لغت‌نامه دهخدا

لغت‌نامهٔ بزرگ دهخدا شامل شرح و معنی واژگان آثار ادبی و تاریخی زبان فارسی است. این لغت‌نامه، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اثر دهخدا است، که بیش از ۴۰ سال از عمر او، صرف آن شد. لغت‌نامه دهخدا، معانی، تفاسیر، و شروح تاریخی چندی از واژه‌های عربی را نیز داراست.

لغت‌نامه بزرگ دهخدا شامل بخش بزرگی از واژگان ادبی زبان فارسی، با معنای دقیق، و اشعار و اطلاعاتی دربارهٔ آنهاست. با این وجود، این لغتنامه فاقد بخش اعظم واژگان علمی و صنعتی فارسی است که بیشتر در دهه‌های پس از تألیف این لغتنامه به حوزه زبان فارسی وارد شدند، منابع بسیاری در دنیای مجازی از این لغت نامه استفاده می‌کنند. این کتاب اکنون در ۲۶٬۴۷۵ صفحهٔ سه ستونی، به قطع رحلی، با تعداد شش هزار دوره، در دسترس علاقه‌مندان است.

محتویات

دست خط دهخدا: پس آنچه را خواننده این کتاب می‌بیند تنها نتیجه یک عمر نیست بلکه نتیجه بسی عمرهاست.

حدود نیمی از کتاب را لغات با معنی و شاهد و نیم دیگر آن اعلام تاریخی و جغرافیایی است. این اثر حاوی کلیه لغات فرهنگهای خطی و چاپی فارسی است و در نقل آنها بسیاری از غلط‌های گذشتگان تصحیح شده‌است و بسیاری از لغات ترکی، مغولی، هندی، عربی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، روسی و دیگر زبان‌های متداول در زبان فارسی نیز در این فرهنگ آمده‌است. برای صحیح خوانده شدن لغات در جلوی هر کلمه حروف حرکت‌دار به کار رفته‌است. علاوه بر این مزایا، یک دوره مفصل دستور زبان فارسی نیز در لغت‌نامه آمده‌است همه لغات فارسی و محلی، نام شهرها و روستاها و کلمات علمی و شاخص، حتی لغات عربی را می‌توان در لغت‌نامه دهخدا یافت. در جلوی هر کلمه، معنای لغوی آن، موارد کاربرد، طرز تلفظ صحیح، اشعاری در رابطه با آن و بسیاری اطلاعات دیگر دربارهٔ لغت قرار دارد. لغت‌نامه دهخدا هم دائرةالمعارف است و هم کتاب مرجع علوم گوناگون و هم لغت‌نامه. واژه لغت‌نامه را نخستین بار اسدی طوسی در لغت فُرس به کار برده است و علامه دهخدا برای پاسداشت او این نام را بر روی فرهنگ خود نهاده‌است. وجود این کتاب در هر خانه یا کتابخانه یا جای دیگری نعمتی بزرگ محسوب می‌شود. لغت‌نامه‌ای که دهخدا ۴۰ سال، یعنی بیشتر عمر خود را صرف آن کرد، از پایه سه چهار میلیون فیشی بنیان یافته‌است که دهخدا شب و روز به جمع‌آوری آن‌ها مشغول بوده‌است. به گفته خود او و نزدیکانش، وی هیچ روزی از کار فیش‌برداری برای لغت‌نامه غافل نشد مگر دو روز به خاطر فوت مادرش و دو روز به خاطر بیماری سختی که داشت. فکر ایجاد لغت‌نامه‌ای جامع که هم معنای تمام لغات فارسی را داشته باشد و هم اطلاعات لازم دربارهٔ همه چیز را به خواننده بدهد، از همان زمان که دهخدا در یکی از قرای چهارمحال و بختیاری منزوی بود به ذهنش خطور کرده بود. آن طور که آگاهان نوشته‌اند، وی چند میلیون فیش از روی متون معتبر استادان نظم و نثر فارسی و عربی، لغت‌نامه‌های چاپی و خطی، کتب تاریخ و جغرافیا، طب، ریاضی، هندسه، هیئت، حکمت، کلام، فقه و... فراهم آورده بود. البته نقل می‌کنند که او بیشتر یادداشت‌ها را از ذهن خود می‌نوشته است. خود وی در یکی از یادداشت‌های پراکنده‌اش برای لغت‌نامه می‌نویسد: «همه لغات فارسی‌زبانان تاکنون احیا و در جایی جمع‌آوری نشده و چه بسا لغات زیادی است که در کتب دیگر، خصوصاً در اشعار آمده‌است که ما آن‌ها را در اینجا نقل کرده‌ایم؛ ولی از سوی دیگر هزاران لغت فارسی و غیرفارسی در تداول به کار می‌رود که تاکنون کسی آن‌ها را گرد نیاورده یا اگر گرد آورده به چاپ نرسانیده است. ما بسیاری از این لغات را به تدریج از حافظه، نقل و سپس آن‌ها را الفبایی کرده‌ایم؛ ولی باید دانست که برای به خاطر آوردن چندین هزار کلمه و الفبایی کردن آن عمر هفت کرکس می‌باید... و این کار به هیچ فصل و قطعی، بیرون از بیماری صعب چند روزه و دو روز رحلت مادرم -رحمه الله علیها- تعطیل نشد و به جز اتلاف دقایقی چند برای ضروریات حیات در روز، می‌توانم گفت که بسیار شب‌ها نیز، در خواب و میان نوم و یقظه در این کار بودم. چه بارها که در شب از بستر برمی‌خاستم و پلیته می‌کردم و چیز می‌نوشتم.» دهخدا در سال ۱۳۲۴ هجری شمسی میلیون‌ها فیشی را که در تهیه لغت نامه فراهم کرده بود، توسط مجلس شورای ملی به ملت ایران هدیه کرد و مجلس نیز قانونی را تصویب کرد که این میراث عظیم چاپ شود و موسسه‌ای نیز به نام لغت‌نامه دهخدا برای مدیریت کار چاپ لغت‌نامه و ادامه راه دهخدا تأسیس شود. مدتی بعد از تصویب طرح چاپ لغت‌نامه در مجلس شورای ملی، دهخدا فوت کرد. از آن زمان به بعد کار هماهنگی و مدیریت لغت‌نامه به وصیت خود دهخدا بر عهده دکتر محمد معین گذارده شد. او که خود فردی فرهیخته بود و در ادبیات فارسی تبحر فراوان داشت و کتاب فرهنگ فارسی شش جلدی معین از آثار گران‌بهای اوست به خوبی از عهده ادامه این کار خطیر برآمد. پس از فوت دکتر معین نیز این کار به وسیله دکتر سیدجعفر شهیدی و دکتر دبیرسیاقی و دیگران دنبال شد و به پایان رسید. تا زمانی که دهخدا زنده بود ۴۲۰۰ صفحه از لغت‌نامه تهیه شده بود؛ در حالی که لغت‌نامه‌ای که امروز وجود دارد در ۵۰ جلد و ۲۶ هزار صفحه به چاپ رسیده است. هم چنین به تازگی لوح فشردهٔ لغت‌نامه دهخدا نیز توسط مؤسسه دهخدا که زیرمجموعه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران است، تولید و عرضه شده‌است. به علت ارزش فرهنگی و علمی لغت‌نامه و نقش خطیر آن در زبان فارسی، از تولید و عرضه لوح فشرده یا کتاب لغت نامه دهخدا توسط شرکت‌ها و اداره‌های دیگر جلوگیری می‌شود. همچنین به تازگی مجلس در حال بررسی این طرح است که کتاب لغت‌نامه را از قانون حقوق مصنفان مجزا نگه دارد؛ زیرا بر اساس این قانون، هر کتابی پس از گذشتن ۳۰ سال از زمان چاپش، قابل چاپ شدن توسط هر چاپخانه‌ای است. اما به خاطر وضعیت خاص لغت نامه دهخدا، قرار است قانونی تصویب شود که بر اساس آن به جز مؤسسه دهخدا، هیچ مؤسسه دیگری نتواند دست به تولید و توزیع کتاب یا لوح فشردهٔ لغت نامه دهخدا بزند.

انتشار

چاپ لغت‌نامه نخست در سال ۱۳۱۹ در چاپخانه بانک ملی آغاز و یک جلد آن در ۴۸۶ صفحه به چاپ رسید و مدتی متوقف شد، سپس مجلس شورای ملی در اول بهمن ماه سال ۱۳۲۴ طی یک تصمیم قانونی چاپ فرهنگ دهخدا را برعهده گرفت و با تصویب قانون اجازه پرداخت دویست و پنجاه هزار ریال از محل صرفه جویی بودجه سال ۱۳۲۴ مجلس جهت هزینه اعتبار طبع فرهنگ دهخدا، مصوب ۱۶ اسفندماه ۱۳۲۴ حمایت‌های مالی لازم را جهت چاپ این فرهنگ لغت به عمل آورد؛ و بعدها دانشگاه تهران این وظیفه را برعهده گرفت و چاپخانه دانشگاه به تنهایی عهده‌دار چاپ شد که هم اکنون هم ادامه دارد.

محل فعلی مؤسسه لغت‌نامه دهخدا در شمیران جنب باغ فردوس مستقر است و این مؤسسه توانسته لغت‌نامه دهخدا را در ۲۲۲ جزوه شامل حدود بیست و هفت هزار صفحه چاپ و در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد.

به استناد اطلاعیهٔ مورخ ۶ خرداد ۸۹، سایت‌های اینترنتی لغت‌نامه هیچ ارتباطی با مؤسسهٔ لغت‌نامهٔ دهخدا که صاحب اثر است، ندارند.

نویسندگان لغت‌نامه دهخدا

علاوه بر علی‌اکبر دهخدا و همکاران اولیه او، گروهی از پژوهندگان زبان و ادب فارسی در طی بیش از شصت سال در هیئت مؤلفان لغت‌نامه دهخدا عضویت داشته‌اند و به تهیه مواد و تنظیم آنها و نیز تدوین و تألیف مواد گرد آمده برای لغت‌نامه مشغول بودند. فهرست این مؤلفان به ترتیب حروف الفبا به قرار زیر است:

1. مرتضی آیت‌الله‌زاده شیرازی (بخشی از حروف «ب»، «د»، «ش»، «گ»، «م»)
2. حسن احمدی گیوی (بخشی از حروف «د»، «ر»، «ش»، «ف»، «م»، «ی»)
3. محمد استعلامی (بخشی از حروف «د»، «ف»، «ک»، «ه»)
4. احمد افشار شیرازی (بخش اول حرف «ح» و بخشی از حرف «الف»)
5. عبدالله انوار (حرف «خ» و بخشی از حرف «ک»)
6. حسن انوری (بخشی از حروف «الف»، «ب»، «ر»، «ک»، «م» و «ی»)
7. محمدابراهیم باستانی پاریزی (بخشی از حرف «ب»)
8. احمد بهمنیار (استخراج لغات و مشارکت در تدوین مجلد اول لغتنامه)
9. محمد پروین گنابادی (حرف «ذال» و بخشی از حرف «ط» و «ی»)
10. یدالله ثمره (بخشی از حرف «ه»)
11. محمد جعفریان (بخش اول حرف «ر»)
12. عزیزالله جوینی (بخشی از حرف «م»)
13. عبدالحسین حائری (بخش نخست حرف «ز»)
14. عباس حکیم (بخشی از حرف «ه» و بخشی از حرف «چ»)
15. محمد دبیرسیاقی (حروف «ض»، «ظ»، «ل» و بخشی از حروف «ژ»، «ب»، «د» و «ط»)
16. جواد درهمی (بخشی از حرف «م»)
17. جلیل دوستخواه (بخشی از حرف «ج»)
18. عباس دیوشلی (حرف «ت» و بخشی از حرف «ز»)
19. محمد اسماعیل رفیعیان (بخش اول حرف «ک» و بخشی از حرف «ر»)
20. حسن رهاورد (بخشی از حرف «ب»)
21. محمدامین ریاحی (بخش اول حرف «س»)
22. غلامرضا ستوده (بخشی از حرف «م»)
23. سیدجعفر سجادی (بخشی از حرف «ع»)
24. علی‌اکبر سعیدی سیرجانی (حرف «ن» و بخشی از «م»)
25. احمد سمیعی (بخش اول حرف «ش»)
26. رسول شایسته (بخشی از حرف‌های «ر»، «ک»، و «م»)
27. جعفر شعار (بخشی از حرف‌های «الف»، «ر» و «غ»)
28. ابوالحسن شعرائی (بخشی از حرف «الف»)
29. هدایت‌الله شهاب فردوسی (بخش اول از حرف «غ»)
30. سید جعفر شهیدی (حرف «ص»)
31. علی‌اشرف صادقی (بخشی از حرف «گ»)
32. غلامحسین صدیقی (بخشی از حرف «ث» و بخشی از حرف «ب»)
33. ذبیح‌الله صفا (بخشی از حرف «ب»)
34. عبدالعلی طاعتی (بخش اول حرف «ک»)
35. علی غروی (بخشی از حرف «ک» و بخشی از حرف «م»)
36. خسرو فرشیدورد (بخش اول حرف «و»)
37. علیرضا فیض (بخشی از حرف‌های «الف»، «ب»، «ج»، «ح»، «ق»، «و» و «ه»)
38. رضا قاسمی (بخشی از حرف «ب»، «س»، «گ» و «م»)
39. یزدان‌بخش قهرمان (بخشی از حرف «چ»)
40. ژیلبر لازار (بخش آغازی حرف «چ»)
41. محمدتقی مدرس رضوی (همکاری با دهخدا در تنظیم مطالب و استخراج لغات)
42. منوچهر مرتضوی (تهیه مطالب و استخراج لغات)
43. محمدجواد مشکور (بخشی از حرف «ژ»)
44. محمد معین (بخشی از حروف «ث» و «الف»)
45. علینقی منزوی (بخشی از حرف «ح»)
46. سیدعلی موسوی بهبهانی (بخشی از حروف «الف»، «ب» و «ج»)
47. سعید نجفی اسداللهی (بخشی از حروف «ب»، «د»، «ع» و «م»)
48. جلال‌الدین همایی (تهیه مطالب و همکاری در تنظیم و تألیف بخشی از حرف «الف»)

جستارهای وابسته

• امثال و حکم

چاپ‌های لغتنامه

چاپ‌های اولیهٔ این لغتنامه در دههٔ ۱۳۳۰ زیر نظر انتشارات دانشگاه تهران در ۲۲۲ جزوه توسط مجلس شورای ملی و دانشگاه تهران در ۵۳ جلد منتشر شد. طی سالیان بعد، این لغتنامه به شیوه‌ای نوین توسط انتشارات دانشگاه تهران، ابتدا در ۱۵ جلد و سپس در ۱۶ جلد رقعی، به چاپ رسید. در سال ۱۳۷۷ از سوی چاپخانهٔ دانشگاه تهران به تعداد ۲۲۰۰۰ دوره چاپ شد و به‌مرور طی هر سال تعدادی از دوره‌ها به بازار عرضه شد.

منابع

• به‍من، مه‍ناز، عل‍ی‌اکب‍ر دهخ‍دا، ته‍ران: موسس‍ه فرهن‍گی مدرسه برهان، ۱۳۸۲.
• مرادی کوچی، شه‍ناز، مع‍رفی و شن‍اخت دهخ‍دا، ته‍ران: قطره، ۱۳۸۱.
• «دهخدا: لغتنامه نویسی عمر هفت کرکس می‌خواهد». بی‌بی‌سی فارسی. 

پیوند به بیرون

• وب‌گاه مؤسسه لغت‌نامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی