زبان لکی

لکی زوون له‌کی
گویشگاه‌ها:	ایران
شمار گویشوران:	—
خانواده:	هندواروپایی زبان هند و ایرانی زبان ایرانی    زبان ایرانی غربی     شمال غربی کردی‌تبار لری تبار      لکی زوون له‌کی
کد زبان
ISO 639-1:	هیچ
ISO 639-2:	–
ISO 639-3:	lki

زبان لَکی ( تلفظ لَکی leki) زبان ایران باستان و طوایف لک ایران و از زبان‌های ایرانی رایج در مناطق غرب ایران است. حدود بیش از دو میلیون نفر با زبان مادری (۲۰۰۲) به این زبان سخن می‌گویند. زبان شناسان این زبان را در شاخه گویشهای جنوبی کردی طبقه‌بندی کرده‌اند. اتنولوگ آن را در دسته لری و زیرشاخه چهارم کردی طبقه‌بندی می‌کند. برخی آن را زبانی مستقل؛ از زبانهای شمال غربی ایرانی طبقه‌بندی کرده‌اند.

تبارشناسی

نظریه زبان مستقل

به عقیده بسیاری از زبانشناسان لکی زبانی جدا و در گروه زبانهای شمال غربی ایرانی تباراست.

بر اساس نتیجه‌گیری‌های کلی فرامرز شهسواری در مطالعات سال ۲۰۱۰ زبان لکی بر اساس کاربرد اسم، فعل، ضمیر و دیگر مقوله‌های نحوی براساس نظریه گشتار-زایشی و ساختار خاص نحوی زبان لکی از قواعد کلی گویش‌های کردی تبار تبعیت نکرده و اشتراکات بین زبان لکی و گویش‌های کردی به خاطر اشتراکات موجود بین تمامی زبانهای شمال غربی ایرانی است.

بر اساس پژوهشی دیگر حدود ۳۴ واج این زبان استخراج شده است. از نظر ساختار هجایی، لکی دارای ده هجا است.

در کتاب رده شناسی زبان‌های ایرانی نوشته محمد دبیر مقدم عضو پیوسته فرهنگستان زبان فارسی لکی در دسته‌ای مستقل و در زبان‌های شمال غربی ایرانی طبقه‌بندی شده است. عمده مطالعه این پژوهش بر گویش دلفان و کوهدشت متمرکز بوده است. همچنین و اصولاً بدیل ارگاتیو بودن زبان لکی نمی‌توان آن را در گویش کردی جنوبی جایی داد. لکی دارای ادبیات بسیار کهن است. نخستین شعر لکی توسط بهلول از بزرگان یارسان که به بهلول لرستانی نیز شهر دارد سروده است. هم چنین لکی میراث دار فهلویات باباطاهر و دیگر فلهوی گویان قرون اسلامی است. برخی منابع لکی را در پیوستار تدریجی فارسی-لری-کردی در میان لری وکردی گورانی قرار داده‌اند. لکی در دسته شمال غربی زبان‌های ایرانی قرار دارد و چون لری در شاخه جنوبی زبان‌های ایرانی قرار دارد. می‌توان گفت لکی در دسته زبان لری قرار نمی‌گیرد و پیوند ۸۰ درصدی با لری خرم‌آبادی را می‌توان در حضور بیشینه طوایف لک ایران در شهر خرم‌آباد دانست.

نظریه‌های کردی‌تبار

گویش‌های جنوبی کردی یا (جنوب شرقی) شامل تعداد زیادی لهجه‌های منفرد و متفاوت نظیر (کرمانشاهی، کلهری، سنجابی، لکی فیلی) در استانهای کرمانشاه، کردستان، ایلام و لرستان در غرب ایران و نیز در شرق عراق می‌باشند.

دانشنامه بریتانیکا لکی را لهجه‌ای از زبان کردی نام می‌برد. وهمهٔ زبانشناسان واکثریت منابع دیگرنیز لکی را در شاخه زبان‌های کردی از شاخه زبان‌های ایرانی‌تبار غربی قرار داده‌اند.> در کتاب «دائرةالمعارف اسلام» آمده‌است که: در لرستان قدیم برخی اقوام کرد (قبایل لک در شمال و همچنین در بین فیلیها، ایل محکی) زندگی می‌کنند.

دهخدا در مورد لک‌ها و لهجه لکی می‌نویسد: کردهای لکی در لرستان ساکن و خوش هیکل و تنومندند. رنگ آنها گندمی و مویشان سیاه یا خرمایی تیره‌است. لهجه لکی؛ لهجه‌ای از زبان کردی که مردم هرسین و توابع بدان سخن گویند. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نیز، لکی را لهجه‌ای از زبان کردی دانسته‌است؛ زبانشناس کانادایی آنونبی نیز در مورد لکی نوشته‌است که نظر فتاح را قبول دارد که لکی را در میان زبان‌های کردی طبقه‌بندی کرده‌است.

ساختار اصلی دستوری و افعال لکی «همانند دیگر لهجه‌های کردی» در زمره زبان‌های شمال غربی ایرانی قرار می‌گیرد. این ارتباط همچنین با مشاهده بقایای ساختار کنایی (ارگاتیو) در لکی تصدیق می‌شود. در گویش لکی مانند سورانی و کرمانجی ویژگی ارگاتیو مشاهده می‌شود، بنابراین زبان لکی شبیه به کردی و از لری متفاوت است.

بریده‌هایی ازنتایج تحقیقات اتنولوگ وآنونبی درموردزبان لکی

'اتنولوگ70درصد واژگان لکی رابازبان فارسی مشترک می‌داند'. ۷۸ درصد با لری خرم‌آبادی(فیلی) و ۶۹ درصد با لری شمالی(یک درصد بیشتر از لری شمالی با زبان فارسی اشتراک دارد).

اتنولوگ لکی را در ویرایش های قبلی دردسته لری طبقه‌بندی کرده‌ بوده است.

'در لرستان جایگزینی زبانی به سوی لری در میان گویشوران لکی در جریان است و گویشوران لری نیز به نوبه خود گرایش به استفاده بیشتر از فارسی معیار دارند.'

لکی و شاهنامه حکیم فردوسی

لازم است ذکر شود که قوم لک زبان برای این شاعر و حکیم بزرگ احترام خاصی قائل هستند. حتی چندین شاهنامه به زبان لکی وتقلید از ایشان سروده شده است.

• آژدن: خلیدن

به داغی جگرْشان کنی آژده که بخشایش آرد برایشان دده! (کزازی، ۱۳۸۶، ج۱، ب۱۶۲۴)

در زبان فارسی و خصوصاً در شاهنامهٔ فارسی به معنای خلانیدن و خلیدن آمده است که با «آژَنِن» Ažanen لکی که به معنای بهم زدن است، از یک ریشه و به یک معنا می­باشد. (ژهنن=هم زدن)

• آوردن: در زبان فارسی به معنای سرائیدن، و حکایت کردن می­باشد.

کنون زین سپس هفت خوان آورم سخن­های نغز و جوان آورم (همان ،۱۳۸۴، ج ۶، ب۲۴۲۰)

در گویش­های لکی و لری آووِردِن(âuerden)شروع و خواندن مویه و یا آواز را می­گویند.

• بروها: ابرو

زتیمار مژگان پر از آب کرد زدانش بُروها پر از تاب کرد (کزازی، ۱۳۸۴، ج۶، ب۳۳۲۱)

این واژه در لکی و لری به دوگونه­ ی «بِرۆ» berû و «بِرم»berm که می­تواند حتی با معادل انگلیسی آن :eyebrow از لحاظ ریشه نزدیک باشد. وریشه آن در زبان­های کهن بدین طرق می­باشد که:

«در برهان قاطع آمده است:

در اوستا: «brrat»

درسانسکریت: «bru»

پهلوی:bruk»

یعنی مجموع مویی که بر ظاهر استخوان قوسی شکل بالای کاسه­ی چشم به زیر پیشانی و جود دارد» (محرر، ۱۳۸۴، ذیل ابرو)

• زهار:پایین، اندام پایینی

به کَردار گرگان، به روزِ شکار بر آن باد پایانِ هِخْته زِهار، (کزازی، ۱۳۸۵، ج۵، ب۲۸۰۴)

«در گویش لکی واژه‌ای به شکل «هووار»huār=پایین موجود است که به اعتقاد نگارنده شاید از یک ریشه باشند.» (ایزد پناه ،ذیل هار).

• کُنام: آشیانه و آرامگاه پرنده و دام و دد.

در داستان زال و سیمرغ:

ببردش دمان تا به البرز کوه که بودش بدانجا کُنام گروه (کزازی، ۱۳۸۶، ج۱، ب۲۲۱۱)

«کُنا» konâ در لکی مطلق به معنای سوراخ و همچنین کَنده است و تصور می­شود که مقصود شاهنامه نیز در داستان زال و سیمرغ که محل زندگی آنها سوراخی است که به طور طبیعی در کوه تعبیه شده است.

اضافه می­شود که واژه «کَنی»keni در گویش لکی از ریشه «کنkan» اوستایی است.

در زبان روسی به پنجره «اُکنو» oknoگویند که با واژه فوق هم­ریشه است.

• مکیس: (با الفبای لکی=مکێس) در فرهنگ­ها از جمله غیاث به معنای سخت­گیری کردن و... آمده­ است که هیچ‌یک از معانی کمترین تناسب با این واژه ندارند بلکه معنا و مفهوم دقیق آن در لکی و لری و با «ی» مجهول، هنوز کاربرد خود را نظیر شاهنامه حفظ کرده­ است.

نشانه نهادند بر اسپریس سیاوش نکرد ایچ با کس مکیس (کزازی، ۱۳۸۲، ج۳، ب۱۳۷۶)

مکیس در لکی ولری یعنی :تعارف، دعوت کردن مردم برای نشستن در خانه.

«واژه بالا به گونه­‌های نادرستی معنی گردیده و آن را گرفته شده از واژه عربی «مکاس» دانسته­ اند که درست نمی­ نماید» (علیرضایی۱۳۷۹، ذیل مکیس) در یک ضرب‌المثل معروف لکی: «سفره کهتێ مکێس نرێ=سفره پهنه تعارف نداریم».» (مهرداد، ۱۳۷۹، ص۴۸)

• ویر: یاد

بپرسید نامش زفرخ هجیر بدو گفت نامش ندارم ز ویر (همان، ۱۳۸۷، ج۲، ب۲۸۵۸)

گرایدونک زین دانش ناگزیر بماند دل موبد تیز ویر (همان، ۱۳۸۶، ج ۸، ب۴۳۱۷)

این واژه با همین تلفظ در گویش لکی لرستان و لری استعمال می‌گردد. در اوستا :vira ویرَ به معنی هوش آمده و

آقای سلطانی بر این اعتقاد است که این واژه کاربرد کردی هم دارد. (سلطانی، ۱۳۷۰، ذیل ویر)

در بیتی از میر نوروز: «لحافی دارم نویش نی و ویرم هر چی قپقپ (تقلا) می‌کنم نموفته گیرم» (غضنفری، ۱۳۶۵، ص۱۴۵)

یعنی: نو بودن لحافم را به یاد ندارم.

لکی و ایران باستان

مقایسهٔ واژه‌های مشترک فارسی باستان و لکی a=َ

پارسی باستان	لکی	تلفظ لکی	فارسی
dā	dā	دآ	دادن، مادر
ima	ima	ایمه	ما
awa	aœa	أؤه	آن
baw	bawa	باووه	بودن، پدر
hyat	hanî	ههنێ	زمانی
hvar	hœar	هؤهر	خورشید
aδa	asa	أسه	آن زمان، آن زمانها
tauhmā	tûîm	تۆێم	تخم، خانواده
brātā	berā	برا	برادر
ah	hā	هآ	هست، بودن
Tamah	tam tarik	تهم	تاریک و بصورت مه آلود
Jani	žan	ژهن	زن
Xvasura	hasûira	ههسۆیره	خانواده همسر
Asrav	asr	أسر	اشک
Varaza	verāz	وراز -براز	گراز
zān	zān	زآن =زانستن	دان =ریشه فعل دانستن
zamā	zœmā	زؤِما	داماد
varza	varzā	وهرزآ(حیوان شیرخوار)	گاو نر
māung	māŋ	مانگ	ماه
āsen	āsen	آسِن	آهن
berz	barz	بهرز	بلند
tāu	tāu	تاوو	گرما

واژگان مشترک با فارسی کنونی اما با حفظ الگوی: «پ ژ گ چ»

فارسی	لکی
روز	رووژ
زیستن (زندگی کردن)	ژین، ژیائن (زنی)
زن	ژه‌ن
زدن	ژَنِن، آژَنِن
سفید	إسپێ
أسب	أسپ(=چراووآ)
حرف اضافه:از	إژ
دراز	درێژ
لیز	لێژ
گیج	گێژ
سرریز (مثل:سرریز آب)	سه‌ر ڕێژ
تیز	تێژ
درز	دووژ
جان	گیان، گیۆن، گیۆ
کج	که‌چ، هؤه‌ل
ویزن (غربال)	وێژن
وجین	وژنگ، آڵا
مکیدن	مژین، ماژین
مزه	مژه، تام، تۆم
جواهر	گؤیره

محل زندگی گویشوران

محل زندگی گویشوران لکی

حوزه گسترش گویش لکی عبارت است از:

۱- بخش بیرانوند یا هرو در شرق لرستان با ایل بزرگ بیرانوند. ۳- شهر خرم‌آباد و شهرستان بروجرود و حومه این دو شهر. در شمال و مرکز لرستان. ۲- شهرستان سلسله یا الشتر در شمال شرقی.

۳- شهرستان دلفان یا نورآباد لرستان در شمال غربی.

۴- شهرستان کوهدشت در غرب لرستان با طایفه‌هایی همچون کونانی، آدینه وند، آزادبخت، اتیوند، اولادقباد، گراوند و شاهیوند و بخش رومشگان در جنوب کوهدشت با طوایف امرایی، پادروند.

۵- شرق استان‌های کرمانشاه و و ایلام مانند شهرهای هرسین، دینور و ابدانان و دره شهر و بدره و دهلران وشهرستان چرداول طایفه‌هایی همچون دارابی -صحرابگی در بیجنوند و شهبازی در هلیلان

۶- جنوب استان همدان

۷- بخش‌هایی دیگر از طوایف لک در کردستان عراق، کرکوک و خانقین سکونت دارند. در کردستان عراق تعداد گویشوران لک بیشتر از ایران است.

۸- گروه‌های زیادی از لکها در طول تاریخ از مناطق خود کوچانده و تبعید شده‌اند از جمله گروهی که ساکن شمال ایران هستند و به کردهای تبعیدی معروفند و گروهی دیگر که توسط عثمانیها به اطراف آنکارا (شهر هایمانا یا هیمنا) کوچانده شدند به لکهای «شیخ بزینی» یا کردهای هیمنه‌ای معروفند که هنوز فرهنگ و هویت خود را کمابیش حفظ کرده‌اند.

معمولاً لک‌های جنوب استان همدان لر دانسته می‌شوند.

در تاریخ‌های گذشتگان از جمله تاریخ گزیده نوشته حمدالله مستوفی از شانزده ولایت به عنوان کردستان یاد شده‌است. حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری نخستین کسی بود که اسم کردستان و شانزده ولایت آن را آورده‌است:

کردستان و آن شانزده ولایت است و حدودش به ولایات عرب و خوزستان و عراق عجم و آذربایجان و دیاربکر پیوسته‌است. آلانی، الیشتر، بهار، خفتیان، دربند، تاج خاتون، دربند رنگی، دزبیل، دینور، سلطان آباد، چمچمال، شهر زور، کرمانشاه (قرمیسین) هرسین، وسطام.

در اسناد تاریخی قرن شانزده میلادی نیز طوایف لک را بخشی از طوایف کرد می‌دانند نظیر کتاب شرفنامه شرف‌خان بدلیسی که به فارسی نوشته شده‌است.

بخش‌هایی دیگر از مردم قوم لک در کرکوک و خانقین عراق سکونت دارند. در عراق تعداد گویشوران لک را بیشتر از ایران حدس زده‌اند.

طوایف استان لرستان خود سه بخش اصلی هستند، لر بختیاری، لر بالا گریوه‌ای یا خرم‌آبادی، و لک. لک‌ها را پشتکوهی نیز می‌خوانند که ساکن بخش‌های شمالی لرستان هستند.

با این حال دکتر پرویز ناتل خانلری زبان لری و بختیاری را همخانواده با کردی می‌داند. در کوهستان بختیاری و قسمتی از مغرب استان فارس ایلهای بختیاری و ممسنی و بویراحمدی به گویشهایی سخن می‌گویند که با کردی خویشاوندی دارد، اما با هیچ‌یک از شعبه‌های آن درست یکسان نیست، و میان خود آنها نیز ویژگیها و دگرگونیهایی وجود دارد که هنوز با دقت حدود و فواصل آنها مشخص نشده‌است. اما معمول چنین است که همه گویشهای بختیاری و لری را جزو یک گروه بشمارند.

آئین

بیشتر لکهای ایران مسلمان و شیعه هستند و تعدادی هم پیرو آیین یارسان هستند.

الفبا و رسم‌الخط لکی به زبان ساده

مقایسه با الفبای فارسی و کردی

الفبای فارسی	الفبای له‌کی	ئه‌لفبوی کوردی	نویسه لاتین لکی	نمونه لکی	نمونه نویسه لاتین	معنی فارسی	معنی انگلیسی
آا=الف	آا=الف	ئا	ā	آگر	āger	آتش	fire
ب=بِ	ب=بِ	ب=بِ	Bb	برا	berā	برادر	brother
پ=پِ	پ=پِ	پ=پِ	Pp	پیاووهتی	Piāuati	مردانگی	Manhood
ت=تِ	ت=تِ	ت=تِ	Tt	تیتاڵ	titāĺ	شوخ‌طبع	funny
ث=ثِ	--سین --	س	--Ss--	----	----	----	----
ج-جیم	ج-جیم	ج	Jj	جاجِک	jājek	آدامس	chewing gum
چ=چِ	چ=چِ	چ	ch یا č	چهم	čam	چشم	eye
ح=حِ	-- هِـ --	ح	--Hh--	----	----	----	----
خ=خِ	خ=خاق	خ	x یا kh	خهس	xas	غلیظ	Thick
د=دال	د=دال	د	Dd	دِت	det	دختر	Girl
ذ=ذال	-- زِ --	ز	--Zz--	----	----	----	----
ر=رِ	ر=رِ	ر	Rr	سهربهرز	sarbarz	سربلند	Honorable
ندارد!	ڕ=ڕار	ڕ	ř	ڕشانن	řešānen	ریختن	Shed
ز=زِ	ز=زِ	ز	Zz	زؤخ	zœx	سوز سرما	Cold Burner
ژ=ژِ	ژ=ژاژ	ژ	ž یا zh	ژار	žār	فقیر و خوار	Poor
س=سین	س=سین	س	--Ss--	سیفا	sifā	اندیشه و درنگ	Thought
ش=شین	ش=شین	ش	š یا sh	شاته (لواش)	shātə	لواش (مثل:نان لواش یاترشی آلو)	Lavash
ص=صاد	--سین --	س	--Ss--
ض=ضاد	--زِ--	ز	--Zz--	----	----	----	----
ع=عین	ع=عئن	ع	[ʔ]	عهله	ala	نامی عربی با تلفظ لکی	ala
غ=غین	--ق--	غ	--gh یا q--	----	----	----	----
ف=فِ	ف=فِ	ف	f	فِره	fera	زیاد	Too
ق=قاف	ق=قاخ	ق	gh یا q	قهن	qan	قند	sugar Loaf
ک=کاف	ک=کاف	ک	k	کووڵارزم	kuĺāždœm	عقرب	Scorpion
گ=گاف	گ=گاف	گ	g	گاکؤور	gākœr	ماه خرداد در لکی	June=
ل=لام	ل=لام	ل	l	لِچ	leč	لب	Lip
ندارد!	ڵ=ڵال	ڵ	ĺ	لاڵش	lāĺeš	التماس	Appeal
م=میم	م=میم	م	m	مهلؤیچک	malœiček	گنجشک	Sparrow
ن=نون	ن=نون	ن	n	نؤیر	nœir	نور	Light
ندارد!	نگ=نانگ	ندارد!	ŋ	مݩگا / ماݩگ	meŋā/māŋ	گاو ماده / ماه	Cow / month
و=واو	ڤ	ڤ	v	----	----	----	----
و	و	ۆ	û	ڕوژ	řû	روز	DAY
ندارد!	وو=ووی	وو	u	کاوو	kāu	رنگ آبی	blue
ندارد!	ۆ=اۆ	ندارد!	Ô	سۆ	sô	فردا	Tomorrow
ندارد!	ؤ=ؤئ	ندارد!	œ	إؤر	eœr	ابر	Cloud
ه=هِ	هـ=هـِ چسبان	هـ=هـِ چسبان	h	هه‌نه‌ک	hanak	شوخی	Joke
متفاوت!	ه یا (ه) در کیبورد فونت کردی	ه یا (ه) در کیبورد فونت کردی	a	سه‌ر=سر	sar	سر	Head
ی=یِ	ی=یِ	ی	i /y	یهک	yak	عدد یک	one
ندارد!	ێ=اێ ساکن	ێ= ئ کسره مجهول	î	ڕێ	řî	راه	Way
ندارد!	ئ=ئئ بلند متحرک	ندارد!	æ	لئؤه	læœa	دیوانه	Crazy
ء	ء =ئ کوتاه متحرک	ندارد!	ê	گء	sê	نوبت	Turn
إ	إ=برای کسره آخر کلمه	ندارد!	e	سإ	se	سه	Three

حروف زبان لکی

حروف دبیره (الفبا)، مجموع نشانه‌هایی که برای نشان دادن آواهای هر زبان به کار می‌رود و در لکی:

آا - ب - پ - ت - ج - چ - خ -د -ر - ڕ - ز - ژ - س - ش - ع - ف - ق - ک - گ - ل - ڵ - م - ن - ݩڰ- و - وو -ۆ - ؤ - هـ - ه - ی -ێ - ئ - ء – إ - إ

مصوت‌ها در لکی

۱۲ تا هستند:

آ - أ - إ - ٱ - ئ - هَ - ی - ێ - و - وو - ؤ - ۆ -ء (ئ کوتاه)

صامت‌ها در لکی

۲۵ تا هستند:

ب - پ - ت - ج - چ - خ -د -ر - ڕ - ز - ژ - س - ش - ع - ف - ق - ک - گ - ل - ڵ - م - ن - ݩڰ- ڤ - هـ

نکات

در رسم‌الخط لَکی اگر واژه‌ای با یکی از مصوت‌های زیر شروع شود قبل از آنها حرف «ع» قرار می‌گیرد (این حرف (ع) خودش به خودی خود صدایی تولید نمی‌کند بلکه تنها حرکت می‌پذیرد):

آ - أ - إ - ٱ - ئ - هَ - ی - ێ - وو - ؤ - ۆ -إ (ئ کوتاه)

حروفی که اول کلمه نمی‌آیند: ڵ -ێ - ݩڰ- ر - ۆ

ویژگیهای رسم‌الخط لکی

۱)حرف «ح» حذف شده است و به جای آن از «ه» استفاده می‌شود.

۲) حروف «ذ – ض – ظ» حذف و به جای آنها از حرف «ز» استفاده می‌شود.

۳) حروف «ث – ص» حذف و به جای آنها از حرف «س» استفاده می‌شود.

۴) حرف «ط» حذف و به جای آنها از حرف «ت» استفاده می‌شود.

۵) حرف «غ» حذف و به جای آنها از حرف «خ» استفاده می‌شود.

۶) به حروفی که مصوت فتحه را می‌پذیرند حرف «ه» اضافه می‌کنیم.

۷) حرف کسره نوشته نمی‌شود اما * به حروفی مانند:گإ (نوبت)، هإ (حرکت)، نإ (نی) که یائ مجهول کوتاه نزدیک به کسره را می‌پذیرند حرف «إ» اضافه می‌کنیم.

۸) به حروفی که مصوت ضمه را می‌پذیرند حرف «ؤ» اضافه می‌کنیم.

۹)به حروفی که مصوت «ایی، مثل: دیر» را می‌پذیرند حرف «ی» اضافه می‌کنیم.

۱۱)به حروفی که مصوت «آ» را می‌پذیرند حرف «آ» اضافه می‌کنیم.

۱۲)در لکی مصوت‌هایی وجود دارد که در فارسی وجود ندارد که عبارتند از:

الف) مصوت متحرک «ؤ»: این حرف صدایی شبیه «œ» در لاتین است و حروفی که این مصوت را می‌پذیرند به آن «ؤ» اضافه می‌کنیم.

طریقه تلفظ: لب را جمع می‌کنیم و به صورت کسره کوتاه می‌کشیم. این حرف بیشتر مختص لکی است

ب) مصوت ساکن «ۆ»: این حرف صدایی شبیه «û» در لاتین است و حروفی که این مصوت را می‌پذیرند به آن «ۆ» اضافه می‌کنیم.

طریقه تلفظ: لب را جمع می‌کنیم و به صورت ضمه کوتاه می‌کشیم و صدایی با حالت و ساکن تولید می‌کند.

ج) مصوت متحرک «ئ»: این حرف صدایی شبیه «æ» در لاتین است و یا صدای «اِ کشیده» را دارد و حروفی که این مصوت را می‌پذیرند به آن «ئ» اضافه می‌کنیم.

طریقه تلفظ: لب را باز می‌کنیم و به صورت کسره کوتاه می‌کشیم. این حرف بیشتر مختص لکی و کلهوری است.

د) مصوت ساکن «ێ»: این حرف صدایی شبیه «î» کوتاه یا سنگین است و حروفی که این مصوت را می‌پذیرند به آن «ێ» اضافه می‌کنیم.

طریقه تلفظ: لب را به داخل می‌بریم و به صورت ساکن خیلی کوتاه می‌کشیم و صدایی به صورت ی ساکن نزدیک به کسره تولید می‌کند.

ه) حرف «ڵ» که مانند «ل» تشدید دار اما از ان سبک‌تر

طریقه تلفظ: لب را به کام می‌چسبانیم و با نوک زبان تلفظ می‌کنیم اگر با کل زبان تلفظ کنیم صدای ل مشدد می‌شود

و) حرف «ڕ» ویبره‌ای که مانند «ر» تشدید دار اما از ان سبک‌تر

طریقه تلفظ: لب را به کام می‌چسبانیم و به جای یک ر کوتاه حالت ویبره‌ای به خود می‌گیرد.

ز) حرف «ݩڰ» که با حرکت پذیری حرف ماقبل خود صدایی مابین حرف «ن» و «گ» تولید می‌کند که به آن نون خیشومی یا تو دماغی می‌گویند.

۱۴ (حرف «ع» به مانند «ء» در زبان فارسی و عربی عمل می‌کند و حرکت می‌پذیرد. با این تفاوت که در پایان یا میان کلمه نمی‌آید.

۱۵(حرف «ڤ» همان (واو) است که به صورت ویبره‌ای ادا می‌شود.

۱۶(حرف «وو» همان (ووی) است و باید که بعد آن حرف صدادار قرار بگیرد.

۱۷) حرف «و» در لکی او بلند و کشیده است و معمولاً بعد از آن حرف صامت قرار می‌گیرد. مانند واژه: ڕوژ = روز

۱۸) حرف «ۊ» که در الفبای آقای ایتوندی آمده است و مرکب از "واو ساکن +ی " است، برای سادگی بیشتر در این الفبای گنجانده نشده است و به صورت "ۆی" نوشته می‌شود

دستور

ضمایر شخصی

مفرد	جمع
مه	ایمه، هیمه
تۊ	هومه، هامه
ئیو، ئو	ئیوان، ئوون

• ضمیر انعکاسی در لکی «وژ» است.

ضمایر اشاره

حالت	مفرد	جمع
نزدیک	یه(-وه)	یه‌وه نه
دور	هه‌وه	هئه‌وانه

حالت مجهولی

• پسوند مجهول ساز در لکی "-ریاً است.

فارسی	لکی
کشته شده	کوشریا
خورده شده	هوه‌ریا
خوانده شده	خوه‌نریا

افعال

• حال ساده فعل "خوردن":

مفرد	جمع
مه‌رم، میرم	مه‌ریمن
مه‌رین، میرین	مه‌رینان(-ون)
مه‌رێ، میری	مه‌رن

مثال: ئاوه مه‌هوارد. (آب خوردم)

• ماضی ساده فعل "خوردن":

مفرد	جمع
هواردم	هواردمان(-ون)
هواردت	هواردتان(-ون)
هواردێ	هواردان(-ون)

مثال: ئاوت هوارد. (آب خوردی)

• ماضی استمراری فعل "خوردن":

مفرد	جمع
مه‌هواردم	مه‌وواردمان(-ون)
مه‌هواردت	مه‌هواردتان(-ون)
مه‌هواردێ	مه‌هواردان(-ون)

مثال: ئه‌وانه مه‌هووارد. (آب می‌خوردند)

• ماضی نقلی فعل "خوردن":

مفرد	جمع
هواردمه	هواردمانه(-ونه)
هواردته	هواردتانه(-ونه)
هواردیه	هواردیانه(-ونه)

مثال: ئاومان هواردیه. (آب خورده‌ایم)

• ماضی بعید فعل "خوردن":

مفرد	جمع
هواردۊیم	هواردۊیمان(-ون)
هواردویت	هواردۊیتان(-ون)
هواردۊیتێ	هواردۊیان(-ون)

مثال: ئاوتان هواردۊی. (آب خورده بودید)

ویژگی‌های دستوری

• در گویش لکی مانند سورانی و کورمانجی ویژگی ارگاتیو مشاهده می‌شود:

فارسی	ملایری	خرم‌آبادی	کرمانشاهی	لکی	سورانی
آب خوردم	اِو خوردِم	او هه‌ردم	ئاو خواردم	ئاوم هوارد	ئاوم خوارد
چی گفتی؟	شی گفتی؟	چی گوتی؟	چه وتی؟	چهت وت؟	چیت گوت؟

• اضافه کردن فتحه، "ه"، قبل از فعل در زمان‌های استمراری:

فارسی	بروجردی	خرم‌آبادی	کلهری	لکی	سورانی
آب می‌خورم	اِو مُخورِم	او مۆهۆرم	ئاو خوه‌م	ئاوه مه‌رم	ئاو ده‌خۆم
کتاب می‌خواندم	کتاو مُخُنِّم	کتاو مێهه‌نم	کتاو خوه‌نیام	کتاومه مه‌خوه‌ن	کتاوم ده‌خۆێند

واژگان

ساختار و واژگان در تقسیم‌بندی زبان‌ها نقش مهمی ایفا می‌کنند. در زیر تعدادی از واژگان فارسی رایج به همراه معادل‌های آنها در برخی گویش‌ها و زبانهای رایج در غرب کشور آورده شده‌است.

فارسی	بروجردی	خرم‌آبادی	کلهری	لکی	سورانی	کورمانجی	هورامی
آب	اِو	آو، اُوْ	ئاو	ئاو	ئاو	av	-
باران	بارو	بارو، رفت، شوف	وواران	ڤاران، ڤه شت	باران، وه رشت	baran	واران
چشم	چِش	چَش، تیئه	چاو	چه م، چیم	چاو	chav	چه م
اینجا	اینجِه، اینجُ	ایچه	ئێره	ئێره	ئێره	li vê derê	-
زیاد	زیاد	فِره	فره	فره	زۆر	zor,pir,gelek,zaf	فره
داماد	داماد	دوما	زاوا	زؤما	زاوا	zava, zaba	-
رهگذر	رهگذر	رَوَن	ڒێویار	ڒێویار -ڕیووار	ڒێبوار	rêwî	-
اتاق	اتاق	اتاق	دێ	دێ	دێ، ژوور	jûr, oda, olî	-
خانه	خونه	هونه، مال	ماڵ	ماڵ، مینه، مینگه	ماڵ، خانوو	mal, xanî	-
با	وا، واردِ	وا	گ رد	گه‌رد	گه ڵ	gel	-
بچه	بَچَه	بچه	مناڵ	ئایل	منداڵ	zarok	-
کلیه	کلیه، گُردالَه	گورداڵه	گورداڵه	گورداڵه -ڤڵک	گورداڵه	gurchik	ڤڵک
سهم، بخش	سهم	بر	به ش	به‌ش - بێر -به‌ر	به ش	besh	-
نمک	نمک	نمک	نمه ک	خووا	خووا	xo	-
چیز	شی، چی	چی	چێشت	چێ	شتێ	tisht	-
روز	روز، رو	رو	ڒۆژ	ڒووژ	ڒۆژ	roj	ڒوژ
شب	شِو	شِو، شوگار	شو	شِؤ	شو	shev	-
خوش	خوش	خُؤش	خۆش	خووه‌ش	خۆش	xwosh	وه ش
شما	شما	شوما	ئیوه	هۆمه	ئێوه	hûn	شمه
زن	زن	زن، زێنه	ژن	ژه‌ن	ژن	jin	-
مرد	مرد	پیا	پێا	پیا-پێا-مێرده	پێا، مێرد	mêr	-
پدر، بابا	بابا، بوئَه	بُووَه	باوگ	باووه	باب	bav	-
مادر	نِنَه، مامان	دا، دایَه	داێک	دا، دالکه	داێک، داێه	dayîk	-
پسر	پسر	کُر	کُر	کؤر	کُر	kur	-
دختر	دُختَر	دُختِر	دوت	دت، ئافره‌ت	کچ، کنیشک	kech, dot	-
نفس	نفس	نفس، هناسه	هناسێگ	هه‌ناسێ، هناسه	هناسێ	bêhn, henase	-
غروب	ایواره	ایواره	ئیوواره	ئیوواره-ئیڤاره	ئێوواره	êvar	-

افعال و مصدرها

فارسی	بروجردی (لری ثلاثی)	لری فیلی	کلهری	لکی	سورانی	کورمانجی	هورامی
آب خوردم	اِو خوردِم	او هَه ردم	ئاو خوواردم	ئاوم هووارد	ئاوم خووارد	min avê veduxard	-
خودم	خویِم	خوم	خوه م	وژم-ڤژم	خۆم	ez bi xwe	وێم
رفتم	رفتِم	ره تم	چی م	چم	چووم، ڒۆیشتم	ez chûm	-
آمدم	آمایِم	اۆمام	هاتم	هه تم	هاتم	ez hatim	-
برو	بَرو	رو	بچو	بچۆ	بچو/ بروو	bichû?	-
خواستن	خواسَن	هاستن	خوازین	گِستِن، هآستن	ویستن	xwestin	-
می‌کنم	مُکُنِم	مێ کم	که م	مهه‌م - مه‌که‌م	ده که م	ez dikirim	مه که رو
انداختن	اِناختن	ونن	خستن	ئاشتن-ئایتن، ونن	هاۆێشتن	avêtin	-
لازم بودن	لازم بین	لازم بین	لازم بین	ئگره‌ک بین	له گره ک بوون	le lazmatî (îhtiyac) bûn	-
آمده بودم	آمیه بی یِم	اۆمایه بیم	هاتویم	هه‌تۆیم	ها ته بووم	ez hatibûm	-
آمده‌ام	آمی یَم	اۆمامه	هاتومه	هه‌تمه	ها توومه	ez hatim	-
افتادن	اِفتی یَن	اۆفتاێن، گلیس	کَ فتن	که‌تن، گلیان	که وتن	ketin	-

رنگ‌ها در لکی

فارسی	لکی	الفبای لاتین
سفید	ئسپی، چه‌رمێ	espy, charmê
سیاه	ڒه ش، سێ	resh, sê
آبی	کاوو	kaw
قرمز، سرخ	سۆێر - سۆر	sor
سبز	سؤز	sioz
قهوه‌ای	بوور، هۆیل	bûr, hoîl
خاکستری	خاکی	xakî
زرد	زه‌رد	zerd

گاهشماری به لکی

ماه ایرانی	ماه لکی (مانگ له کی)	الفبای لاتین
فروردینگان	په‌نجه	pence
اردوبهشت	مێرێان	mêrêan
خرداد	گاکؤر	gakoirr
تیر	ئاگرانێ	agranê
مرداد	مرداڵ	mirdall
شهریور	ماڵه‌ژێر	male jêr
مهر	ماڵه ژێر دؤماێنه	male jêr doimaêne
آبان	تؤیل ته‌کن	toîl tekin
آذر	مانگه‌سێه	mange sêe
دی	نؤرووژ	niorûj
بهمن	خاکه‌لێه	xake lêe
اسفندگان	مانگ ئێد	mang êd

مقایسه لکی با برخی گویش‌های کردی

Lekî	Feylî	Kelhurî	Soranî	Kurmancî	Hewramî	Zazakî	English
wehar, vihar	wehar	wehar	behar, wehar	bihar, behar	wehar	wesar, wisar	spring
tawsan	tawsan	tawsan	hawîn, hamîn, tawsan	havîn	hamna, hamîn	hamnan	summer
payîz , małejêr	payîz	payîz	payîz	pehîz, payîz	payîz	payîz	fall
varan, waran, veşt	waran	waran	baran, waran, verişt	baran	-	varan	rain
çem	çaw	çaw	çaw	çav	çem	çim	eye
dit, afiret	dut	dut	kiç	keç, dot	-	kêna	girl
koir	kur	kur	kur	kur, law	-	laj	boy
gurdale, viłk	gurdale	gurdale	gurdale	gurçik	-	velke, gurçike	kidney
rêvêar , rîwar	rêwêar	rêwêar	rêbwar	rêwî	-	raywan	stranger
ayîl	minal	minal	mindal	zarok	-	eyel	child
wijim	xwem	xwem	xom	ez bi xwe	wêm	ez bi xo	myself
ketin	keftin	keftin	kewtin	ketin	-	kewten	to fall
aîtin, aîştin	xistin	xistin	hawêştin	avêtin	-	eşten	to throw
mi hetim	mi hatim	mi hatim	min hatim	ez hatim	-	ez ameya	I came
mi merim/mexwim	mi xwem/xwerim	mi xwem/dixwem	min exwem/dexom	ez dixwim	min meweru	ez wena	I eat
mi nanim hward	mi nan xwardim	mi nan xwardim	min nanim xward	min nan xward	-	mi nan werd	I ate the meal
mi nane merim/mexwim	mi nan xwem	mi nan xwem	min nan dexwim	ez nanê dixwim	-	ez nan wena	I am eating the meal
mi nanme mehward	mi nan xwardisim	mi na xwardêam	min nanim dexward	min nan dixward	-	mi nan werdêne	I was eating the meal
mi hetime	mi hatime	mi hatime	min hatûme	ez hatime	-	ez ameya	I have come
mi hetüm	mi hatüm	mi hatüm	min hatibûm	ez hatibûm	-	ez ameybîya	I had come

واژگان مشترک لری و لکی و کلهوری

گویش لری خرم‌آبادی با لکی و کردی جنوبی، به‌عنوان همسایگان قدیمی، در عین تفاوت، دارای قرابت‌های زبانیِ زیادی هستند. در زیر، تعداد محدودی از واژگان مشترک بسیار زیاد این گویش‌ها به‌همراه معادل‌های فارسی آنها آورده شده‌است.

فارسی	لری خرم‌آبادی	لکی	کردی کلهری
بلندکردن	هیز	هئز، هیز	هیز
سوگواری	آذیتی	ئازیه‌تی	ئازیه‌تی
گیج	شیت	شئت، شیت	شیت
چرخاندن	لِر، غِر	لر، خِر	خر
پوسته	توژ	تووژ	تووژ
عجیب	بلاجی	بلاجۊی، ئلاجۊی	ئڵاجهۊ
زار (فقیر)	ژار	ژار	ژار
مغز	مه‌زگ	مه‌زگ	مه‌ژگ
پوست	تووک	تووک	تووک
خرچنگ	کرژئن	قژنگ، کژنگ	قرژنگ
سلامت	ساق	ساق، ساک	ساق
رشوه	روشه‌ت	روشه‌ت	رشبه‌ت
جلو	نوها یا نووا	نووا	نوا
بد	گه‌ن	پیس، گه‌ن	گه‌ن
سالم	ئازا	ئازا	ئازا
بار	گِل	گل	گل، کهڕه‌ت
آغوش	بالوش	باوش	باوش
جمع	بِرمه	بِر	بڕ
لاغراندام	بَل‌باریک	به‌لّه‌باریک	بهڵباریک
ازهم‌پاشیده، دربه‌در	ته‌فراتین	ته‌فراتۊن-ئه‌یک‌شؤیا	ته‌فراوتۊناو
شکاف	تلیش	تلیش	تلیش
شکست خورد	توزِس	تووزیا	تووزیا
شایعه، چُو	چاو	چاوو	چاو
سیلی	چه‌پاڵه	چه‌پاڵه	چه‌پاڵه
حیله‌گر	رنباز	ڕنباز، فن‌باز، گاوباز، چاپ‌چوله‌باز، رف‌شیله‌باز	ڕنباز
ردیف، رج	رزگ	رّزگ	ڕزار
سرازیری	لیژ	لئژ، لیژی	لیژ

جستارهای وابسته

• شهرستان دلفان
• گویش چهاردولی
• زبان کردی
• گویش‌های جنوبی کردی
• مردم لک

پیوند به بیرون

• نمودار درختی زبان لکی در اتنولوگ