استان سیستان و بلوچستان

سیستان و بلوچستان
مرکز	زاهدان
مساحت	۱۸۰٬۷۲۶ کیلومترمربع
جمعیت (۱۳۹۰)	۲۵۳۴۳۲۷ نفر
پراکندگی	۱٫۲۰۶
تعداد شهرستان‌ها	۱۹ شهرستان
منطقه زمانی	IRST (گرینویچ+۳:۳۰)
-تابستان (دی‌اس‌تی)	IRDT (گرینویچ+۴:۳۰)
استاندار	علی اوسط هاشمی

استان سیستان و بلوچستان در شرق جنوب شرقی ایران واقع است. این استان با حدود ۱۸۰٬۷۲۶ کیلومتر مربع وسعت کمابیش اندازهٔ کشور سوریه بزرگی دارد و بیش از ۱۱ درصد وسعت ایران را دربرمی‌گیرد. سیستان شامل زابل و شهرهای اطرافش است و بلوچستان دربرگیرنده بقیه شهرها از زاهدان تا چابهار می‌باشد.

سیستان و بلوچستان ۱۱۰۰ کیلومتر مرز با کشورهای پاکستان و افغانستان و ۳۰۰ کیلومتر مرز آبی با دریای عمان دارد و به دلیل قرار گرفتن در موقعیت راهبردی و ترانزیتی از اهمیت فراوانی برخوردار است به ویژه بندر چابهار که تنها بندر اقیانوسی ایران و آسانترین و بهترین راه دسترسی کشورهای آسیای میانه به آبهای آزاد است.

مردم استان سیستان و بلوچستان از قومیتهای بلوچ و سیستانی می‌باشد که بلوچ‌ها به زبان بلوچی با لهجه‌های متفاوت و عموماً با مذهب تسنن و تشیع و سیستانی‌ها به گویش پارسی سیستانی صحبت می‌کنند و مذهب تشیع اند. این استان بیشتر آب و هوای گرم و خشک دارد اما در عین حال از تنوع آب و هوایی و اقلیمی ویژه‌ای برخوردار است و مناطق کوهستانی، جنگلی و باتلاقی نیز در این استان پهناور به چشم می‌خورد.

زاهدان مرکز این استان است که از طریق راه‌آهن با میرجاوه پاکستان ارتباط دارد و از سوی کرمان هم به راه‌آهن سراسری ایران متصل است. به زودی قرار است خط راه‌آهنی از سوی چابهار به مشهد و از آنجا به کشورهای آسیای میانه کشیده شود که این خط آهن نقش مهمی را در توسعهٔ این استان و خاور ایران ایفا خواهد کرد.

استان سیستان و بلوچستان با داشتن موقعیت راهبردی بازرگانی و ترانزیتی و دارا بودن کشاورزی و باغبانی (به ویژه میوه‌های استوایی و گرمسیری) و همچنین جاذبه‌های فراوان تاریخی و طبیعی و نیز صنعت در حال رشد از توانایی و ظرفیت فوق‌العاده‌ای برای توسعه و آبادانی برخوردار است

در برخی نقاط استان افراد برای دستیابی به آب باید حدود ۴ کیلومتر راه طی کنند تا بتوانند از آب شرب استفاده کنند. سیستان وبلوچستان تنها استانیست که مرکز آن هم گاز ندارد.

پیشینه

دلیل نامگذاری

سیستان که صورت تغییر یافته سجستان یا سکستان است به معنای سرزمین قوم سکا است و بلوچستان نیز محل سکونت قوم بلوچ است.

پیش از اسلام

قلعه زاهدان (زاهدها) بلوچستان

قلعه کافرها واقع در کوه خواجه

سیستان و بلوچستان از دو ناحیه شمال و جنوب تشکیل شده‌است. سرزمین اساطیری سیستان که قسمت شمالی استان را در برمی گیرد، در کتاب اوستا، یازدهمین سرزمینی است که «اهورامزدا» آفریده. همچنین زادگاه رستم دستان قهرمان حماسی شاهنامه فردوسی می‌باشد. تاریخ نگاران سیستان را به گرشاسب، یکی از نوادگان کیومرث نسبت داده‌اند. نام سیستان از نام اقوام آریایی «سکا» اخذ شده‌است. «سکاها» در حدود سال ۱۲۸ قبل از میلاد، سیستان را به تصرف خود درآورده و در پهنه آن استقرار یافته‌اند.

«نیمروز» نام دیگر سیستان است. همچنین بنای بیشتر شهرهای سیستان را به پهلوانان اسطوره‌ای ایران چون زال، سام و رستم نسبت داده‌اند. زمانی سیستان جزو متعلقات دولت ساسانی به شمار می‌آمد که به دست اردشیر بابکان فتح شد و در سال ۲۳ هجری قمری، مسلمانان عرب این سرزمین را فتح کردند.

قلعه ناصری در ایرانشهر

اولین فرمانروای معروف ایرانی این سرزمین بعد از اسلام، «یعقوب لیث» صفاری بود. همچنین یعقوب لیث صفاری پس از شکست اعراب زبان فارسی را به عنوان زبان رسمی کشور اعلام کرد بعد از صفاریان، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان نیز هر یک، مدتی در این سرزمین فرمان رانده‌اند.

سر زمین سیستان دارای مکان‌های باستانی و دیدنی فراوانیست مانند کوه خواجه که نام دیگر آن به زبان پهلوی (اوشیدا) است و به معنای کوه ابدی است. این کوه تنها بلندی دشت سیستان است و مورد تقدس زرتشتیان هم قرار دارد زیرا آنان بر این باورند که پیامبر دین زرتشت از آنجا ظهور می‌کند. کوه خواجه از سه سلسله زمانی در خود آثاری بجا دارد از سه سلسله اشکانیان ساسانیان و حکومت‌های اسلامی بعد از آن.

سرزمینی که اکنون بلوچستان نام دارد، به اسم مکا «مکه» مشهور بوده که یونانی‌ها آن را «گدروزیا» نامیده‌اند. در زمان قدیم در سرزمین بلوچستان باتلاق بسیار وجود داشت و «اراینا» یا «ایرینا» در زبان سانسکریت به معنی باتلاق است و برخی معتقدند از ترکیب این کلمه با کلمه «مکا» کلمه‌ای پدید آمد که به مرور زمان به مکران تبدیل شد. کلمه بلوچستان نیز از زمانی به این سرزمین اطلاق شد که بلوچ‌ها در آن سکونت کردند.

در فرهنگ معین دربارهٔ قوم بلوچ آمده است: «قومی ایرانی، صحرانشین و دلیر ساکن بلوچستان، طوایف خارجی کمتر در آن ناحیه نفوذ کرده و ایشان در برابر بیگانگان مقاومت نموده‌اند. آنان لهجه خاصی دارند که به بلوچی معروف است در تپه‌های بلوچستان آثاری به دست آمده است که تاریخ این سرزمین را به سه هزار سال پیش از میلاد می‌رساند.

آنچه مسلم است، کورش هنگام لشکرکشی به هند، مکران را نیز تصرف کرد. فردوسی در شاهنامه، از گردان بلوچ سخن گفته است یکی از وقایع مهم بلوچستان، عبور اسکندر مقدونی از این سرزمین در هنگام بازگشت از هندوستان است که در جریان آن در اثر وجود ریگ‌های روان، بیابان‌های خشک و بی‌آب و سرسختی مردمان این سرزمین، اکثر قوای خویش را از دست داد.

در زمان خلافت خلیفه دوم، این سرزمین به وسیله عرب‌ها فتح و یکی از سرداران عرب به عنوان حاکم آن منصوب شد، ولی در اثر مخالفت‌ها و جنگ‌های مردم بلوچستان با وی، سرانجام این سرزمین را ترک کرد در سال سی‌صد و چهار هجری قمری، سرزمین بلوچستان به وسیله دیلمیان فتح گردید.

در زمان حکومت سلجوقیان در کرمان، منطقه بلوچستان نیز توسط آنها اشغال و تابع کرمان شد بعد از حکومت نادر، بلوچستان اسماً جزو ایران بود، اما حکومت مرکزی تسلط کاملی بر آن نداشت. [۱]

شعر وصف مکران

شعری از عبدالله روانبد :

وشین وطن می مکران		تو دائم بباتی کامران
آباد سبزین میزران		هروقت که تَی ناما گران
تَی بو چو مسکا بیت زران		تَی دلجمین گٹ و گران

پس از اسلام

از زمان ساسانیان به بعد این سرزمین همواره جزیی از ایران محسوب می‌شد تا اینکه با دخالت بریتانیا در قرن نوزدهم میلادی عملاً به دو بخش غربی و شرقی تقسیم شد. از این به بعد بلوچستان مانند سایر ایالت‌ها و ولایت‌های کشور حکومت خانی داشت تا در سال ۱۳۰۷ ه.ش. پس از شکست دوست‌محمدخان بارکزایی قدرت حکومت مرکزی در این بخش کشور تثبیت شد.

جغرافیای استان

استان سیستان و بلوچستان با وسعتی حدود ۱۸۷٬۵۰۲ کیلومتر مربع، پهناورترین استان ایران می‌باشد، که با قرار گرفتن در بین ۲۵ درجه و ۳ دقیقه تا ۳۱ درجه و ۲۷ دقیقه عرض شمالی از خط استوا و ۵۸ درجه و ۵۰ دقیقه تا ۶۳ درجه و ۲۱ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ، از نظر جمعیتی از کم‌تراکم‌ترین استان‌های کشور است.

استان سیستان و بلوچستان از دو منطقه سیستان و بلوچستان تشکیل می‌شود که سیستان شامل زابل و شهرهای اطراف می‌شود و بلوچستان زاهدان تا چابهار می‌باشد و از شمال به استان خراسان جنوبی و کشور افغانستان، از شرق به کشورهای پاکستان و افغانستان، از جنوب به دریای عمان و از مغرب به استان‌های کرمان و هرمزگان محدود می‌شود.

شمال استان، برآمده از آبرفتهای رودخانه هیرمند، که بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین جهان را در خویش جای داده‌است. کوه خواجه تنها پشتهٔ بلندی می‌باشد که در منطقه مسطح سیستان خود نمایی نموده و نزد اهالی از قداستی خاص برخوردار است. دشت سیستان که در گروه اقلیم بیابانی میانه قرار دارد، بارشی کمتر از ۶۵ میلی‌متر را در سال دریافت می‌کند و میزان تبخیر در آن به بیش از ۵۰۰۰ میلی‌متر می‌رسد. این شرایط در مجموع باعث خشکی فیزیکی شدید محیط بوده و در سالهایی که میزان ورودی آب رودخانه هیرمند کاهش می‌یابد، خشکسالی‌های مخرب توسعه پیدا می‌کند. شریان حیاتی منطقه یعنی هیرمند نوسانات سالیانه قابل ملاحظه‌ای را نشان می‌دهد. وزش بادهای ۱۲۰ روزه که از اواخر بهار تا پایان تابستان می‌وزد در تشدید نیاز و خشکی محیط مؤثر است.

جنوب استان که وسعت متنوع اش را با دریای عمان گره زده‌است. این وادی دارای طبیعتی کوهستانی می‌باشد. مناطق جنوبی استان با توجه به مجاورت با دریای عمان و بهره‌گیری از بادهای موسمی اقلیم متفاوتی دارند. بالا بودن میانگین دما و پایین بودن نوسانات آن از مشخصه‌های اساسی اقلیم منطقه‌است. با توجه به پایین بودن بارش و عدم وجود منابع برفی کوهستانی اکثر جریانات رودخانه‌ای، موقتی و فصلی بوده و در بخش وسیعی از استان منابع محدود آب‌های زیر زمینی تنها امکانات تأمین آب بشمار می‌آیند. وجود مخروط آتشفشانی تفتان با ۳۹۴۱ متر ارتفاع در شمال بلوچستان مرکزی، شرایط اقلیمی متنوع و جالبی را فراهم آورده‌است (۱). با توجه به دوره آماری ۱۳۷۵–۱۳۵۹ میانگین بارش سالیانه استان ۸/۱۳۹ میلی‌متر و میانگین دمای سالیانه ۶/۲۲ درجه سانتی گراد، می‌باشد (۲).

تقسیمات کشوری

این استان براساس آخرین تغییرات شامل ۱۸ شهرستان است که محدوده بلوچستان شامل ایرانشهر - چابهار - خاش - دلگان (به مرکزیت گلمورتی) - زابلی - زاهدان - سراوان - سرباز (به مرکزیت راسک) - سیب سوران (به مرکزیت سوران) - قصرقند - کنارک - نیک شهر و میرجاوه می‌باشد و محدوده سیستان شامل زابل - زهک - نیمروز - هامون و هیرمند (به مرکزیت دوست محمد) است

همچنین این استان پهناور از ۴۳بخش و ۳۶ شهر تشکیل گردیده‌است. بزرگترین و پرجمعیت‌ترین شهر استان زاهدان با بیش از ۵۶۷ هزار نفر جمعیت می‌باشد و کم جمعیت‌ترین شهر این استان شهر کوچک سرباز است که فقط ۱۰۴۷ نفر جمعیت دارد.

در سال ۱۳۷۸ خورشیدی ۹۹ درصد شهرهای سیستان و بلوچستان از شبکه لوله‌کشی و آب آشامیدنی سالم بهره‌مند بودند.

شهرستان‌های استان سیستان و بلوچستان

شهرستان‌های استان سیستان و بلوچستان

نام شهرستان	جمعیت	زبان	منطقه
شهرستان زاهدان	۵۷۵۷۳۷	زبان فارسی، گویش سیستانی، زبان بلوچی	سیستان و بلوچستان
شهرستان فنوج	۴۰۰۰۰	زبان بلوچی، زبان فارسی	سیستان و بلوچستان
شهرستان ایرانشهر	۱۱۹۹۷۸	زبان بلوچی، زبان فارسی	سیستان و بلوچستان
شهرستان زابل	۱۵۲۳۷۰	زبان فارسی، گویش سیستانی، زبان بلوچی	سیستان و بلوچستان
شهرستان سراوان	جمعیت کل ۱۷۳۱۹۳	زبان فارسی، زبان بلوچی	سیستان و بلوچستان
شهرستان سیب و سوران	۱۲۱۵۸	زبان فارسی، زبان بلوچی	سیستان و بلوچستان
شهرستان نیکشهر	۱۴۴۸۳	زبان بلوچی، زبان فارسی	سیستان و بلوچستان
شهرستان چابهار	۹۰۲۴۵	زبان فارسی، زبان بلوچی، لهجه جدگالی	سیستان و بلوچستان
شهرستان قصرقند	۸۱۰۶	زبان فارسی، زبان بلوچی	سیستان و بلوچستان
شهرستان دلگان	۸۳۱۰	زبان بلوچی، زبان فارسی	سیستان و بلوچستان
شهرستان خاش	۵۷۲۹۸	زبان بلوچی، زبان فارسی	سیستان و بلوچستان
شهرستان سرباز	۲۳۳۹۲	زبان بلوچی، زبان فارسی	سیستان و بلوچستان
شهرستان مهرستان	۶۲٬۷۶۵	زبان بلوچی، زبان فارسی	سیستان و بلوچستان
شهرستان کنارک	۳۸۸۵۲	زبان بلوچی، زبان فارسی	سیستان و بلوچستان
شهرستان میرجاوه	۸۱۱۳	زبان بلوچی، زبان فارسی،	سیستان و بلوچستان
شهرستان زهک	۱۴۳۲۴	زبان فارسی، زبان بلوچی، گویش سیستانی	سیستان و بلوچستان
شهرستان نیمروز		زبان فارسی، گویش سیستانی	سیستان و بلوچستان
شهرستان هامون	۴۴۳۷۶	زبان فارسی، گویش سیستانی	سیستان و بلوچستان
شهرستان هیرمند	۷۴۲۷۳	زبان فارسی، گویش سیستانی	سیستان و بلوچستان

اقوام در سیستان و بلوچستان

لباس محلی بلوچستان

جدیدترین مدل لباس مردانه بلوچ

لباس اصیل و محلی بلوچ بر تن کودک بلوچ

لباس محلی در بلوچستان بر می‌گردد به اقلیم و آب و هوای بلوچستان که حالت گرم و خشک دارد لباسشان را هم از قدیم‌الایام بیشتر برهمین اساس انتخاب کرده‌اند. پوشاک و لباس بلوچی نیز می‌تواند برای بررسی قدمت تاریخی این قوم و مطالعات فرهنگی و تبار شناسی مورد توجه قرار گیرد. لباس بلوچی، لباسی است که در یک منطقه بزرگ جغرافیایی از قدیم مورد استفاده مردم بوده است. مناطقی چون ناحیه سیستان و بلوچستان ایران، بخش‌هایی از خراسان (به خصوص جنوب آن)، بخش‌هایی از استان کرمان و هرمزگان، کشورهایی چون پاکستان، هندوستان، افغانستان و... از جمله نواحی هستند که مردمان ملبس به این لباس را در آن‌ها مشاهده می‌کنیم. شباهت لباس برخی دیگر از اقوام ایرانی با لباس بلوچ به دلیل ریشه‌های مشترک مردمی، قومی، تبارشناسی، فرهنگی و تاریخی مردم ایران است.

گویش سیستانی

نوشتار اصلی: گویش سیستانی

گویش سیستانی یکی از گویش‌های مهم زبان فارسی است که مردم سیستان بدان تکلم می‌کنند. این گویش هم اکنون به صورت عمده در منطقه سیستان ایران، نیمروز و فراه افغانستان، سرخس ایران، ترکمنستان و دشت گرگان جاری می‌باشد.

این گویش از یک سو بیشترین خویشاوندی واژگانی و دستوری را با گویش موجود و گذشته خراسانی و فراتر از آن با لهجه‌های مرده ماوراءالنهری و تاجیکی کنونی دارد و از سوی دیگر واژه‌های مشترک بسیار با بلوچی دارد.

گویش سیستانی از گویش‌های وابسته به زبان‌های ایرانی غربی و از شاخه جنوبی آن است که به گروه زبانهای هندوایرانی تعلق دارند. محمد معین در مقدمه کتاب برهان قاطع، گویش‌های سگزی و زاولی را زیرمجموعه زبان‌های ایرانی قید کرده است.

گونه‌های زبانی

چهار گونه فرعی می‌توان برای گویش سیستانی متصور شد که شامل گونه‌های زرگری، ادبی (ملّایی)، سیّدی و عربی می‌شود.

زبان بلوچی

نوشتار اصلی: زبان بلوچی

پژوهشگران با مطالعه زبان بلوچی و لهجه‌های آن چندین تقسیم‌بندی ارائه کرده‌اند. ویلهلم گیگر زبان بلوچی را به دو لهجه اصلی تقسیم کرده و بلوچی شمالی (سرحدی) و بلوچی جنوبی (مکرانی) نامید. وی همچنین بلوچی جنوبی را به گروه‌های شرقی و غربی و بلوچی شمالی را به گروه‌های شمالی و جنوبی تقسیم کرد. گیگر برای نشان دادن تفاوت لغوی لهجه‌ها به این واقعیت اشاره می‌کند که بلوچی جنوبی به میزان بالایی از زبانهای هندی همسایه لغت اقتباس می‌کند در حالیکه بلوچی شمالی بیشتر دارای لغات اقتباس شده با ریشه فارسی می‌باشد. (ترجمه و نقل از جهانی (۸۹))

یکی دیگر از محققان لهجه‌های بلوچی «سر جرج گریرسون» می‌باشد. او لهجه‌های بلوچی را به شرقی و غربی تقسیم کرد. وی معتقد بود که بلوچی غربی در محدوده حکومتی بریتانیا دارای سه لهجه می‌باشد و آنهارا بر اساس منطقه عمده‌ای که در آن صحبت می‌شوند، لهجه کراچی karلči، کیچی kیči و پنجگوری panjguri نامید.

جوزف الفنبین در کتاب «زبان بلوچی، لهجه شناسی با متن» زبان بلوچی را به شش لهجه تقسیم می‌کند که عبارتند از:

• لهجه‌های تپه‌های شرقی
• لهجه رخشانی
• پنجگوری
• لهجه سراوانی
• لهجه کیچی
• لهجه لتونی (لاشاری)
• لهجه‌های ساحلی

زمین‌شناسی

زیرپهنه مکران

زیرپهنه مکران شامل کوه‌های خاوری - باختری است که از جنوب گودال جازموریان تا ساحل دریای عمان را زیرپوشش دارد. در زیر پهنه مکران – همانند زیر پهنه زاهدان – خاش – سراوان، پی سنگ ناحیه از نوع پوسته‌های اقیانوسی است که با توالی ضخیمی ارنهشته‌های شبه فلیشی کرتاسه بالائی- الیگوسن و ردیفهای مولاسی میوسن- پلیوسن پوشیده شده است. در یک راستای شمال به جنوب سن سنگها کاهش می‌یابد. درحاشیه شمالی مکران مجموعه‌های افیولیتی کرتاسه بالو در حاشیه دریای عمان ردیف‌های سست و کم سیمان مولاس پلیوسن و پادگانه‌های دریائی کواترنر قراردارند. با توجه پراکنش واحدهای سنگی چنین به‌نظر می‌رسد که از زمان کرتاسه به بعد- به لحاظ گوناگون- دریا به سمت جنوب عقب نشسته و رسوبهای جوانتری از خود برجای گذاشته است. از نگاه ساختاری زیر پهنه مکران مجموعه‌ای از منشورهای فزاینده است که در شکل گیری آن فرورانش پوسته اقیانوسی عمان به سمت شمال (زیرمکران) نقش اساسی داشته است. بهمین لحاظ ساختارها روند خاوری- باختری دارند و به‌طور عموم محدود به گسل‌های راندگی طولی باشیب به سمت شمال - شمال خاورند. پدیده فرو رانش عمان به زیرمکران هنوز پایا است به همین دلیل ویژگیهای زمین‌شناسی مکران بسیار شاخص بوده و مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران دانش زمین‌شناسی است.

زیرپهنه جازموریان

یک فرونشست تکتونیکی است که درجنوب آتشفشان بزمان و شمال کوه‌های بشاگرد و همچنین ارتفاعات خاور ایرانشهر حاوی رسوبهای سیلتی- رسی که بر این فرونشست تخلیه می‌شوند. به همین رو بخش بیشتر فرونشست جازموریان با نهشته‌های آبرفتی جوان پوشیده شده‌اند. در حاشیه جنوبی از نوع برخان است.

از نگاه زمین‌شناسی، درگذشته جازموریان حاشیه جنوبی بلوک صحرائی لوت تصور می‌شد ولی بررسیهای ژئوفیزیک هوائی نشانگر آن است که در این ناحیه پی سنگ از نوع پوسته اقیانوسی است و لذا به نظر می‌رسد که فرونشست جازموریان به واقع گودال پیش کمانی منشورهای فزاینده مکران است. چنین فرونشست هائی در بسیاری از زونهای فرورانش دنیا وجود دارد که گاه دارای ذخایر هیدروکربور در خور توجه‌اند.

محیط زیست

گونه‌های جانوری سیستان و بلوچستان

سیستان و بلوچستان وجود مناطق بکر گونه‌های کمیاب و منحصر به فرد نظر جانورشناسان و علاقه‌مندان به طبیعت را به خود جلب کرده است. صدها گونه جانوری شامل ۳۴۰ گونه پرنده، ۶۴ گونه پستاندار و حدود ۱۱۰ گونه خزنده و دوزیست به همراه صدها گونه ماهیان آب شیرین و شور در این استان گزارش و شناسایی شده است. در حال حاضر گونه‌های جانوری از قبیل خرس سیاه، پلنگ، گربه شنی، سگ آبی، قوچ و میش، کل و بز و جبیر به همراه پستانداران دریایی و پرندگان همچون عقاب، شاهین‌ها، هوبره، پلیکان خاکستری، زاغ بور و تمساح پوزه کوتاه رودخانه سرباز، لاک پشت‌های خشکزی و آبزی به همراه بزمجه بنگال هم در گروه خزندگان جانوران حمایت شده استان هستند. [۲]

مناطق حفاظت شده سیستان و بلوچستان

زیستگاه‌های گونه‌های جانوری و گیاهی استان در قالب ۱۱ منطقه حفاظت شده توسط محیط بانان محافظت دائم می‌شود و بیش از یک میلیون و ۳۴۴ هزار و ۳۷۵ هکتار معادل ۷۳ درصد از کل مساحت سیستان و بلوچستان منطقه حفاظت شده است. به منظور حفاظت از گونه‌های زیستی جانوری و گیاهی سیستان و بلوچستان طرح مناطق چهارگانه حفاظت شده زیر نظر اداره کل حفاظت محیط زیست استان به اجرا درآمده است. مناطق چهارگانه حفاظت شده استان شامل مناطق حفاظت شده جانوری با وسعت بیش از ۷۵۸ هزار هکتار، مناطق حفاظت شده جنگلی با وسعت ۱۲۶ هزار و ۳۶۵ هکتار، مناطق شکار ممنوع با وسعت نزدیک به ۴۶۰ هزار هکتار و آثار طبیعی ملی با وسعت ۱۰ هکتار می‌شود. مناطق حفاظت شده گاندو، جنگلی شیله، جنگلی بیرک و جنگلی پوزک، مناطق شکار ممنوع بزمان، بلبل آب نصرت آباد، مک سرخ و پزم، پناهگاه حیات وحش هامون، آثار طبیعی و ملی تفتان و پیرگل خاش ۱۱ منطقه حفاظت شده استان را تشکیل می‌دهد. تمساح پوزه کوتاه، سنجاب بلوچی، خرس سیاه، بز، قوچ، میش، جبیر، آهو و گربه جنگلی از شاخص‌ترین گونه‌های پستانداران و جیرفتی، دراج، زاغ بور، گیلانشاه خالدار، پلیکان خاکستری، بحری، بالابان، هما، عقاب طلایی و عقاب ماهیگیر از مهمترین گونه‌های پرندگان شناسایی شده در مناطق حفاظت شده سیستان و بلوچستان هستند.

منابع طبیعی

وسعت استان و تنوع آب و هوایی، موجب بروز تنوع در پوشش گیاهی و غنای منابع طبیعی تجدید شونده گردیده‌است. جنگلهای حرا در گواتر بلوچستان بینظیر می‌باشد و انجیر معابد یکی از کهنسالترین درختان کشور بوده که در لیپار چابهار واقع است. حدود ۵۵ درصد از کل مساحت استان معادل ۱۰٬۲۵۰٬۰۰۰ هکتار را مراتع در برگرفته‌است که ۳۰۰ هزار هکتار مراتع خوب، ۷۵۰ هزار هکتار مراتع متوسط و ۲/۹ میلیون هکتار مراتع فقیر و خیلی فقیر می‌باشد. در استان بیش از ۱۲۰۰ گونه گیاهی که حدود ۷۰ گونه آن دارای ارزش دارویی و صنعتی می‌باشد شناخته شده‌است. از جمله می‌توان گونه‌های کهور، کنار، بنه، بادام، جش و گز روغن را نام برد. مساحت جنگل‌های استان که عمدتاً نیمه متراکم و کم‌تراکم هستند قریب به یک میلیون هکتار می‌باشد. همچنین حدود ۳/۶ میلیون هکتار را بیابان و شنزار در بر گرفته‌است.

صنایع و معادن

معادن سیستان و بلوچستان

سیستان و بلوچستان رنگین کمان معادن کشور محسوب می‌شود. شاخص‌ترین معادن این استان گرانیت بوگ، مس چهل کوره و کارخانه فرآوری آن، آنتی موان سفیدآبه، معدن فلز آسان درک نیکشهر، معادن آهک سیمان خاش و زابل، مرمر پک و طلا در بزمان، معدن مس چهل کوره نصرت آباداست. معدن مس چهل کوره نصرت آباد نخستین معدن زیرزمینی سیستان و بلوچستان است که تاکنون حدود ۱۰۰ متر تونل استخراجی آن حفر شده است. [۳]

سدها

سدهای در دست ساخت

سد بزرگ شهری کور در آخرین نقطه مرزی چند سالی هست که در دست ساخت است حفاری این سد را شرکت خاک و سنگ انجام داد عملیات حفاری و ژئو تکنیک و آزمایش‌های صحرائی و آزمایش‌های مکانیکی خاک و سنگ به مدت سه سال به طول انجامید.

آب و هوا

استان سیستان و بلوچستان از لحاظ طبقه‌بندی اقلیمی درناحیه اقلیمی بیابانی و خشک می‌باشد.

در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان گفت مناطق ایرانشهر، زابل و باهوکلات، آب و هوای بیابانی و مناطق زاهدان، خاش، سراوان و چابهار، آب و هوای نیمه بیابانی و ناحیه کوهستانی بم پشت در جنوب سراوان و امتداد آن به طرف مشرق تا کوه‌های بشاگرد، آب و هوای نیمه بیابانی معتدل دارند. اقلیم مشرق ارتفاعات و فلاتهای مرتفع و کم وسعت میان آن، نیمه بیابانی با زمستانهای سرد است.

میزان نزولات در مناطق مختلف معمولاً بین ۱۳۰–۷۰ میلیمتر می‌باشد. در سال بارندگی گاه موجب ایجاد سیل و خسارت شدید می‌گردد ولی در صورت مهار سیلابها امکان توسعه کشت افزایش می‌یابد.

در تابستان حداکثر حرارت شهرستانهای ایرانشهر و زابل به ۵۰ درجه سانتیگراد می‌رسد. شهرستانهای دیگر حرارت پائینتری دارند. حداقل درجه حرارت زمستان در زاهدان و خاش معمولاً ۸–۷ درجه سانتیگراد زیر صفر و هر چند سال یکبار تا ۱۸- درجه سانتیگراد نیز نزول می‌کند. زاهدان سردترین و ایرانشهر گرمترین شهرهای استان است. در نواحی جنوبی و ساحلی استان یعنی تا شعاع حدود ۱۵۰ کیلومتری از ساحل دریا در زمستان درجه حرارت شب و روز بین ۲۵–۱۰ در جه سانتیگراد متغیر بوده و این ویژگی همراه با رطوبت نسبی ۹۵–۵۰ درصد در طول سال استعداد فراوان تولید محصولات گرمسیری و سبزیجات غیر فصل را فراهم نموده است. همچنین این نوسانات رطوبت و وجود بادهای موسمی همچون بادهای معروف به صد و بیست روزه و باد هفتم یا گاوکش و ریزش جوی و اختلاف دما در ۲۴ ساعت به استثنای نواحی معتدل سواحل دریای عمان شرایط خاص اقلیمی، پوشش گیاهی و جانوری مناظر بدیعی را به وجود آورده است. * [۴]

آثار باستانی و اماکن دیدنی

قلعه سب

تندیس یعقوب لیث در زابل

• قلعه دوست محمد خان
• قلعه دزک (بلقیس)
• مسجد دزک سراوان
• موزه تاس و کپل دزک (موزه آب) سراوان
• موزه زنده سفال کلپورگان سراوان
• موزه محلی سراوان
• موزه محلی چابهار
• گل فشان تنگ
• باغ سرو سرجو، سراوان
• قبرستان اسپیدژ
• کوه خضر
• سد پیشین
• سد زیردان
• مسجد کهنه قلعه
• قلعه چهل دختر
• کوه بیرک مهرستان (زابلی)
• کوه آتشفشانی تفتان
• قلعه سیب سراوان
• کوه خواجه
• چاه نیمه
• تخت عدالت
• سه کوهه
• قلعه رامرود
• قلعه اسپکه
• شهر سوخته
• دهانه غلامان
• ارگ خان ملک کیانی
• ارگ سکوهه
• قلعه سام
• قلعه رستم
• قلعچه ریس (قلعه مچی)
• کهک کهزاد (کوه خواجه)
• چهل دختران (کوه خواجه)
• بقایای آتشکده کرکویه شهرستان هیرمند
• آتشکده ورمال
• آتشکده کل کنگ
• کلات گرد
• تپه‌های تاسوکی
• اقلاع رود بیابان
• ارگ سردار محمدحسین نارویی
• بانک ایران و انگلیس
• کاروانسرای فرنگی
• گمرک بلژیکی‌ها
• سفارت انگلیس (موزه مردم شناسی سیستان)
• تپه شارستان
• زاهدان کهنه
• تپه رنده
• ارگ میرجمال کلانتر
• ارگ ورمال
• قلعه ناصری ایرانشهر
• قلعه ایرندگان خاش
• قلعه مکس یا مهرستان
• قلعه کافرها واقع در کوه خواجه زاهدان
• قلعه نیکشهر
• قلعه سب سوران
• قلعه پرتغالیها چابهار
• قلعه هریدوک در لاشار
• قلعه اسپکه در لاشار
• قلعه چانف
• قلعه بنت
• قلعه بگ
• قلعه مسکوتان
• محوطه چهل دختران
• محوطه هاتین یا خاتون
• قلعه تیس
• قلعه بلوچ گت تیس
• قلعه بمپور
• قلعه قصرقند
• قلعه سرباز
• قلعه نوشیروان سنگان
• کاروانسرای نصرت آباد
• قلعه دامن
• محوطه تاریخی سپیدژ
• قلعه خاش
• قلعه مدانچ
• گورستان دختران مدانچ
• قلعه حیدر آباد خاش
• گورستان هفتاد ملا
• آتشکده مهرگان سراوان
• مسجد جامع تیس
• قلعه جوقنوک در گو خوش آباد
• غار گواتامک ایرندگان خاش
• غار صداکی ایرندگان خاش
• غار لادیز میرجاوه
• غار خوش آباد گو

فرهنگ

مردم

مردم این استان از اقوام بلوچ‌های عمدتاً سنی و سیستانی‌های عمدتاً شیعه هستند.

نظرسنجی سال ۱۳۸۹

طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه گیری شد در استان سیستان و بلوچستان به قرار زیر بود: ۳۳ فارس (۳۲٫۳٪ مرد، ۳۵٫۹٪ زن)، ۰٫۴ کرد (۰٫۹٪ مرد)، ۶۵٫۴ بلوچ (۶۵٫۹٪ مرد، ۶۲٫۸٪ زن)، ۰٫۲ سایر و ۱ بدون جواب بودند:

صنایع دستی

سوزن دوزی

هنر سوزندوزی زن بلوچ

نمونه سوزندوزی لباس زنان بلوچ

بدون تردید سوزندوزی بلوچ را باید در زمره یکی از اصیل‌ترین و جالب‌ترین رشته‌های صنایع دستی کشور به حساب آورد که آوازه شهرتش به فرسنگها دورتر از این خاک نیز رسیده و مردم بسیاری از نقاط مختلف جهان، بلوچستان را به پشتوانه آن می‌شناسند. هنر ظریف و پر سابقه‌ای که هیچ‌کس به درستی نمی‌داند از چه زمانی در ایران شروع شده است. آنچه مسلم است تقریباً تمامی زنان و دختران بلوچ در فاصله سنی چهار تا چهل سالگی (و حتی گاه تا شصت سالگی)، دست اندر کار آن به حساب می‌آیند. در زندگی ساده و به دور از تجمل زنان بلوچ، شاید مهمترین وسیله تزئین لباس همین سوزندوزی است. اگر از آنان بپرسید از چه زمانی پیراهن خود را سوزن دوزی می‌کنند، آن را وصیت پدران خود می‌دانند و مانند هر هنر قومی نمی‌توانند منشأ آنرا تعیین کنند. سوزندوزان بلوچ با نقش گل‌ها و بوته‌ها و ترکیب رنگ‌ها، طبیعت رنگین و زیبایی آفریده و جهانی ساخته‌اند که در اندیشه و خیالشان شکل می‌گرفته است. طبیعت را آن چنان‌که دوست داشته و می‌خواسته‌اند ترسیم کرده‌اند، نه به آن شیوه و شمایلی که وجود دارد. پیراهن بلوچ با چهار قطعه تزئین یافته است که عبارتست از یک قطعه پیش سینه، دو قطعه سرآستین و قطعه دیگر که در زیر پیش سینه به طور عمودی تا پایین پیراهن دوخته می‌شود و جیب یا در اصطلاح محلی «گوپتان» نامیده می‌شود.

سوزندوزی بلوچ به صورت پیش سینه، جیب، سرآستین، پا دامنی، سجاده، نوار، کراوات، کمربند، کوسن، دستمال، رومیزی، پرده، سفره، اشارپ و پارچه کلهمک آباژور ارائه می‌شود. از طرحهای اصیل مورد استفاده در سوزندوزی بلوچ می‌توان از طرحهای گل سرخ، چشم ماهی و مروارید نام برد. پریوار دوزی و توردوزی نیز از دیگر انواع رودوزی‌های بلوچستان است.

سکه دوزی

تنها مورد دیگر تزئین منازل بلوچ و خانواده‌های بلوچ پس از سوزندوزی، سکه دوزی بلوچ است. سکه دوزی را یا به دیوار می‌آویزند و یا جهت تزیین روی رختخواب می‌اندازند و یا در عروسی‌ها به گردن شتر می‌آویزند. به جهت وجوه اشتراک فراوانی که بین اهالی بلوچستان ایران با اقوام ساکن در کشورهای مجاور منطقه از نظر قومی، نژاد، زبان و فرهنگ وجود دارد، مشابهت‌هایی هم در هنرهای دستی ساکنین این مناطق وجود دارد که امری کاملاً طبیعی است. بهمین دلیل تشابهاتی بین سکه دوزی بلوچ ایران با محصولات هند و پاکستان وجود دارد.

سفالگری

صنایع دستی بلوچستان

سفال کلپورگان سراوان و سفال کوه میتیک سرباز کلپورگان مرکز تولید نوعی سفال در بلوچستان است که در ۳۰ کیلومتری شهرستان سراوان واقع شده و نوع خاص سفال کلپورگان در ایران کاملاً مشخص است و شباهتی از نظر تولید و رنگ به سفالهای دیگر مناطق ایران ندارد. سفال کلپورگان توسط زنان بلوچ و به صورت کاملاً ابتدایی تولید می‌شود. در ساخت سفال، مردان فقط وظیفه حمل خاک از تپه تا محل سفالگری و آماده کردن گل را به عهده دارند و تمامی مراحل ساخت همان‌طور که گفته شد توسط زنان انجام می‌گیرد. گل با دست زنان سفال ساز شکل می‌گیرد و تراش داده می‌شود و با سیاه قلم تزیین می‌شود. نقش‌ها ساده و هندسی است. مصنوعات ساخته شده شامل: دیگ، سینی، کوزه، قلیان، گلدان، لیوان، قوری، مجسمه حیوانات و... است.

زرگری

سینه ریز طلای ساخت دست بلوچ

دستبند طلا یا چوری طلا زنان بلوچ

زرگری و نقره‌سازی یکی دیگر از هنرهای دستی استان است. در اثر تغییرات زمان و عوامل متعدد دیگر، نقره‌سازی، جای خود را به طلاسازی داده است. زرگرهای بلوچ از اقوام و طوایف مشخصی هستند که علاوه بر جواهرسازی، انواع زیورآلات زنان بلوچ را با مهارت تهیه می‌کنند. زنان بلوچ مانند اغلب زنان مردم ایران از زیورهای بومی استفاده می‌کنند. زرگرهای محلی زیورهای طلا و نقره را با نقوش ساده هندسی و نمادین می‌سازند. این زیورها برای زینت سروگردن و گوش و بینی و دست و پا استفاده می‌شود. زیورهای بلوچی بیشتر شبیه زینت‌آلات مردم پاکستان و هندوستان است. دلیلش رفت‌وآمد زیاد بین ساکنین بلوچستان و قسمت غربی شبه قاره هند و پاکستان است.

قالی بافی

قدمت این هنر، با ورود شاخه‌ای از اقوام سکائی به سیستان برمی‌گردد. زیراندازهای سیستانی به سه نوع تقسیم می‌شود: ۱٫ نوع تاریخی یا کهن که تا آغاز سده چهاردهم هـ. ق بافته می‌شد. ۲. نوع میانه که از حدود اواخر قرن سیزدهم هـ. ق بافته شده و هنوز هم رایج است. ۳. نوع نو، که هم‌اکنون بافته می‌شود. عمده مواد اولیه توسط روستاییان تهیه شده و از رنگ‌های متنوع استفاده می‌نمایند. نقوش اغلب تجریدی و به صورت هندسی، مرغی، انسانی یا طرح و بافت کلی مددخانی، بهلوری، خشتی، سلیمانی و گلدانی است. در حال حاضر فرش سیستان به دلیل نوع طرح، رنگ، نقش، ابعاد، دوام علاوه بر بازارهای داخلی در بازارهای خارجی فروش دارد. سیستان به لحاظ ارتباط گسترده فرهنگی و هنری با بلوچستان، عشایر خراسان، ترکمنستان، در زمینه نقش و رنگ و ابعاد قالی‌های خود با این مناطق وجوه اشتراک فراوان دارد.

غذای خاص مردم بلوچ

غذاهای بلوچی نیز مثل بقیه غذاهای ایرانی اند. با توجه به غلبه دامپروری در منطقه عنصر اصلی و محوری غذاهای این منطقه را گوشت تشکیل می‌دهد. بعد از گوشت این خرماست که برای مردم نقش محوری در تولید خوراکی بازی می‌کند. جالب اینجاست که برخلاف تصور عمومی در دوره کنونی این منطقه محل مناسبی برای کشت برنج است و در مکُران برنج نیز به خوبی کاشته می‌شود. نکته‌ای که برخلاف موقعیت جغرافیایی منطقه در رفتار غذایی مردم بلوچستان می‌توان دید این است که این مردم خیلی کمتر از چاشنی‌های تند بهره می‌برند. بلوچستان همجوار با کشور پاکستان است و رفت و آمدهای بسیاری به این کشور و همین‌طور کشور هندوستان وجود دارد اما رنگ و بویی از غذاهای پاکستانی یا هندی در آن دیده نمی‌شود. به نمونه‌ای از غذای بلوچی می پردازیم. [۵]

چنگال

«چنگال» در واقع پذیرایی عشایر بلوچ از میهمانان خود است. آنها از میهمانان خود با چنگال و دوغ پذیرایی می‌کنند به ویژه در ماه مبارک رمضان این شیرینی- غذا سفره افطار را نیز رنگ و روی می‌بخشد. شاید وجه تسمیه آن از این رو باشد که در تهیه این غذا چنگ زدن عامل اصلی تولید است. مواد اولیه برای تهیه چنگال، آرد، خرما و روغن حیوانی است. بلوچ‌ها ابتدا آرد و آب را مخلوط می‌کنند و در شرایطی که این مخلوط هنوز به خمیر تبدیل نشده است آن را به ضخامت حدود ۱سانتی‌متر روی تابه می‌اندازند و می‌گذارند تا اندکی خود را بگیرد و بپزد. اگر این مخلوط آب و آرد نازکتر شود نانی از آن به دست می‌آید؛ ولی برای چنگال ضخامت یکسانتی متری مناسب است. پس از آنکه این خمیر نیم پز شد آن را برمی‌دارند و به تناسب حجمی که می‌خواهند چنگال درست کنند از این نان نیم پز درست می‌کنند. بعد خرما را در ظرفی دهن گشاد می‌ریزند. نان نیم پز را درون همین ظرف خرد می‌کنند یا به عبارت دیگر تکه‌تکه می‌کنند. این دو را با هم ورز می‌دهند و چنگ می‌زنند به گونه‌ای که هسته‌های خرما از درون آن بیرون می‌آید و هم می‌توان هسته‌ها را جدا کرد و هم نان و خرما را خوب به خورد هم می‌دهند. این کار تا جایی پیش می‌رود که دیگر نتوان تشخیص داد نان است یا خرما. حال نوبت افزودن روغن است. برای افزودن روغن آن را با همراه کمی پیاز خرد شده داغ می‌کنند و قبل از آنکه روغن چنان داغ شود که پیازها بسوزند آن را از روی شعله برداشته و به مخلوط نان و خرما می‌افزایند تا این مخلوط نرم شود و نه بیشتر. امروزه چنگال را با خلال بادام و پسته تزئین می‌کنند و بعد برای پذیرایی می‌آورند.

تنورچه یا ترون چه

«تنورچه» نیز نام خود را از محل پخت خود گرفته است. تنورچه را معمولاً به دو صورت آماده پذیرایی می‌کنند. یکی به شکل سیخ زدن گوشت گوسفند و دیگری به شکل کامل کباب شده (قوزی). در هر دو روش نیاز به تنور است. در روش سیخ زدن، گوسفندی را ذبح و گوشت آن را به قطعات درشت خرد می‌کنند. سپس هر قطعه بزرگ را به سیخی از چوب نخل می‌کشند. سیخ‌ها را زمانی در تنور قرار می‌دهند که ذغال‌های دورن تنور گداخته و قرمز شده باشند. در این مرحله اگر بخواهند کباب مورد نظر آبدار شود ظرفی از آب را روی ذغالها درون تنور قرار می‌دهند. سیخ‌ها را دور تا دور ظرف آب به دیواره تنور ایستاده قرار می‌دهند. این کار باعث می‌شود گوشت به اصطلاح بخارپز هم بشود. بعد از این مرحله در تنور را با سینی یا هر وسیله دیگری که مقاوم در برابر حرارت باشد می‌پوشانند و روی آن را با کاهگل می‌پوشانند. البته تنور مثل همه تنورها از زیر ورودی هوا داردو این حالت را بین ۴۵ دقیقه تا ۱ساعت نگاه می‌دارند. البته باز هم این زمان به گوشت‌های به سیخ کشیده شده بستگی دارد. سپس نوبت به صرف آن کباب مخصوص بلوچی می‌رسد. این کباب را به تنهایی یا با پلو سفید سرو می‌کنند. در روش دیگر طبخ، یک گوسفند را متناسب با اندازه تنور ذبح کرده و دورن آن را خالی می‌کنند. پس از آماده شدن گوسفند آن را با نخی مناسب که در برابر حرارت از بین نرود می‌بندند. سپس آن را درون تنوری که ذغالهایش گداخته است قرار می‌دهند. باز هم باید درِ تنور را با کاهگل بپوشانند و همان زمان را به انتظار بنشینند.

تباهگ

این کار روشی برای نگهداری گوشت بوده است. اینک نیز این روش متداول است. ماحصل این نوع نگهداری هم به تنهایی قابل خوردن است و هم به عنوان گوشت استانبلی بلوچی. معمولاً اواسط پاییز و با رو به سرما گذاشتن هوا گوسفندان را پروار کرده و از یکسو برای گرفتن روغن حیوانی و از سوی دیگر برای تهیه گوشت از آن استفاده می‌کردند. گرچه اینک نیروی برق و دستگاه‌های خنک‌کننده از قبیل یخچال به زندگی همه وارد شده است اما همچنان این کار انجام می‌گیرد. البته زمان دیگری نیز هست که بلوچ‌ها برای تهیه تباهگ دست به کار می‌شوند و آن زمان «عید قربان» است که گوشت قربانی فراوان می‌شود. در این روش پودر انار و نمک را به گوشت اضافه می‌کردند و ماحصل آن را بعد از اندکی که نور آفتاب برآن می‌تابید درون مشک ریخته و می‌بستند. این گوشت بعد از مدتی قابل خوردن بود. علاوه بر این همین گوشت را برای تهیه استانبلی بلوچی استفاده می‌کنند.

دوغ پا

«دوغ پا» خورشتی با گوشت است که به جای آب برای جا انداختن و طبخ آن از دوغ استفاده می‌شود. این روش نیز متأثر از دامپرور بودن بلوچ هاست. دوغ یکی از فراورده‌های متداول دامپروران است و در بلوچستان وقتی به میان عشایر و دامپروران بروید در نخستین گام بعد از تعارف آب از شما با شیرشتر یا دوغ به عنوان نوشیدنی پذیرایی می‌کنند.

ترشی‌جات یا چتنی

در نیکشهر دختران و زنان هنرمند و خوش ذوق بلوچ به وسیلهٔ انبهٔ محلی، انواع ترشی رو تهیه می‌کنند به طوری که بسیار دلچسب و خوردنیست و ضمن لذیذ بودن. بهداشت نیز در تهیهٔ این ترشی‌ها کاملاً رعایت می‌شود. دختران جوان امروزی به کمک مادران خود از انبهٔ محلی چندین نوع ترشی رو هنرمندانه تهیه می‌کنند. در منطقهٔ بلوچستان شهرستان نیکشهر در تهیهٔ انواع ترشی انبه زبان زد است. در زیر طرز تهیهٔ چند نوع از ترشیهایی که توسط زنان هنرمند بلوچ تهیه می‌شود ذکر می‌کنم.

چَتَنی (نوع پاکستانی):این نوع که به چتنی معروف است نحوهٔ تهیهٔ آن بدین شکل است که آنیه رو همراه با هسته (گدگ) و پوست انبه تکه‌تکه می‌کنند بعداز تکه‌تکه کردن به آن زردچوبه و نمک اضافه می کنندو آنرا به مدت۴الی۵ ساعت زیر تابش مستقیم نور خورشید بر روی تگرد (حصیر محلی) پهن می‌کنند سپس روغن رو با سیر خردشده و نمک داغ می‌دهند و می‌جوشانند بعد از داغ شدن روغن شعلهٔ گاز رو خاموش می‌کنند تا روغن گرم شده گرمایش را از دست بدهد و کمی سرد شود سپس انبه‌ها را داخل گالون یا پارچهای مخصوص می‌ریزند و روغن سرد شده رو به آن اضافه می‌کنند. بعد از اضافه نمودن روغن دوباره سیر را خرد و ریز کرده و به آن اضافه می‌کنند و همچنین مصالح مخصوص چتنی از نوع پاکستانی رو به آن می‌افزایند و گالون پر شده از انبه و مخلوطهای مذکور رو به مدت ۴الی۵ روز در معرض نور خورشید قرار می‌دهند. این عمل به منظور نرم شدن انبه و هستهٔ آن صورت می‌گیرد.

هَرّام (نوع قدیمی):این نوع نیز همانند چتنی است با این تفاوت که هستهٔ انبه‌ها رو جدا می‌کنند نمک و زردچوبه به آن اضافه می‌کنند و به مدت ۴الی۵ساعت در معرض نور خورشید قرار می‌دهند تا کاملاً خشک شوند سپس انبه‌های خشک شده رو جمع می‌کنند و داخل گالون می‌ریزند و گالونهای پر شده رو به مدت ۳الی۴ روز زیر تابش مستقیم نور خورشید قرار می‌دهند و با چوب درخت خرما هر روز انبه‌های داخل گالون رو به هم می‌زنند و مخلوط می‌کنند تا کاملاً نرم شوند و روغن و سیر و نمک رو مخلوط می‌کنند و داغ می‌کنند وبعد از داغ شدن روغن اجازه می‌دهند روغن کمی سرد شود بعد از سرد شدن روغن رو به داخل گالون می‌ریزند و سیر کامل و حیه‌ای نیز به ان اضافه می‌کنند وسپس فلفل قرمز و فلفل سیاه و زیره و دارچین آسیاب می‌کنند و داخل گالون می‌ریزند.

هَرّام نوع جدید (آناناسی):در این نوع که به ترشی آناناسی شهرت دارد. هم پوست انبه را می‌گیرند و هم هستهٔ انبه را جدا می‌کنند و انبه را تکه‌تکه می‌کنند و نمک و زردچوبه می‌زنند و آن را داخل صافی می‌ریزند و زیر تابش نور خورشید قرار می‌دهند تا آبش گرفته شود بعد از اینکه کاملاً آبش گرفته شد آن انبه‌ها را جمع می‌کنند و داخل ظرف بزرگی می‌ریزند. مصالح چتنی و فلفل قرمز را به آن اضافه می‌کنند و کمی روغن مایع و سرکه نیز به به انبه‌ها اضافه می‌کنند به طوری که میزان سرکه از روغنها بیشتر باشد و آن را با ملاقه بهم می‌زنند و می‌چرخانند و داخل گالون می‌ریزند.

موسیقی

سازهای مختص این استان عبارتند از دونلی و قیچک و دهل و سوروز و تمبورگ و بنجو

کشاورزی و دامپروری

تاکستان انگور در بلوچستان

درختان انار بلوچستان

سیستان و بلوچستان با گستره‌ای افزون بر هفت میلیون هکتار آب و هوایی متغیر از گرم و خشک تا معتدل سرد و کوهستانی دارد. ۴۰۰ هزار هکتار از زمینهای استان قابل کشت بوده و آب مورد نیاز نیز از ۱۱ هزار و ۳۰۰ منبع آبی شامل چاه، قنات، چشمه و رودخانه‌های هیرمند، سرباز لادیز و بمپور تأمین می‌شود. سه میلیون و ۴۰۰ واحد دامی در این استان وجود دارد.

۳۰۰ کیلومتر نوار ساحلی دریای عمان و راه‌یابی به آب‌های آزاد، دریاچه هامون، چاه نیمه‌ها و هفت هزار و ۸۰۰ منبع آبی داخلی ظرفیت‌های آبی این استان هستند.

این استان چهار کارخانه تولید شیر پاستوریزه و فراورده‌های لبنی، ۳۴ مرکز جمع‌آوری شیر روستایی و دو مجتمع بزرگ پرورش گاو شیری با ظرفیت ۱۲ هزار راس گاو دارد. تولید انواع خرما در این استان سالانه ۱۶۷ هزار تن است که ارزش اقتصادی آن ۲۱۸ میلیارد ریال می‌باشد.

بزرگ‌ترین پایگاه تولید نهال میوه‌های گرمسیری جنوب شرق ایران نیز در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد که با تأمین نیاز داخلی استان به ۹ استان دیگر کشور نیز نهال صادر می‌شود. «خرما، موز، مرکبات، انبه، پاپایا، گوآوا، چیکو، پسته و انگور یاقوتی» از جمله میوه‌های گرمسیری و نیمه گرمسیری سیستان و بلوچستان است. گونه‌های جانوری شاخص استان (گاو سیستانی، گاو دشتیاری، مرغ خزک، مرغ دشتیاری، گوسفند و شتر بلوچی، بز تالی و بی تال، گاومیش) می‌باشد " سالارزهی "

اوضاع اقتصادی

سیستان و بلوچستان از جهت رشد و توسعه اقتصادی از مناطق در حال توسعه کشور است. زراعت اشکال متعددی دارد و صنعت آبی آن وابسته به رود هیرمند است. صنایع موجود در استان به دو دسته صنایع ماشینی و دستی تقسیم می‌شوند که صنایع ماشینی استان عبارتند از صنایع غذایی، نساجی، پوشاک و صنایع شیمیایی و کارگاه‌های فلزکاری، ریخته‌گری، ساخت لوازم خانگی و تانکرسازی. معادن این استان عبارتند از معادن مس، کرومیت، منگنز، سنگ مرمر. سنگ آهک و غیره.

به دلیل همسایه بودن سیستان و بلوچستان با پاکستان و افغانستان و همچنین وجود تنها بندر اقیانوسی ایران (چابهار) در آنجا، این استان از ظرفیت بالایی برای پیشرفت برخوردار است.

1. تغییر_مسیر [[== زمین‌لرزه سراوان سال ۱۳۹۲ ==

نوشتار اصلی: زمین‌لرزه سراوان (۱۳۹۲)

در تاریخ ۲۷ فروردین ۱۳۹۲ زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۷٫۵ ریشتر منطقه سراوان در استان سیستان و بلوچستان را لرزاند؛ که شدت آن به قدری بود که کشورهای همسایه پاکستان و امارات را لرزاند که این زمین لرزه خسارات زیادی به بار نیاورده است. ]]

فرودگاه

فرودگاه‌های زاهدان، چابهار و ایرانشهر و زابل و سراوان

وضعیت تحصیلی استان

نرخ باسوادی در سیستان و بلوچستان ۷۹ درصد می‌باشد که ۷ درصد پایینتر از میانگین کشوریست. در سال ۹۴، ۲۰۰ هزار کودک و نوجوان در استان سیستان و بلوچستان از تحصیل بازمانده‌اند و تنها ۵۰ درصد ورودی‌های مدارس در کسب مدرک دیپلم موفق می‌شوند، همچنین یک سوم کلاس‌های مدرسه‌ها غیراستاندارد می‌باشد استان برای رسیدن به سطح آموزشی مناسب به ۸۰۰ هزار متر مربع فضای آموزشی و ۸ هزار نیروی انسانی بیشتر محتاج است.

منابع مکتوب و سفرنامه‌ها

رد سیستان و بلو چستان را در نوشته‌های قدیم و جدید نویسندگان و مسافران ایرانی و غیر ایرانی می‌توان یافت. آثاری که ذکری از سیستان یا بلوچستان در آنها درج گردیده یا به صورت خاص به این مناطق می‌پردازد به شرح زیر اند.

آثار زرتشتی و پهلوی

• اوستا کهن‌ترین سرودهای ایرانیان، جلیل دوست‌خواه، ۱۳۷۰
• اوستا کتاب مقدس ایرانیان، گلدنر، ۱۸۸۶
• یشت‌ها، پورداوود، ۱۳۵۶
• گرامر لغت نامه و متون فارسی قدیم، کنت، ۱۹۵۳
• پایکولی شرح بنا و کتیبه ساسانیان، ۱۹۲۴
• یک کتیبه جدید پهلوی، کعبه زرتشت، اشپرنگلینگ، ۱۹۴۰
• بندهشن ایرانی، مهرداد بهار، ۱۳۶۹
• متن کامل دینکرت پهلوی، مادن، ۱۹۱۱
• ابدیه و سهکیه سیستان، اسانا، ۱۹۱۳
• داتستان مینوی خرد، تفضلی، ۱۳۵۴
• ایاتکار زریران، هدایت، ۱۳۲۲
• ویچیتکیهای زاتسپرم، راشد، ۱۳۶۶
• زند وهمن یسن، هدایت، ۱۳۲۳
• ایاتکار جاماسپیک، هدایت، ۱۳۲۲
• داتستان دینیک، میر فخرایی، ۱۳۶۷
• شکند گمانیک ویچار، هدایت، ۱۳۲۳

آثار جغرافیایی کلاسیک پیش از اسلام

• تاریخ هرودوت، هرودوت، وحید مازندرانی
• جغرافیایی استرابو، استرابو، نجیب اله تورایانا
• آناباسیس و ایندیکا، آریان، رابسون، ۱۹۵۴
• پاسگاه‌های پارت، خاراکسی، ژاکوبی ۱۹۵۸
• جغرافیا، بطلمیوس، فیشر، ۱۹۳۲
• پرسیکا، کتزیاس، ژاکوبی، ۱۹۵۸
• کتابخانه تاریخ، سیسیلی، فوگل و فیشر، ۱۹۰۶
• ایرانشهر، خورناتسی، مارکوارت ۱۹۰۱، مریم میراحمدی
• شهرستان‌های ایران، متن پهلوی، مارکوارت ۱۹۳۱، هدایت
• تاریخ اسکندر، کنت کورث، قرن اول میلادی، باردون ۱۹۴۸

آثار تاریخی و جغرافیایی نویسندگان ایرانی و عرب مسلمان

• المسالک و الممالک، ابن خردادبه، ۸۶۴ م، حسین قره چانلو، ۱۳۷۰
• فتوح البلدان، بلاذری، ۸۶۹ م، آذرتاش آذرنوش، ۱۳۶۴
• کتاب الخراج، قدامه بن جعفر، ۸۸۰ م، حسین خدیو جم، ۱۳۲۵
• البلدان، یعقوبی، ۸۹۱ م، محمد ابراهیم آیتی، ۱۳۵۶
• مختصر البلدان، ابن فقیه، ۹۰۳ م، ح مسعود، ۱۳۴۹
• الاعلاق النفیسه، ابن دسته، ۰۸۹ م، حسین قره چانلو، ۱۳۶۵
• اشکال العالم، جیهانی، ۹۲۲ م، کاتب-منصوری، ۱۳۶۸
• المسالک و الممالک، اصطخری، ۹۵۱ م، ایرج افشار، ۱۳۶۸
• صوره الارض، ابن حوقل، ۹۷۸ م، جعفر شعار، ۱۳۶۶
• حدود العالم، ۹۸۲ م، منوچهر ستوده، ۱۳۶۲
• احسن التقاسیم، مقدسی، ۹۸۵ م، علینقی منزوی، ۱۳۶۱
• جهان نامه، بکران، ۱۲۰۸ م، امین ریاحی، ۱۳۴۲
• معجم البلدان، یاقوت حموی، ۱۲۲۵
• آثار البلاد، قزوینی، ۱۲۷۵ م، جهانگیر میرزا-محدث، ۱۳۷۳
• تقویم البلدان، ابولفدا، ۱۳۲۱ م، عبدالمحمد آیتی، ۱۳۴۲
• تاریخ سیستان، ۱۳۲۴ م، ملک الشعرا بهار، ۱۳۶۶
• نزهت القلوب، حمدالله مستوفی، ۱۳۴۰ م، لسترنج-دبیر سیاقی، ۱۳۶۲
• جغرافیای حافظ ابرو، حافظ ابرو، ۱۴۱۷ م، صادق سجادی، ۱۳۷۵
• ظفرنامه، شرف الدین علی یزدی، ۱۴۲۴ م، محمد عباسی، ۱۳۳۶
• احیاءالملوک، ملک شاه حسین، ۱۶۱۸ م، منوچهر ستوده، ۱۳۴۵
• تاریخ افغانستان، اعتضادالسلطنه، ۱۸۵۶ م، میرهاشم محدث، ۱۳۶۵
• عملیات قشون در بلوچستان از مرداد تا بهمن ۱۳۰۷, امان‌الله جهانبانی، ۱۳۳۶
• سرگذشت بلوچستان و مرزهای آن، امان‌الله جهانبانی، ۱۳۳۸
• تاریخ کرمان، سلجوقیان و غزنویان در کرمان، محمد بن ابراهیم آصفی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، طهوری، ۱۳۴۲
• سفرنامه کرمان و بلوچستان، فیروز میرزا فرمانفرما، منصوره نظام مافی، شرکت کتاب‌های ایران، ۱۳۴۲
• بلوچستان، ذبیح‌الله ناصح، ابن سینا، ۱۳۴۴
• جغرافیای نیمروز، ذوالفقار کرمانی، ۱۸۷۲ م، عزیزاله عطاردی، ۱۳۷۴
• مراه البلدان، اعتمادالسلطنه، ۱۸۷۷ م، نوایی-محدث، ۱۳۶۷
• خاطرات حاج سیاح، حاج سیاح، ۱۸۷۸ م، حمید سیاح، ۱۳۵۶
• مقالات تقی‌زاده، بلوچستان، حسن تقی‌زاده، ۱۳۴۹
• نظری به بلوچستان، محمد برقعی، سپید، ۱۳۵۱
• نقشی از سیستان، مسیح الله توحیدلو، ۱۳۵۲
• جای پای اسکندر، اسلام کاظمیه، ۱۳۵۲
• مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی مردم بلوچستان، ایرج مهدویان، پیوند، ۱۳۵۲
• نظری بر طایفه گمشادزهی، محمد ابراهیم امین، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۵۳
• دست پنهان سیاست انگلیس در ایران، خان ملک ساسانی، بابک، ۱۳۵۳
• فرماندهان کرمان، شیخ یحیی احمدی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، دانش، ۱۳۵۴
• امیر شوکت الملک علم، محمد علی منصف$۲، امیرکبیر، ۱۳۵۴
• درآمدی بر تاریخ بلوچستان، رضا دانشور، سازمان برنامه و بودجه زاهدان، ۱۳۵۵
• دیار حبیب و بلاد غریب، پژوهشی در علل و چگونگی مهاجرت در سیستان و بلوچستان، مرتضی داوری و دیگران، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۵۵
• سازمان سیاسی حکومت محلی بنت در ایام حکمرانی خاندان ایرانی، محمد برقعی، مازیار، ۱۳۵۶
• دیدار بلوچ، محمود دولت‌آبادی، پیوند، ۱۳۵۶
• زار و باد بلوچ، علی ریاحی، زبان و فرهنگ ایران، ۱۳۵۶
• جای پای اسکندر و سفری در بلوچستان، حسین ملک، جاویدان، ۱۳۵۶
• مقدمه‌ای بر شناخت سیستان و بلوچستان، ناصر عسکری، دنیای دانش، ۱۳۵۷
• صف آرایی نیروها در بلوچستان، استار بامئی، ۱۳۵۸
• از نیمروز تا تفتان، عبدالحسین فیروزکوهی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۵۸
• فرهنگ مردم بلوچ، عبداله ناصری، ۱۳۵۸
• فهرست ایلات و طوایف ایران، مرکز عشایری ایران، سازمان برنامه و بودجه تهران، ۱۳۶۱
• عشایر سیستان و بلوچستان، اسدالله اکبری، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۶۲
• پنج ارغن، غلامعلی رئیس‌الذاکرین، ۱۳۶۳
• بلوچستان و علل خرابی آن، امیر توکل کامبوزیا، مروی، ۱۳۶۳
• سفرنامه بلوچستان، علاء الملک، محمود دیبا، وحید، ۱۳۶۴
• بلوچستان یادگار مطرود قرون، کمال الدین غراب، کیهان، ۱۳۶۴
• کتابنامه سیستان و بلوچستان، حسن لاریجانی، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۶۵
• مقدمه‌ای بر شناخت طوایف سرگلزایی و بارکزایی سیستان و بلوچستان، ایرج افشار سیستانی، نشر هنر، ۱۳۶۶
• بزرگان سیستان، ایرج افشار سیستانی، مرغ آمین، ۱۳۶۷
• از سیر تا پیاز، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، علم، ۱۳۶۷
• بررسی تغییرات ساختارهای اقتصادی-اجتماعی در جامعه روستایی نشینان، سیامک زند رضوی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ۱۳۶۸
• مسئله ملی و هویت ملیت‌ها، بناب$۲، پارسا، ۱۳۶۹
• ادم‌های سه قرآن و سه شاهی، محمود زند مقدم، مؤلف، ۱۳۷۰
• تاریخ روابط انگلیس و ایران در قرن نوزدهم، محمود محمود، اقبال، ۱۳۷۰
• مردم نگاری شهرستان خاش، محمد مکاری، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۰
• سفرنامه بلوچستان، عبدالحمید میرزا ناصرالدوله، مرکز کرمان شناسی، ۱۳۷۰
• بلوچستان و تمدن دیرینه آن، ایرج افشار سیستانی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۱
• اختلاف دولت‌های ایران و افغانستان در مورد رود هیرمند، غلامرضا فخاری، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۱
• تاریخ و زبان افغانستان، نجیب مایل هروی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۱
• بررسی تغییرات ساختارهای اقتصادی-اجتماعی در جامعه سیستان و بلوچستان، سیامک زند رضوی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ۱۳۷۲
• نگرشی بر تحولات استان سیستان و بلوچستان پس از انقلاب اسلامی، سازمان برنامه و بودجه استان سیستان و بلوچستان، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۷۲
• بلوچستان در سالهای ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۷, عبدالرضا سالار بهزادی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۲
• پژوهشی در تاریخ معاصر بلوچستان، دادشاه، عظیم شه بخش، نوید، ۱۳۷۳
• گردآوری قصه‌های مردم در استان سیستان و بلوچستان، عبدالحسین یادگاری، میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان، ۱۳۷۳
• مردم نگاری شهرستان ایرانشهر، محمد سعید جانب الهی، سازمان میراث فرهنگی ایرانشهر، ۱۳۷۴
• باستان‌شناسی و تاریخ بلوچستان، منصور سجادی، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۴
• تاریخچه روابط فرهنگی بلوچستان ایران با شبه قاره هند، عباس سرافرازی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴
• آهنگ بلوچستان، سعید نیکبختی، هامون، ۱۳۷۴
• مروج الذهب و معادن الجواهر، ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، ابولقاسم پاینده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب
• بلوچ و بلوچستان، عبدالصمد سربازی، کردستان، ۱۳۷۸
• تخریب گورناک، حادثه یا توطئه، محمد آرمیان، ۱۳۷۹
• استان سیستان و بلوچستان، حسن زنده دل، ایرانگردان، ۱۳۷۹
• سبک نگارش زبان بلوچی، سید ظهور شاه هاشمی، اخرداد بلوچ، انتشارات بلوچی کراچی، ۱۹۸۲
• مردم نگاری شهرستان چابهار، ضمیرا مانگلدی، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۶
• مقایسه زبان بلوچی با زبانهای ایرانی باستان، موسی محمودزهی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی زاهدان، ۱۳۷۶
• آداب عامه بلوچستان، عبدالحسین یادگاری، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۶
• کثرت قومی و هویت ملی ایرانیان، ضیا صدر، اندیشه نو، ۱۳۷۷
• قومیت و قومیت گرایی در ایران از افسانه تا واقعیت، نشر نما، ۱۳۷۸
• داستان سیستان، رضا امیرخانی، انتشارات قدیانی، ۱۳۸۲
• پوشاک و زیور آلات استان سیستان وبلوچستان، حمیده یعقوبی،انتشارات تفتان ،۱۳۹۲

آثار سیاحان و خاورشناسان غربی

• ضمیمه کتاب مسافرت به بلوچستان و سند از پاتینجر، کریستی، ۱۸۱۶ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• سفرنامه پاتینجر، هنری پاتینجر، شاپور گودرزی، کتابخانه ملی ایران، ۱۳۴۹
• جغرافیای سیستان، کانلی، ۱۸۴۰ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• سفر با کاروان، فریه، ۱۸۵۷ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• ایران شرقی، اسمیت، ۱۸۷۸ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• مقدمه و پیوست‌های کتاب ایران شرقی، گلداسمیت، ۱۸۷۶م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• سفر به مشهر از طریق سیستان، گلداسمیت، ۱۸۷۳ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• یاداشت‌های سیستان، راولینسون، ۱۸۷۳ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• ایران و قضیه ایران، کرزن، ۱۸۹۰ م، وحید مازندرانی
• خراسان و سیستان، تیت، ۱۹۰۰ م، رهبری، روشنی
• هشت سال در ایران، سایکس، ۱۹۰۲ م، سعادت نوری
• سفر چهارم به ایران، سایکس، ۱۹۰۲ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• جغرافیای تاریخی ایران، بارتولد، ۱۹۰۲ م، حمزه سردادور
• از دجله تا سند، بیلو، ۱۸۷۲ م
• توصیف کاسه ایران شرقی و سیستان، هانتیگتون، ۱۹۰۵ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• سیستان:در باب تاریخ، تیت، ۱۹۱۰ م، احمدی موسوی
• سیستان: در باب توپوگرافی، تیت، ۱۹۱۰ م
• سیستان: خرابه‌ها و مردم، تیت، ۱۹۱۰ م، رئیس‌الذاکرین
• مرزهای بلوچستان، تیت، ۱۹۰۹ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• گزارش‌های هیئت حکمیت، مک ماهون، ۱۹۰۵ م
• مرزهای جنوبی افغانستان، مک ماهون، ۱۸۷۹ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• نقشه‌برداری و اکتشافات جدید در سیستان، مک ماهون، ۱۹۰۶ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• در سرزمین‌های محسود، لندور، ۱۹۰۳ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• گردش در افغانستان، لاکوسه، ۱۹۰۹ م
• کویرهای ایران، سون هدین، ۱۹۱۰ م، پرویز رجبی
• جغرافیایی تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، لسترنج، ۱۹۰۵ م، محمود عرفان
• آبزیان سیستان، آنندال، ۱۹۲۱ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
• راهنمای توریستی ایران، خارگات، ۱۹۳۵ م
• امپراطوری صحرانوردان، رنه گروسه، عبدالحسین میکده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۳
• سفری به ایران، لونی امیل دوهرسه، منوچهر فرمانفرماییان، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۴
• دو سفرنامه دربارهٔ بلوچستان، ادموندز بارون دوبر، سکندر امان‌الهی بهاروند، بابک، ۱۳۶۲
• تاریخ ایلات ایران، آن لمبتون، آگاه، ۱۳۶۲
• جغرافیایی تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، لسترنج، محمود عرفان، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۷
• تاریخ سیستان، ادموند باسورث، حسن انوشه، امیرکبیر، ۱۳۷۰
• خویشاوندان و بیان دوستی عشایر بلوچ، فیلیپ کارل سالزمن، محمد دانشور، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۷۵
• مهاجمان سرحد، رویارویی نظامی انگلستان با سرداران بلوچ ایرانی، رجینالد دایر، حمید احمدی، نشر نی، ۱۳۷۸
• پژوهش زبان بلوچی از طریق ادبیات عامه آن، زاروپین، فرهنگ و علوم اتحاد شوروی

جستارهای وابسته

• فهرست استان‌های ایران بر پایه مساحت
• فهرست شهرهای استان سیستان و بلوچستان
• بلوچستان
• شاهان نصری
• قصه‌های بلوچی
• سیکهای زاهدان
• منطقه آزاد تجاری-صنعتی چابهار
• بزمجه بنگال

منابع

• جغرافیایی تاریخی سیستان: سفر با سفرنامه‌ها، حسن احمدی کرویق، ۱۳۷۸

پیوند به بیرون

• درگاه استان سیستان و بلوچستان
• گاه‌شمار ناامنی در سیستان و بلوچستان بی‌بی‌سی فارسی
• گاهشمار تحولات مهم امنیتی استان سیستان و بلوچستان از شهریور ۱۳۸۴ تا آذر ۱۳۹۲