگی	dān + -ande + -i دان + نده + ی	knowing	اسم

مثالی از واژه‌سازی بوسیلهٔ بن ماضی در ترکیب با وندهای اشتقاقی:

فارسی	اجزاء تشکیل‌دهنده	انگلیسی	مقولهٔ دستوری
did دید	did دید	بن ماضی دیدن (to see)	بن فعل
did دید	did دید	sight; vision	اسم
didan دیدن	did + -an دید + ن	to see	مصدر
didani دیدنی	did + -an + -i دید + ن + ی	worth seeing	صفت
didār دیدار	did + -ār دید + ار	visit; act of meeting	اسم
didāri دیداری	did + -ār + -i دید + ار + ی	visional, of the sense of sight	صفت
dide دیده	did + -e دید + ه	seen; what seen	صفت مفعولی؛ اسم
nādide ندیده	nâ- + did + -e ن + دید + ه	what unseen	اسم
didgāh دیدگاه	did + -gâh دید + گاه	point of view	اسم
didebān دیدبان	dide + -bān دید + بان	watchman	اسم
didebāni دیدبانی	dide + -bān + -i دید + بان + ی	watchman-ship	اسم

اثرگذاری خارجی

وام‌واژه‌های بسیاری در زبان فارسی یافت می‌شود که عمدتاً از زبان‌های عربی، انگلیسی، فرانسوی و زبان‌های ترکی وارد شده‌اند. همچنین زبان فارسی نیز تأثیراتی بر واژگان زبان عربی، زبان‌های هندوایرانی و زبان‌های ترکی گذاشته‌است. کلمات فارسی زیادی نیز به واژگان زبان انگلیسی راه یافته‌اند.

اثرگذاری زبان عربی

نوشتار اصلی: اثرگذاری زبان‌های فارسی و عربی بر یکدیگر

حملهٔ اعراب به ایران دو قرن (از قرن هفتم تا نهم میلادی) به طول انجامید و زبان عربی به تدریج جایگزین زبان پهلوی شد. از آنجایی که کتاب‌های پهلوی به عربی ترجمه شد، عربی به زبان روشنفکران تبدیل گشت، نویسندگان، شاعران و فلاسفه نیز همانند مردم، تصمیم گرفتند به زبان عربی صحبت کنند و بنویسند.

در این دورهٔ زمانی، بسیاری از واژگان عربی وارد زبان فارسی شد و کلمات فارسی زیادی نیز به زبان عربی راه پیدا کردند. زبان عربی تا به حال نفوذ گسترده‌ای بر واژگان فارسی داشته‌است، اما در واقع نتوانسته تأثیری بر ساختار این زبان بگذارد. اگرچه بخش قابل توجهی از واژگان فارسی، از جمله جمع‌های مکسر، دارای ریشهٔ عربی هستند، اما فرایند مورد استفاده برای ساختن این واژه‌ها از زبان عربی وارد فارسی نشده‌اند و در فارسی مولد نیستند. برای مثال، صورت جمع کلمهٔ «کتاب» در زبان عربی «کُتُب» است که از قواعد مشتق‌گیری از ریشهٔ این کلمه حاصل می‌شود. این در حالی‌است که در فارسی برای نشان دادن صورت جمع کلمهٔ «کتاب» از تک‌واژ تصریفی «ها» استفاده می‌شود (کتاب +‌ها ← کتاب‌ها). کلمات اصیل و همچنین کلمات جدید زبان فارسی فقط از همین تک‌واژ برای جمع بستن استفاده می‌کنند و قواعد مشتق‌گیری از ریشهٔ کلمات عربی برای جمع بستن در فارسی کاربرد ندارد.

علاوه بر این، از آنجایی که کلمات جمع مکسر که بوسیلهٔ قواعد تک‌واژشناسی عربی حاصل شده‌اند تنها بخش کوچکی از واژگان زبان فارسی را تشکیل می‌دهند (حدود ۵% از پیکرهٔ شیراز)، لزومی بر وارد کردن آن‌ها به قواعد زبان فارسی نیست و این کلمات در فرهنگ‌های لغات فارسی با عنوان بی‌قاعده فهرست می‌شوند.

در میان تحصیل‌کردگان فارسی‌زبان، تلاش‌های پراکنده‌ای برای بازگشت به قرن دهم و استفادهٔ کمتر از وام‌واژه‌های عربی دیده می‌شود. هر دو شاه پهلوی در قرن بیستم از این تلاش‌ها حمایت کردند این در حالی‌است که بعد از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، تمایل رهبران حکومت، برای استفاده از واژگان عربی هم در نوشتار و هم در گفتار افزایش یافته‌است.

اثرگذاری زبان ترکی

نکتهٔ قابل توجه دیگر، وجود کلمات ترکی (شامل کلمات مغولی) در زبان فارسی است. در طول تاریخ، قلمرو فارسی زبانان، از جمله فلات ایران، شاهد جانشینی سلسلسه‌هایی با منشأ ترکی بوده‌است. غزنویان، سلجوقیان، تیموریان، صفویان و قاجاریان هر یک تأثیراتی بر فرهنگ و ادبیات فارسی گذاشته‌اند. ایلخانان مغول نیز ترک‌زبانان بیشتری را به فلات ایران آوردند که ستون‌های ارتش مغول را تشکیل می‌دادند. به استثنای برخی نام‌گذاری‌های رسمی در درون دولت، ارتش و تجارت، این کلمات ترکی در بین فارسی‌زبانان طوری رواج دارد که بسیاری از آن‌ها منشأ این کلمات را غیر فارسی نمی‌دانند. کلماتی نظیر «آقا»، «دوقلو»، «کمک»، «تومان» («ریال» منشأ پرتغالی دارد)، «کاکا»، «یابو»، «قشلاق»، «جلو» و «قیچی».

اثرگذاری زبان فرانسوی/اروپایی

در طی چند قرن اخیر، زبان فارسی وام‌واژه‌های بسیاری را از زبان‌های اروپایی و به ویژه فرانسوی قرض گرفته‌است. بسیاری از این وام‌واژه‌ها اصالتاً فرانسوی هستند و در فارسی، از تلفظ فرانسوی آن‌ها استفاده می‌شود. دیگر کلمات دخیل زبان فارسی عموماً از زبان‌های انگلیسی، ایتالیایی و آلمانی وارد شده‌اند. جدول زیر برخی از کلمه‌های متداول فارسی/فرانسوی را نشان می‌دهد:

فارسی	فرانسوی	انگلیسی
دوش	douche	shower
مرسی	merci	thank you
گارسون	garçon	waiter
مانتو	manteaux	women's coat
شوفاژ	chauffage	radiator
شومینه	cheminées	fireplace
اتوبوس	autobus	bus
کروات	cravate	tie
ساک	sac	bag
پاپیون	papillon	bow
آلمان	Allemagne	Germany
مایو	maillot	swimming suit
ژامبون	jambon	ham

جستارهای وابسته

• فهرست وام‌واژه‌های فرانسوی در فارسی
• فرهنگستان زبان و ادب فارسی
• فهرست واژگان انگلیسی با ریشه فارسی
• رده:وام‌واژه‌ها در فارسی