زبان‌های هندواروپایی

     کشورهایی که در آن‌ها گویشوران زبان‌های هندواروپایی در اکثریتند.      کشورهایی که در آن‌ها زبان‌های هندواروپایی در اقلیت، ولی از زبان‌های رسمی هستند.

زبان‌های هندواروپایی یک خانوادهٔ زبانی متشکل از چند صد زبان و گویش مرتبط است. بیشتر زبان‌های مردمان ساکن قارهٔ اروپا، فلات ایران، آسیای میانه و شبه قاره هند از جملهٔ زبان‌های هندواروپایی هستند.

شمار هندواروپایی‌زبان‌ها در سراسر دنیا به حدود ۳ میلیارد نفر می‌رسد. به این ترتیب، گویشوران زبان‌های هندواروپایی سخنوران بزرگ‌ترین خانوادهٔ زبانی شناخته‌شده در دنیای امروزند.

نظریه زبان‌های هندواروپایی در قرن هجدهم توسط سر ویلیام جونز زبان‌شناس و خاورشناس انگلیسی مطرح شد. وی با اشاره به شباهت‌های زبان‌های سانسکریت، یونانی، و لاتین به یکدیگر نتیجه گرفت که آن‌ها بایستی از یک زبان مشترک منشاء گرفته باشند که احتمالاً زبان‌های فارسی ، آلمانی و سلتی هم از همان زبان ریشه منشعب شده‌اند.

گسترهٔ جغرافیایی هندواروپایی‌زبان‌ها در آسیا و اروپا

خانوادهٔ زبان‌های هندواروپایی یکی از خانواده‌های زبانیِ جهان و البته از بزرگ‌ترین‌های آن‌هاست. بیشتر مردم جهانِ امروز، به‌عنوان زبان مادری یا زبان دوم، می‌توانند به یکی از زبان‌های این خانواده سخن بگویند.

کشفِ مفهومِ خانوادهٔ زبانی

سِر ویلیام جونز (Sir William Jones) در سال ۱۷۸۶ در انجمن سلطنتی مطالعات آسیایی در کلکته خطابه‌ای مشهور ایراد کرد که نقطهٔ عطفی در زبان‌شناسی تاریخی به‌شمار می‌رود.

بخشی از این خطابه را علی‌محمد حق‌شناس در کتاب تاریخ مختصر زبان‌شناسی چنین ترجمه کرده‌است:
«زبان سانسکریت پیشینهٔ باستانی‌اش هرچه باشد ساختاری شگفت‌انگیز دارد، کمال‌یافته‌تر از یونانی است، سترگ‌تر از لاتین است و ظریف‌تر از هر دوی آنهاست؛ بااین‌همه، هر دو، چه به‌لحاظ ریشه‌های فعل و چه به‌لحاظ صیغه‌های دستوری، شباهتی و قرابتی بسیار نزدیک‌تر و قوی‌تر از آن دارد که زادهٔ بخت و اتفاق بتواند بوده‌باشد؛ شباهتی چندان نزدیک و چنان قوی که هیچ لغت‌شناس تاریخی نمی‌تواند به سنجش و آزمونِ سانسکریت و یونانی و لاتین بپردازد و آنگاه بدین نکته باور نیاورد که این هر سه می‌باید از سرچشمه‌ای یگانه نشأت گرفته‌باشند؛ سرچشمه‌های یگانه که شاید دیگر اکنون موجود نباشد. دلیلی دیگر هم هست، هرچند نه بدان محکمی، که براساس آن می‌توان چنین فرض کرد که زبان‌های گوتیک و سِلتی و فارسی نیز خاستگاهی یگانه با سانسکریت دارند.»

تأکید جونز بر خویشاوندی زبان‌های سانسکریت، لاتین، یونانی و زبان‌های ژرمنی، سِلتی و زبان‌های ایرانی، روش تازه‌ای را در مطالعات زبان‌شناسی پدیدآورد.

عبارتِ «سرچشمه‌های یگانه که شاید دیگر اکنون در وجود نباشد» جرقّه‌ای بنیادین بود که مشعلی تابناک در غارِ تا-آن-زمان-تاریکِ زبان‌شناسیِ تاریخی برافروخت.

معیارهایی علمی توسعه یافت که برپایهٔ آن‌ها، زبان‌ها در خانواده‌هایی زبانی گنجانده می‌شدند و در این خانواده‌ها، بسته به میزان همانندی‌ها، نسبت‌هایی دور یا نزدیک با هم می‌یافتند. بر این اساس خانواده‌هایِ زبانیِ بسیاری در جهان شناسایی شدند.

اما «سرچشمه یگانه» زبان‌هایی که جونز بدان‌ها پرداخته زبانی است که هندواروپایی نام گرفت. این بدان معناست که خانوادهٔ زبان‌هایِ هندواروپایی تنها یکی از خانواده‌هایِ زبانی جهان است.

هیچ اثر نوشتاری از این زبان در دست نیست؛ امّا بر پایهِٔ اصول دانش زبان‌شناسی تاریخی آن را با مطابقت دادنِ زبان‌هایِ نو و کهنِ این خانواده بازسازی کردند.

خاستگاه

زبان‌های هندو-اروپایی گروهی از زبان‌های خویشاوند هستند که از هند تا به اروپا گسترده شده‌اند.

در مورد خاستگاه خانوادهٔ زبان هندو-اروپایی دو فرضیهٔ رقیب وجود دارد. دیدگاه مرسوم که ریشهٔ این خانوادهٔ زبانی را به ۶٬۰۰۰ سال پیش و استپ‌های پونتیک را فرض می‌کند. دیدگاه نوین ادعا می‌کند ریشهٔ این خانوادهٔ زبانی به ۸٬۰۰۰ تا ۹٬۵۰۰ سال پیش و به منطقهٔ آناتولی تعلق دارد که با گسترش کشاورزی این زبان نیز در گسترش یافت.

بر اساس دیدگاه مرسوم، مادر این زبان‌ها هزاره چهارم پیش از میلاد در ناحیه‌ای واقع در شمال دریای سیاه میان اقوام نیمه چادرنشین رایج بوده‌است، و در اثر مهاجرت اقوام گوناگون رفته‌رفته آن زبان انشقاق و انشعاباتی یافته و از هند تا اروپا گسترده شده‌اند.

نامِ هندواروپایی

نامِ هندواروپایی به این دلیل برایِ این زبانِ فرضی برگزیده شد که این مردمان پس از مهاجرت‌های بزرگ خود، در سرزمین‌هایی از هند تا اروپا سُکنی گزیدند.

از این رو نامِ این دو منتهی الیه جغرافیایی که به این شکل در کنارِ هم قرار داده می‌شد برای آن مردم و زبانِ فرضیشان در نظر گرفته شد.

پژوهش‌گرانِ آلمانی که نقشی اساسی در پالاندن این دانش داشتند، نامِ هندوژرمنی (Indogermanisch) را برای این مفهوم به کار می‌برند. استدلال آنها این است که در یک سویِ این حوزهِٔ جغرافیایی زبان‌های شاخهِٔ هندی و در سویِ دیگر ایسلندی صحبت می‌شود که زبانی از شاخهِٔ ژرمنی است؛ پس نامِ هندوژرمنی، می‌تواند به گونه‌ای دیگر گویایِ طیف زبانیِ این خانوادهِٔ بزرگ باشد.

پیش‌تر نامِ آریایی نیز برای این خانوادهِٔ زبانی کاربرد داشت. در حالی که زبان‌هایِ آریایی یا هندوایرانی، فقط یکی از شاخه‌هایِ خانوادهِٔ بزرگِ هندواروپایی را شکل می‌دهند؛ یعنی کاربرد این نام برایِ کلِ خانواده نادرست است. امروزهِ نامِ آریایی فقط به همان شاخه هندوایرانی اطلاق می‌گردد.

وضعِ زبان‌های هندواروپایی در جهان امروز

امروزه بیشتر سطحِ زمین، زیرِ پایِ مردمانی است که یا زبانشان هندواروپایی‌ست و یا یک زبانِ هندواروپایی زبانِ رسمیِ سرزمینشان است؛ یعنی یا خود از نژادی هندواروپایی نیستند یا نژادِ پیش از آمدنِ هندواروپایی‌ها رفته‌رفته در میانِ زبان و نژادِ هندواروپایی تحلیل رفته. این بدان دلیل است که مردمانِ هندواروپایی در تسخیر سرزمین‌هایِ دیگر موفّق‌تر از دیگران بوده‌اند.

این مسئله به نابودی یا نَوان‌شدگیِ دیگر خانواده‌هایِ زبانیِ انجامیده. برایِ نمونه زبانِ عیلامی/ ایلامی که زبانی مستقل بوده‌است، یعنی زبانی دیگر یافت نشده که با آن در یک خانواده جای داده شود، امروزه جایِ خود را به زبان‌های ایرانی داده که خود از زبان‌هایِ هندواروپایی‌اند. یکی از زبان‌هایِ رسمیِ سلسله ایرانیِ هخامنشی، عیلامی/ ایلامی بوده‌است.

به‌عنوانِ نمونه دیگر، می‌توان زبان‌هایِ پرشمار سرخ‌پوستانِ آمریکا را مثال آورد، که تا سرحدِ مرگ به دست انگلیسی، اسپانیایی، پرتغالی و فرانسوی، که هر چهارتایشان هندواروپایی هستند، ضعیف گشته یا به‌کل، از میان رفته‌اند.

شاخه‌ها

شاخه‌های زبان‌های هندواروپایی.

• زبان‌های آناتولیایی یا آناتولی

• زبان هیتی یا هیتّی (انگلیسی: Hittite):

این زبان از مهم‌ترین زبان‌ها در مطالعه‌هایِ هندواروپایی است. سندهای بسیاری از آن به جا مانده که پیشینه‌یِ برخی به ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد؛ یعنی از وداها نیز کهن‌ترند و به این ترتیب، کهن‌ترین سندهایِ خوانده‌شدهِٔ هندواروپایی هستند. به دلیل‌هایِ برشمرده، هیتی در بازسازی زبانِ هندواروپاییِ مادر بسیار پراهمّیت بوده‌است.

• زبان لوویایی (انگلیسی: Luwian)

• زبان لیدیایی (انگلیسی: Lydian)

• زبان‌های تُخاری:

تُخاری در متن‌هایی مشاهده گردیده که به سده‌یِ هفتم پس از میلاد برمی‌گردند و در آسیای مرکزی از خاک بیرون کشیده شده‌اند. از زبان‌هایِ منفردِ هندواروپایی‌ست؛ یعنی در شاخهِٔ تُخاری تنها زبانِ تُخاری وجود دارد.

• زبان‌های هندوایرانی یا آریایی

• زبان‌های ایرانی
• زبان‌های هندوآریایی
• نورستانی

• زبان‌های هِلِنی
• زبان‌های ایتالی

• زبان‌های اوسکواومبری
• زبان‌های لاتین‌وفالیسکی

• زبان اَرمَنی
• زبان‌های بالت‌واسلاوی
• زبان‌های ژِرمَنی

• زبان‌های ژرمنی غربی
• زبان‌های ژرمنی شمالی (اسکاندیناویایی)
• زبان‌های ژرمنی شرقی:

زبان‌های عضو این گروه همگی زبان‌هایی مرده‌اند.

• زبان آلبانیایی
• زبان‌های سِلتی

جدول واژه‌های زبان‌های هندواروپایی

زبان نیا-هندواروپایی	زبان انگلیسی	زبان گوتی	زبان لاتین	زبان یونانی	سانسکریت	زبان‌های ایرانی	زبان‌های اسلاوی	زبان‌های بالتیک	زبان‌های سلتی	زبان ارمنی	زبان آلبانیایی	زبان تخاری	زبان هیتی
*meH₂tér"	mother (<OE mōdor)		māter "mother"	mḗtēr "mother"	mātár- "mother"	Av mātar- "mother" "مادر"	OCS mati (matere) "mother"	Lith mótyna "mother"	OIr māthir "mother"	mayr "mother"	motër "sister"	A mācar, B mācer "mother"
*pH₂tér"	father (<OE fæder)	fadar "father"	pater "father"	patḗr "father"	pitár- "father"	Av pitar- (nom. also pta, ta), OPers pita "father" "پدر"			OIr athir "father"	hayr "father"		A pācar, B pācer "father"
*bhréH₂ter"	brother (<OE brōþor)	brōþar "brother"	frāter "brother"	phrā́tēr "member of a phratry (brotherhood)"	bhrā́tar- "brother"	Av brātar-, OPers brātar-, Ossetian ärvád "brother, relative" "برادر"	OCS bratrŭ "brother"	Lith broterė̃lis "little brother"	OIr brāth(a)ir, W brawd (pl. brodyr) "brother"	ełbair (gen. ełbaur) "brother"		A pracar, B procer "brother"
*swésor"	sister (<OE sweostor, influenced by زبان نروژی باستان systir)	swistar "sister"	soror "sister"	éor "relative"	svásar- "sister"	Av x ̌aŋhar- "sister" "خواهر"	OCS sestra "sister"	Lith sesuõ (seser̃s) "sister"	OIr siur, W chwaer "sister"	k`oir (k`eṙ), nom.pl k`or-k` "sister"		A ṣar, B ṣer "sister"
*dhugH₂-tér"	daughter (<OE dohtor)	daúhtar "daughter"	زبان اوسکی futír "daughter"	thugátēr "daughter"	duhitár- "daughter"	Av dugədar-, duɣδar-, NPers duxtar, duxt "daughter" "دختر"	OCS dŭšter- "daughter"	Lith dukter- "daughter"	Gaulish duxtir "daughter"	dowstr "daughter"		A ckācar, B tkācer "daughter"	túwatara "daughter"
*suHnú"	son (<OE sunu)	sunus "son"		huiús "son"	sūnú- "son"	Av hunuš "son" "پسر"	OCS synŭ "son"	Lith sūnùs "son"		ustr "son"		A se, B soyä "son"
*nepot"	OE nefa "nephew"		nepōs (nepōtis) "grandson, nephew"	népodes "descendants"	nápāt- "grandson, descendant"	Av napāt-, naptar-, OPers napāt- "grandson, descendant" "نوه"		OLith nepotis "grandson"	OIr nïæ "sister's son", W nei "nephew"		nip "grandson, nephew"

جستارهای وابسته

• زبان نیا-هندواروپایی
• آریایی
• هندوایرانی

منابع

• ابولقاسمی، محسن، تاریخ زبان فارسی، سازمان سمت، ۱۳۷۳.

• Comrie, Bernard (ed), The World's Major Languages, Oxford University Press, 1990. ISBN 0-19-506511-5

پیوند به بیرون

زبان‌های هند و اروپایی، دانشنامه دنبلید