شهرستان ممسنی

ممسنی
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	فارس
نام‌های پیشین	شولستان_ مماسنی
مردم
جمعیت	۱۶۶٫۳۰۸ نفر
مذهب	شیعه
جغرافیای طبیعی
ارتفاع از سطح دریا	۹۲۰ متری از سطح دریا
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۲۱ درجهٔ سانتی‌گراد

شهرستان مَمَسَنی یکی از شهرستان‌های استان فارس در ایران است. مرکز این شهرستان، شهر نورآباد می‌باشد. شهرستان ممسنی از لحاظ جغرافیایی در باختر شیراز قرار گرفته است. جمعیت این شهرستان نیز طبق سرشماری انجام شده در سال ۱۳۸۵، برابر با ۱۶۶٫۳۰۸ تن بوده‌است.

منطقه‌ای که ممسنی در آن ایجاد شده‌است اولین بار به خاطر وجود مراتع غنی مورد توجه اقوامی که دارای معیشتی مبتنی بر دام‌داری بوده‌اند، قرار گرفت. به همین خاطر، اولین اقوام ساکن در این منطقه، قوم شول، از دیگر اقوام لر بوده‌اند. در چند سال گذشته و با کشف منابع نفتی در حوزه ممسنی، این شهر مورد توجه بیشتری قرار گرفت. فراگیری علم در سطح بالا و همچنین کشاورزی فوق‌العاده با محصولات مرغوب مورد توجه مردم ممسنی از زمانهای گذشته تا به امروز بوده است. شهرستان ممسنی به شهر دانشجو در کشور نیز شهره می‌باشد. وجود بنای تاریخی لیدوما در این شهرستان که دارای قدمتی پنج هزار ساله می‌باشد از پربار بودن تاریخ این دیار حکایت دارد.

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی

ممسنی در سال ۱۲۲۰ شمسی

ممسنی را شولستان نیز خوانده‌اند که به معنای سرزمین شول‌هاست. شول‌ها یکی از طوایفی بودند که پس از استقرار در این ناحیه، به این نام مشهور شدند. مرکز ولایتی که ممسنی در آن قرار داشت، شهر شاپور در چند کیلومتری کازرون بود که نوشته‌اند در زمان تزلزل حکومت ساسانیان، به وسیله ابوسعید شبانکاره با خاک یکسان شد؛ ولی در زمان حکومت سلجوقیان دوباره تعمیر و بازسازی شد و رونق گذشته خود را بازیافت. منطقه‌ای که ممسنی در آن ایجاد شده‌است، اولین بار به خاطر وجود مراتع غنی مورد توجه اقوامی که دارای معیشتی مبتنی بر دام داری بوده‌اند، قرار گرفت. به همین خاطر، اولین اقوام ساکن در این شهر قوم شول بوده‌اند.

بنا به اسناد و کتاب‌های تاریخی و کاوشهای باستانشناسی و نظریه‌های مردم‌شناسی سابقه تاریخی شهرستان ممسنی به سه بخش تقسیم می‌گردد:

الف) دوران پیش از تاریخ وجود جنگلها و مراتع گسترده، منابع غنی آب و خاک، دشت‌های حاصلخیز و کم شیب، تنوع آب و هوایی و گیاهی و شکار فراوان همه و همه شرایط مساعد و مطلوبی بودند تا تمدنهای اولیه پیش از تاریخ در این اقلیم پهناور شکل گرفته، رشد و نویافته و سده‌ها دوام بیاورد و آثار آن تا به امروز بر جای بماند. ممسنی در طول دوران بعنوان پل ارتباطی میان حوزه‌های بویراحمد، پارس، خوزستان، زاگرس، بوشهر، و خلیج فارس قرار گرفته و می‌توان با تحقیقات علمی و باستانشناسی کلیه فرهنگ و تمدنهای پیش از تاریخ استانهای همجوار را نیز در آن جستجو کرد. آثار بجا مانده از دوران پیش از تاریخ در این شهرستان مربوط به هزارهٔ سوم تا هشتم پیش از میلاد است که در قالب تپه‌های باستانی نمایان است.

ب) دوران تاریخی دوران تاریخی این شهرستان مربوط به اوایل هزاره سوم پیش از میلاد مسیح می‌باشد که از جمله این تمدن‌ها نقش برجسته کورنگون مربوط به دوره عیلام در دو هزار و چهارصد سال پیش از میلاد- گوردخمه سنگی مربوط به دوران ماد در هفتصد سال پیش از میلاد - گوردخمه داودختر روستای مراسخوان مربوط به ششصد و پنجاه سال پیش از میلاد- کاخهای هخامنشی روستای سروان - تل کاخداداد گچگران مربوط به پانصدسال پیش از میلاد- آتشگاه میل اژدها مربوط به دوران اشکانیان در یکصد و بیست سال پیش از میلاد- نقش برجسته سرآب بهرام- شهرتوج- شهر نوبندگان- شهرخوبذان (فهلیان) و سد منصورآباد مربوط به دوران ساسانی می‌باشد.

پ) دوران اسلامی آثار و ابنیه تاریخی اسلامی در سراسر ممسنی موجود است از جمله آنها می‌توان شهر خفرک و تشگه در شوسنی و مصیری و شهر چهاربازارتل اسپید را نام برد. نام قدیمی این شهرستان در بدو تشکیل انبوران و سپس شولستان و در اواخر سلسله صفوی به ممسنی تغییر نام یافت.

تاریخ لرستان

نوشتار اصلی: تاریخ لرستان

لرستان به معنی سکونتگاه مردم لر واژه‌ای است که به سرزمین‌های لرنشین اطلاق می‌گردد و به معنای گستره جغرافیایی است که مردم لر در آن سکونت دارند. با این توضیح می‌توان حدود لرستان را از دشت‌های غرب خانقین و مندلی در عراق تا دشت ارژن در استان فارس در ایران و از شمال از استان همدان، تا سواحل خلیج فارس به صورت حدودی تعیین کرد. گستره نام لرستان پیش از حکومت صفویان، سکونتگاه لرهای بویراحمدی، لرهای کهگیلویه و لرهای بختیاری را هم شامل می‌شد. اما پس از حکومت صفویان سکونتگاه لرهای بختیاری را منطقه بختیاری نام‌گذاری کردند و جغرافیای نام لرستان به حدود استان لرستان و ایلام کنونی محدود شد. این منطقه نیز در حکومت قاجاریان به دو بخش پشتکوه و پیشکوه تقسیم شد. امروزه لرستان نام یکی از استان‌های غربی ایران است. در نمودار زیر تقسیمات لرستان از ۳۰۰ هجری قمری تاکنون آورده شده است.

نقش باستانی کورونگون (نام قدیم روستایی به نام سه تلان در منطقه منگودرز در شهرستان رستم می‌باشد)، قدیمی‌ترین نقش برجسته باستانی ایران مربوط به دوران ایلامی‌ها می‌باشد.

در فاصله ۲۵ کیلومتری شمال باختری نورآباد منطقه‌ای به نام تنگ‌لله وجود دارد که به علت ناشناخته ماندن کمتر به آن توجه شده‌است. این منطقه با آب و هوای نسبتاً سرد در زمستان و تابستانی معتدل از طبیعت بسیار زیبایی برخوردار است.

صنایع دستی

از مهم‌ترین صنایع دستی شهرستان ممسنی می‌توان به قالی‌بافی با طرح‌های منحصراً لری، گلیم و جاجیم اشاره کرد.

گردشگاه‌ها

گردشگاه‌ها و جاذبه‌های متعدد طبیعی به همراه بناهای کهن تاریخی، دشت لاله‌های گل بخشی، نظیر گردشگاه دیمه میل، قلعه سفیدقلعه، قلعه شاه جهان احمد در این شهرستان وجود دارد. همچنین آثار باستانی در قسمت شمال غربی روستای حسین‌آباد رستم واقع شده است. این اثر باستانی در نوع خود قابل تأمل است. آثار باستانی مذکور، اثر کنده کاری در دل کوه می‌باشد که مشتمل بر سه طبقه می باشدف نقص طبقه سوم گویای این است که سازندگان آن فرصت تکمیل آنرا نداشتند. مسیر این اثر باستانی صعب العبور می‌باشد. از این جهت که تنها راه رسیده به این اثر تاریخی سه عدد پله می‌باشد که با ارتفاع زیاد پله‌های آن، رفتن به درون آن را مشکل می‌کند.

جاذبه‌های طبیعی

تفرجگاه بوان در ممسنی

• تفرجگاه بوان: تنگ بوان در جوار دشمن زیاری می‌باشد. این تفرجگاه سالانه هزاران میهمان را جذب می‌کند. بوان دارای چندین چشمه و آبشار می‌باشد، که در فصل تابستان باعث مطبوع شدن هوای این منطقه می‌گردد. . بزرگترین آبشار بوان آبشار پولکی نام دارد.

به علت دارا بودن حوزه آبخیزی وسیع، جنگلی بودن منطقه و نیز پر باران بودن این منطقه، موجب فراوانی آب شیرین و گوارای تنگ بوان شده‌است، به طوری که در طول سال (به ویژه در فصل بهار) از روی بسیاری از دیواره‌های صخره‌ای، آبشارهای زیبا سرازیر می‌شوند.

باغهای گردو این منطقه، عمری طولانی دارند. بعضی از این درختان تا شعاع ۱۰–۱۵ متری از ورود نور آفتاب به زیر درختان جلوگیری می‌کنند. منطقه ممسنی از مناطق سردسیری و گرمسیری تشکیل می‌شود که مناطق سردسیری آن شامل دشمن زیاری ممسنی و مناطق گرمسیری آن شامل روستاهای بکش، جویی و رستم هست. میانگین درجه حرارت آن در تابستان در حدود ۳۰ درجه سانتی گراد بالای صفر است. با این وجود تنگ بوان با دمای حدود ۲۰ درجه سانتی گراد از توانمندی گردشگاهی قابل توجه‌ای در جذب گردشگران برخوردار است. از دیگر مزایای این تنگ، راه ارتباطی آسفالته آن است.

روستای هرایرز در ممسنی

• روستای هرایرز: این روستا که دارای قدمتی تاریخی است، درسال ۱۳۶۴ دراثر زلزله‌ای ۵ ریشتری قابلیت سکونت را از دست داد و ساکنان آن به شهرکی که توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در جوار روستای خومه زار ساخته شده بود، منتقل شدند و اکنون به استثنای عده‌ای از دامداران، تقریباً خالی از سکنه‌است. ابن روستا در سالهای پر باران یکی از زیباترین تفرجگاهای منطقه، خصوصاً در فصل بهار می‌باشد. در این منطقه دو رودخانه پرآب فصلی و چندین چشمه همیشگی جریان دارد که محیط سرسبز و دل‌انگیزی را در مسیر خود به وجود آورده‌اند.

در سالیان نه چندان دور حتی تا یک دهه پس از وقوع زلزله مذکور، تمامی باغات روستا پابرجابود. باغ‌هایی که یک کمربند سبز بر روی کوه ایجاد نموده بود و چشم هر بیننده‌ای را نوازش می‌کرد. اما پس از نقل مکان صاحبان آنها به شهرک هرایرز، به تدریج این باغات نیز از بین رفتند، و جای خود را به زمین‌های کشاورزی دادند. (البته در سالهای اخیر کمتر بدین منظور از آنها استفاده می‌شود). باغ «تاج» تنها باغ بجا مانده از این باغات است که این باغ نیز شخصی می‌باشد.

روستای هرایرز در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده‌است و موقعیتی کوهپایه‌ای دارد. در خاور و باختر آن دو دروازه وجود داشته، که به همراه بافت بسیار قدیمی روستا، در اثر وقوع زلزله‌های متعدد و عدم محفاظت، تنها خرابه‌ای از آن باقی مانده‌است. این روستا دارای یک قبرستان بسیار قدیمی نیز می‌باشد. درکنار این قبور قدیمی، حرم مطهر امامزاده علی علیه السلام نیز واقع شده‌است که همه ساله در روز عاشورا پذیرای عزاداران است.

روستای هرایرز در نورآباد ممسنی

چشمهٔ سراب باغ که از جمله چشمه‌های همیشگی این منطقه است، حتی در فصل تابستان نیز به لحاظ محیط خنک و سرسبز آن و برکه‌ای که در سرچشمه آن ساخته شده‌است، تفرجگاه بسیار مناسبی برای گذران اوقات گرم سال است. مشابه همین چشمه و محیط آن منطقه‌ای در فاصله هزار متری این منطقه به نام هرایرز بالایی قرار دارد، که قسمتی از آب روستا نیز از آن تأمین می‌شود.

یکی دیگر از ویژگیهای منطقه هرایرز، تنوع گونه‌های گیاهی است. این منطقه همانند بسیاری از مناطق دیگر زاگرس، دارای کوه‌های پوشیده از درخت بلوط است. درختان بلوط این منطقه برخلاف مناطق سردسیر رشته کوه زاگرس–که عموماً دارای جثه ریزی هستند- به مراتب از تنه و ساقه بزرگتری برخوردار هستند.

صنایع و معادن

شرکت پتروشیمی ممسنی با مدیریت طرح شرکت مهندسین مشاور تدبیر نیرو در منطقه جونگان واقع شده‌است.

احداث سد:در حال حاضر دولت در حال ساخت بزرگترین سد استان فارس در دشمن زیاری ممسنی می‌باشد.

صنایع کارخانه‌ای نیز در این منطقه از رونق نسبی برخوردار است. کارخانه‌های قند، تلمبه خانه شرکت نفت در دشمن زیاری و شرکت تولیدی شن و ماسه فهلیان در این شهرستان وجود دارد. این منطقه از مناطق نفت خیز بوده و مدتی است که در بابا منیر عملیات حفاری جهت استخراج نفت آغاز شده‌است.

کشاورزی و دام داری

اقتصاد شهرستان ممسنی بر پایه کشاورزی، دام داری و قالی بافی استوار است. آب کشاورزی در این منطقه از چشمه، کاریزها، چاه‌ها و رودخانه‌ها تأمین می‌گردد. مهم‌ترین فراورده‌های کشاورزی آن عبارتند از: برنج، گندم، جو، مرکبات و خرما. در آبادی‌های این شهرستان دام داری رونق بسیار داشته و دام‌ها بیشتر شامل گوسفند و گاو است.

مشخصات جغرافیایی

نور آباد مرکز شهرستان ممسنی در ۵۱ درجه و ۳۱ دقیقه درازه گیتایی (طول جغرافیایی) و ۳۰ درجه و ۷ دقیقه پهنه گیتایی (عرض جغرافیایی) و در ارتفاع ۹۲۰ متری از سطح دریا واقع شده‌است. شهرستان ممسنی از شمال و باختر به استان کهگیلویه و بویر احمد، از خاور به شهرستان سپیدان، از جنوب خاوری به شهرستان شیراز، از جنوب به شهرستان کازرون و از جنوب باختر به استان بوشهر محدود می‌شودز. رودخانه فهیلان مهم‌ترین رودخانه این شهرستان و آب و هوای آن معتدل است. مسیرهای ارتباطی این شهرستان با مناطق اطراف عبارتند از: - راه نور آباد – دو گنبدان به سوی شمال باختری به طول ۱۲۰ کیلومتر. این راه در ۲۰ کیلومتری شمال نور آباد از یک راه به سوی شمال نور آباد به یاسوج متصل می‌شود. - راه نور آباد – شیراز به سوی جنوب خاوری به طول ۱۵۵ کیلومتر - راه نور آباد- بندر گناوه به طول ۲۴۵ کیلومتر. بابا منیر مرکز بخش ماهور میلانی در کیلومتر ۶۵ این راه قرار گرفته‌است. شهرستان ممسنی دارای دو نقطه شهری: مصیری و نورآباد است.

این شهر از جمله شهرهایی بود که به صورت ارباب (خان) و رعیتی اداره می‌شد و تا ابتدای سده ۱۴ خورشیدی این وضعیت نیز ادامه داشت تا اینکه رضاشاه قانون براندازی خانسالاری را وضع نمود. در زمان حکومت محمدرضا شاه این وضعیت نیز ادامه داشت ولی از اختیارات خان‌ها به شدت کاسته شده بود و روز به روز کم رنگتر نیز می‌شد. هم اکنون در این منطقه فقط نامی از خان به جا مانده که اصطلاحاً به خانزاده‌ها می‌گویند.

زبان

امروزه زبان اکثریت مردم ممسنی زبان لری ممسنی می‌باشد. زبان ترکی: قشقایی‌های ساکن ممسنی به گویش ترکی قشقایی صحبت می‌کنند. ساکنین دو روستای عرب خنیمه و خاکک در شهرستان رستم به زبان عربی تکلم می‌کنند و همچنین به زبان لری هم تسلط کامل دارند.

فرهنگ

ممسنی متشکل از چهار طایفه بزرگ دشمن‌زیاری، رستم، جاوید، بکش (به کیش) با فرهنگ طایفه‌ای و عشیره‌ای اعتقادات عمیق مذهبی و دینی توأم با آداب و رسوم و سنن نیک چند هزار ساله از ویژگی‌های اساسی این فرهنگ است. روحیه غالب در این شهرستان عبارتند از سلحشوری، مهمان‌نوازی، شجاعت و دلیری توأم با صفا و صمیمیت روستایی با عرف و عادتهای جمعی و سنتی.

آداب و رسوم

مردم شهرستان ممسنی همچون سایر مناطق از دیرباز سنن فرهنگی خویش را از گذشتگان به ارث برده و این سنن و آداب و رسوم از بدو تاکنون در شهرستان ممسنی رایج و مردمان این شهرستان به آن پای بند و در اجرای آن راغب و خصایصی از جمله مهمان‌نوازی- شجاعت- صله ارحام- از خودگذشتگی- صداقت در گفتار و کردار- دین‌باوری-تعصبات مذهبی- تعصبات قومی و طایفه‌ای و رسوم و جشن‌های شادمانه (عروسی و عزاداری) از مشخصات بارز فرهنگ این شهرستان می‌باشد.

تقسیمات کشوری

دارای سه بخش می‌باشد:

بخش دشمن زیاری شامل: دهستانهای دشمن‌زیاری و مشایخ و کلاسیاهی.

بخش ماهورمیلاتی شامل: دهستانهای ماهور و میشان

بخش مرکزی شامل: دهستانهای بکش۱، بکش۲، جاوید ماهوری، جوزاروفهلیان.

شهرستان ممسنی دارای قریب به ۶۰۰ روستا می‌باشد.

آب و هوا

شهرستان ممسنی از نظر اقلیمی دارای سه اقلیم آب و هوایی است:

۱-اقلیم سردسیری:متعلق به بخش دشمن‌زیاری است که همجوار با شهرستان سپیدان (اردکان) می‌باشد.

۲-اقلیم معتدل و مرطوب: این اقلیم محدوده‌ای از شهرستان را که در مجاورت شهرستان کازرون و استان کهگیلویه و بویراحمد واقع شده و دشتهای حاصلخیز مصیری، نورآباد، فهلیان، دهنو و حسین آباداز جمله این مناطق است.

۳-اقلیم گرم و خشک: این اقلیم محدوده‌ای از شهرستان را که در مجاورت با شهرستان گچساران، گناوه و نواحی ساحلی را زیر پوشش دارد که شامل مناطق جاوید، بکش می‌باشد.

حداکثر دما در مردادماه ۴۱٬۵ درجه سانتی‌گراد و حداقل دما در دیماه ۴٬۵ درجه سانتی‌گراد بوده و میانگین بارندگی شهرستان ۵۵۰ میلیمتر در سال می‌باشد.

مهمترین ارتفاعات شهرستان عبارتند از:

دره چهل کفتاری بخشی از توابع دشمن زیاری، کوه رنج، کوه زرآور، کوه تاسک و کوه عناواقع در شمال غربی حسین‌آباد می‌باشد.

رودخانه و دریاچه‌ها:

مهمترین رودخانه‌های شهرستان عبارتند از هفت برم در بخش دشمن‌زیاری، رود شور در بخش دشمن زیاری، رودخانه فهلیان، رودخانه کتی، رودخانه تنگ شیو در قسمت غربی روستای حسین‌آباد، رودخانه سرآب سیاه که با خنیمه مشترک می‌باشد، و همچنین از تالابهای برم‌شور در غرب بابامنیر می‌توان نام برد.